tc süleyman demirel üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü tarih ana bilim dalı klasik dönemde ...

141 Pages·2010·9.05 MB·Turkish

T.C.
SÜLEYMAN DEMĐREL ÜNĐVERSĐTESĐ
SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ
TARĐH ANA BĐLĐM DALI

KLASĐK DÖNEMDE OSMANLI DEVLETĐ’NDE TARIM

YÜKSEK LĐSANS TEZĐ

Hazırlayan
Durmuş Volkan KARABOĞA

Tez Danışmanı: Doç. Dr. BEHSET KARACA

ISPARTA - 2010

iii

ÖNSÖZ

Tarım, insanlık tarihi boyunca çeşitli devletler tarafından kendisine büyük
önem verilen iktisadi bir faaliyet kolunu oluşturmaktadır. Đnsanoğlunun yaşamını
idame ettirmesi, onun beslenmesine bağlı olduğundan tarıma ve tarımsal ürünlere
tarihin her döneminde ihtiyaç hissedilmiştir. Öyle ki, Osmanlı Devleti’nin kurulduğu
ve gelişme gösterdiği çağları da dikkate alırsak tarımın, halkın önemli bir geçim
kaynağı olduğu ve devletin, gelirlerinin önemli bir kısmını topraktan dolayısıyla
tarımsal ürünlerden sağladığı görülmektedir.

Osmanlı Devleti’ndeki tarımsal yapı ile alakalı bugüne kadar çeşitli
araştırmalar yapılmış ve yapılmaya da devam etmektedir. Biz çalışmamızda konumuz
ile ilgili ulaşabildiğimiz kaynak ve makalelerden yola çıkarak Osmanlı’daki toprak
sistemi ile tarımsal faaliyetler arasındaki karşılıklı etkileşimin yansımalarını ve bu
yansımaların devlet ve köylü – üretici reaya üzerindeki tesirlerini genel olarak
değerlendirmeye çalıştık. Ayrıca ulaşabildiğimiz kaza ve sancak çalışmalarından
istifade ederek üretimi yapılan ürünlerin genel durumlarına yönelik değerlendirmeler
yapmaya gayret ettik.

Çalışmamızda yardımlarını esirgemeyen saygıdeğer hocam Prof. Dr. Fahrettin
TIZLAK’a, Prof. Dr. Ahmet KANKAL’a teşekkür ederim. Tez danışmanım olan ve
çalışmamızın her aşamasında yerinde tespit ve tenkidleri ile bana yol gösteren, beni
her konuda destekleyen saygıdeğer hocam Doç. Dr. Behset KARACA’ ya sonsuz
şükranlarımı sunarım. Yine çalışmamızda katkılarını gördüğüm değerli hocalarım
Yrd. Doç. Dr. Serkan SARI’ya, Yrd. Doç. Dr. M. Salih ERPOLAT’a, Öğr. Gör.
Mehmet Ali YAŞAR’a ve diğer hocalarıma teşekkürü bir borç bilirim.

Durmuş Volkan KARABOĞA
Isparta 2010
iv

ÖZET
KLASĐK DÖNEMDE OSMANLI DEVLETĐ’NDE TARIM
Durmuş Volkan KARABOĞA
Süleyman Demirel Üniversitesi, Tarih Bölümü
Yüksek Lisans Tezi, 140 sayfa, Aralık, 2010

Danışman: Doç. Dr. Behset KARACA

Đnsanoğlu, ilk yaratıldığı günden itibaren beslenme ihtiyacını karşılayabilmek
için öncelikle avcılık, toplayıcılık gibi faaliyetlere yönelmiş ve daha sonra bu gibi
faaliyetlerin hayatın idame ettirilme sürecinde yeterli olamayacağını düşünerek
tarımla meşgul olmaya başlamıştır. