tc yüzüncü yıl üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü alman dili ve edebiyatı anabilim dalı anna ...

158 Pages·2014·2.1 MB·Turkish

T.C.
YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ALMAN DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI

ANNA SEGHERS’İN “TRANSİT” ADLI ROMANINDA
SÜRGÜN İZLEĞİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

SEMRA ÖĞRETMEN

VAN – 2014
T.C.
YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ALMAN DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI

ANNA SEGHERS’İN “TRANSİT” ADLI ROMANINDA
SÜRGÜN İZLEĞİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Hazırlayan
Semra ÖĞRETMEN

Danışman
Yrd. Doç. Dr. Abdulkerim UZAĞAN

VAN – 2014

I

İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER ....................................................................................................................... I
ÖNSÖZ ............................................................................................................................. III
KISALTMALAR .................................................................................................................. IV
1. GİRİŞ ......................................................................................................................... 1
2. SÜRGÜN OLGUSUNA GENEL BİR BAKIŞ ...................................................................... 8
2.1. SÜRGÜN VE SÜRGÜNLE İLİŞİK KAVRAMLAR ............................................................ 8
2.2. SÜRGÜN TİPLERİ: ZORUNLU, GÖNÜLLÜ VE İÇSEL .................................................. 12
2.3. SÜRGÜN TARİHİ ..................................................................................................... 15
2.3.1. BİREYSEL VE KİTLESEL SÜRGÜNLER ................................................................ 18
2.3.2. MODERN DÖNEMDE SÜRGÜN ....................................................................... 19
2.4. BİR KAZANIM OLARAK SÜRGÜN ............................................................................. 22
2.5. BİR KAYIP OLARAK SÜRGÜN ................................................................................... 24
2.6. SÜRGÜN SORUMLULUĞU ...................................................................................... 25
2.7. SÜRGÜN PSİKOLOJİSİ ............................................................................................. 26
2.8. SÜRGÜNDE BİR SIĞINAK: ANADİL .......................................................................... 29
2.9. GÖÇMEN VE SÜRGÜN EDEBİYATI .......................................................................... 30
3. ALMAN SÜRGÜN EDEBİYATI .................................................................................... 32
3.1. NASYONAL SOSYALİZM .......................................................................................... 32
3.2. KİTAP KATLİAMI ..................................................................................................... 34
3.3. SÜRGÜN YAZARLAR VE SÜRGÜN YERLERİ .............................................................. 38
3.4. TÜRKİYE’YE SÜRGÜN GELEN BİLİM İNSANLARI ...................................................... 45
3.5. SÜRGÜN YAZARLARIN YAŞAM KOŞULLARI ............................................................. 49
3.6. SÜRGÜNDE İNTİHAR EDEN YAZARLAR ................................................................... 52
3.7. SÜRGÜN VE KADIN ................................................................................................. 54
3.8. ALMAN SÜRGÜN EDEBİYATININ GENEL ÖZELLİKLERİ ............................................ 58
3.8.1. ALMAN SÜRGÜN EDEBİYATI ESERLERİ, DERGİLERİ VE YAYIN EVLERİ ............ 60
3.8.2. ALMAN SÜRGÜN EDEBİYATINDA ROMAN VE ŞİİR ......................................... 65
4. ANNA SEGHERS’İN “TRANSİT” ADLI ROMANINDA SÜRGÜN İZLEĞİ ........................... 72
4.1. ANNA SEGHERS’İN BİYOGRAFİSİ ............................................................................ 72
II

4.2. TRANSİT’İN ORTAYA ÇIKIŞI VE ALMAN EDEBİYATINDAKİ YERİ ............................... 83
4.3. “TRANSİT” ROMANININ ÖZETİ ............................................................................... 85
4.4. ROMANIN SÜRGÜN İZLEĞİ AÇISINDAN İNCELENMESİ ........................................... 88
4.4.1. ERNST WEİSS’IN ROMANA ETKİSİ .................................................................. 88
4.4.2. KURGU VE GERÇEKLİK .................................................................................... 90
4.4.3. KARAKTERLERİN YANSITTIĞI SÜRGÜN İNSAN TİPOLOJİSİ .............................. 92
4.4.3.1. Ben-anlatıcı ............................................................................................ 93
4.4.3.2. Weidel .................................................................................................... 95
4.4.3.3. Marie ...................................................................................................... 96
4.4.3.4. Heinz ...................................................................................................... 98
4.4.3.5. Achselroth .............................................................................................. 99
4.4.4. YALNIZLIK VE YABANCILAŞMA ..................................................................... 100
4.4.5. KİMLİK SORUNSALI ....................................................................................... 105
4.4.6. YURTSUZLUK VE YURT ÖZLEMİ .................................................................... 111
4.4.7. BÜROKRASİ VE VİZE SORUNU ...................................................................... 116
4.4.8. DÖNEMİN POLİTİK VE EKONOMİK OLARAK ROMANA YANSIMASI .............. 121
5. SONUÇ .................................................................................................................. 128
6. KAYNAKLAR .......................................................................................................... 132
6.1. BİRİNCİL KAYNAKLAR ........................................................................................... 132
6.2. İKİNCİL KAYNAKLAR .............................................................................................. 132
6.3. DERGİLER VE MAKALELER .................................................................................... 136
6.4. TEZLER .................................................................................................................. 137
6.5. İNTERNET KAYNAKLARI ........................................................................................ 139
ÖZET ............................................................................................................................. 140
ABSTRACT ..................................................................................................................... 141
EKLER ........................................................................................................................... 142
III

ÖNSÖZ

Bu çalışmanın öncelikli amacı, Alman Sürgün Edebiyatının önde gelen
yazarlarından biri olan Anna Seghers’in “Transit” adlı otobiyografik özellikler
taşıyan romanından yola çıkarak Seghers’deki sürgün izleğini tespit etmek ve bu eser
aracılığıyla Nazi döneminin, savaş sürecinin ve sürgünlüğün, edebiyat üzerindeki
etkilerine ışık tutmaktır. Ayrıca Alman edebiyat tarihinde önemli bir yere sahip olan,
1933-1945 yıllarını kapsayan Alman Sürgün Edebiyatının ortaya çıkış nedenlerini,
tarihsel gelişimini ve Alman edebiyat tarihine getirilerini inceleyip, analiz etmek
amaçlanmıştır. Bu amaçlar doğrultusunda sürgün nedir, yazarlar ve eserler üzerinde
nasıl bir etki bırakmıştır, sürgün edebiyatının ortaya çıkmasındaki sebepler nelerdir,
tarihsel gelişim süreci nasıldır, özellikleri nelerdir, Transit’in tarihsel ve sosyolojik
gerçekliği var mıdır, sürgünlük durumu romanda nasıl yansıtılmıştır şeklindeki
sorulara cevap aranacaktır.
Çalışma içerisinde Almanca ve Türkçe kaynaklardan faydalanılmıştır.
Almanca kaynaklardan yapılan alıntıların çevirileri tarafıma aittir.
Çalışmamın her aşamasında kıymetli görüşlerini ve yardımlarını benden
esirgemeyen değerli hocam ve tez danışmanım Yrd. Doç. Dr. Abdulkerim
UZAĞAN’a ve tez hazırlama sürecinde her türlü tecrübelerinden faydalandığım
Yüzüncü Yıl Üniversitesi Alman Dili ve Edebiyatı Bölümü hocalarıma sonsuz
teşekkürlerimi sunarım. Tez çalışmam sırasında bana koşulsuz desteklerini sunan ve
her zaman yanımda olan değerli aileme ve arkadaşlarıma teşekkür ederim.

Semra ÖĞRETMEN
IV

KISALTMALAR

Akt. : Aktaran
a.g.e. : Adı geçen eser
a.g.m. : Adı geçen makale
ABD : Amerika Birleşik Devletleri
bşk. : Başkaları
Çev. : Çeviren
Ed. : Editör
İ.S. : İsa’dan Sonra
s. : Sayfa
S. : Sayı
vs. : ve saire
1

1. GİRİŞ

Sürgün, bireyin iradesi dışında bulunduğu yerden başka bir yere,
uzaklaştırılmak ve pasifleştirilmek adına zorunlu olarak gönderilmesidir. Bireyi
iktidarın çıkarları açısından zararlı görüp olabildiğince uzaklara sürmektir. Birey ya
başka ülkelere ya da ülke içinde belirlenen ve sürgün yeri olarak görülen şehirlere
sürülür. Düşüncenin suç olduğu her ülkede bu politika uygulanmaktadır. Bireyi sürüp
ondan kurtulmak iktidar açısından çözüm olarak görülür. Sürgün yemek, çoğu zaman
idare tarafından uygulanan bir ceza şeklidir. Bazı durumlarda ise birey iktidara baş
kaldırır ve kendisi ülkeyi terk eder. İdare baskısı ona kaçmaktan başka bir yol
bırakmadığından gönülsüz olarak gönüllü sürgünlüğü seçer.
Eski Yunan’da “Phygia” sözcüğü sürgün anlamında kullanılmıştır. Phygia
kelime anlamı açısından ‘kaçmak’ demektir. Bireyin kendi iradesiyle yaşadığı yerden
uzaklaşması anlamına gelse de o dönemlerde bir ceza yöntemi olarak kullanılmıştır.
Eski Roma’da ise sürgün için “exsilium” sözcüğü kullanılmış ve bir ceza şekli olarak
ölümle eş tutulmuştur. Exsilium, su ve ateşten mahrum anlamı taşımaktadır. Bu da
bireyin tüm yasal haklarını yitirdiği anlamına gelir. Roma imparatorluğu döneminde
ise sürgün için iki ayrı kavram kullanılmıştır: “Relagatus” ve “Exul”. Relagatus,
ikamete memur edilmek anlamına gelmektedir. Bu durumda malına ve mülküne el
konulmayan sürgün, dostlarından da uzaklaştırılmamaktadır. Fakat ikamete memur
olduğu için bulunduğu yerden ayrılması yasaktır. Exul ise her ne kadar ülkesine
dönemese de sürgün edildiği yer dışında serbestçe dolaşabilme özgürlüğüne sahiptir.
Fakat Exul ile arkadaşlık yapmak demek suçu paylaşmak anlamına geldiğinden
dolayı Exul, dostlarından ayrı düşer.1
Osmanlı devleti dili zenginleştirme ve bir üst-dil yaratma adına Arapçadan
birçok kelime almıştır. Böylece sürgün kavramının da çeşitli versiyonları dile
girmiştir. Hicr, sıla, gurbet, menfi, menfa, nefy gibi sözcükler resmi dilde ve Divan

1Güven Turan, “Sürgünün Sınırı Var mı?”, Kitap-lık (Sürgün Dosyası), S. 34/Güz, 1998, s. 154.
2

edebiyatında yer almışlardır.2 Osmanlı döneminde sürgün kelimesi yerine kalebent,
nefy, menfa, mütebaidin, mevkuf gibi kavramlar kullanılmıştır. Mütebaid, başkasının
zoruyla değil, bireyin kendi iradesiyle uzaklaşması, menfa ise sürgün yeri anlamına
gelmektedir. Kalebent, ikamete mecbur anlamı taşır. Bu durumda sürgün birey
mecburiyeti olduğu kale içinde dolaşabilmektedir ama kale dışına çıkması
yasaklanmıştır.3 Osmanlı’da sürgün edilenler daha çok Osmanlı’nın sınırları içindeki
farklı şehirlere neyf ya da kalebent olarak sürülmüşlerdir. Sürgünlük durumu farklı
kültürlerde farklı şeyler ifade etmektedir. Her kültürde sürgünün farklı boyutları
üzerinde vurgu yapılmaktadır. Fakat genel olarak sürgün, bir ceza ve bireyi zorunlu
olarak bulunduğu yerden uzaklaştırma anlamında kullanılmıştır.
Eski Almancada sürgüne gönderilen birey için kullanılan iki ayrı kelime
bulunmaktadır: “Recke” ve “Elend”. Recke (güçlü savaşçı), kovulan ve hor görülen
anlamına gelmektedir. Elend (sefalet) ise topraklarını terk etmeye zorlanan kişi
anlamındadır. Almancada bu şekilde sürgün deneyimini tanımlayan iki zıt kutup
arasındaki ayrım yapılmıştır.4 Günümüz Almancasında ise “Exil” olarak geçen
sürgün kavramı, Latince “exilium” kavramından türetilmiştir. Bu kavram bir insanın
çeşitli sebeplerle öz yurdunda olmama durumunu ifade etmektedir. Ayrıca
Almancada “sürgün” ve “sürülmüş” için “Exilant” ve “Exilierter” kavramları da
kullanılmaktadır.5
Bireyin sürgün edilmesi demek, onun etkili olabileceği yerden, çevreden
uzaklaştırılması demektir. Uzaklaştırmak ise cezalandırmak için yapılmaktadır.
Sürgünlük karşı gelmenin, iktidara katılmamanın ya da suç işlemenin sonucunda
oluşmaktadır. Sürülmek için bireyin hukuki anlamda suç işlemesi gerekmemektedir,
varlığı bile iktidarı rahatsız edebilir ve birey sürülebilir. Sürülmenin amacı bireye acı
çektirmekten çok etkisiz hale getirip dışlamaktır.6 Julio Cortazar, sürgünü şöyle
tanımlar: “Bana göre sürgün demek, baskı, zorbalık, çoğu kez de şiddet demektir.

2 Demir Özlü, “Türk Sürgün Yazını”, Sürgün Edebiyatı: Edebiyat Sürgünleri (Feridun Andaç Ed.),
Bağlam Yayınları, İstanbul, 1996, s. 270-271.
3 Abdullah Acehan, “Tanzimat Fermanı’ndan Bugüne Edebi Sürgün”, TÜBAR, S. 22, 2007, s. 10-14.
4 Mark M. Anderson, Hitler Sürgünleri, (Çev.: Yurdakul Gündoğdu), Aykırı Yayıncılık, İstanbul, 2004, s.
201.
5 Onur Bilge Kula, ““Sürgün Yazını” ve Oya Baydar Romanında Bir Motif Olarak “Sürgün””, Frankofoni,
S. 20, Ankara, 2008, s. 433-434.
6 Oğuz Demiralp, “Dilin sürgün hali olarak Yazın”, Kitap-lık (Sürgün Dosyası), S.34/Güz, 1998, s. 164.
3

Sürgün kişi bir yerden dışarı atılmış kişi demektir.”7 Sürgün, sınırlamalar ve
kısıtlamalar içerir. Sürgün dilden, toplumsal ve kültürel köklerden istemeyerek ama
zorunlu bir şekilde uzaklaşmak demektir. Sürgün, bir ceza şekli olmasının yanında
politik sebeplere dayalı olası ağır cezalardan kaçmak, ülkeyi terk etmek zorunda
kalmaktır. Sürgünün yurttaşlıktan atılma, haklarını kaybetme, yurtsuzluk ve politik
yetkinsizlik gibi olgularına ek olarak duygusal etkileri de bulunmaktadır.8 Sürgüne
giden aydınların, yazarların sürgüne gitme nedenleri ve dönemleri farklılık gösterse
de ortak bir yönleri vardır: Sürgün olmak. Konu sürgün olunca ortak yaşanmışlıklar
belirmektedir. Yurt özlemi, geride bırakılanlar, geçmişe duyulan özlem, kaygılar ve
köksüzlük bunlardan sadece bir kaçıdır. Rafael Alberti, kendi sürgünlüğünü
tanımlarken, “Tıpkı bir ağaç gibi, köklerinden koparılmış, yitmiş duyuyordum
kendimi…”9 demiştir. Meral Oraliş, “Kentinden ve Kendinden Sürgün” adlı
makalesinde Sevgili Üniversite adlı romandan yaptığı alıntıyla sürgün olmayı şöyle
dile getirilmiştir: “Sürgün olmak yaşadığımız şehrin evlerinde hangi hayatların sürüp
gittiğini tahmin edememektir.”10 Edward Said, sürgünün bireyi özgürleştirdiğini
düşünür ve bu durumu şöyle ifade eder:
“Entelektüel için sürgünle yerinden olma, asli yapıtaşlarını “idare
etme”nin ve çizilmiş yollardan gitmenin oluşturduğu bildik bir hayat
yaşamaktan kurtulmak demektir. Sürgün her zaman bir marjinal
olacağınız ve önceden belirlenmiş bir yolu izleyemediğiniz için bir
entelektüel olarak yaptığınız her şeyi kendi kendinize yapmanız gerektiği
anlamına gelir.”11

İspanya’daki baskılara ve sansüre dayanamayıp gönüllü sürgünlüğü seçerek
Fransa’ya giden İspanyol yazar Juan Goytisolo ise sürgünlüğü bir sınav olarak
değerlendirir ve bu sınav sürecinden geçen sürgünleri farklı gruplara ayırır:
“[…] sürgün sınavı, yazarı kendi gerçeğiyle yüzleştiriyor; hiç kimse o
sınavdan yara almadan çıkmış olmakla övünemez. Yalnızca ve bütünüyle

7 Julio Cortazar, “Sürgün ve Sürgün Edebiyatı”, Sürgün Edebiyatı: Edebiyat Sürgünleri (Feridun Andaç
Ed.), Bağlam Yayınları, İstanbul, 1996, s. 22.
8 Kula, a.g.m., s. 433-434.
9 Neyire Gül Işık, “Sürgün, İspanyol insanı için bir varoluşsal seçenek”, Varlık, S. 1039, Nisan 1994, s.
17.
10 Meral Oraliş, “Kentinden ve Kendinden Sürgün”, Alman Dili ve Edebiyatı dergisi, S. 20, Çantay
Kitabevi, İstanbul, 2008, s. 81.
11 Edward Said, Entelektüel, (Çev.: Tuncay Birkan), Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2011, s. 65.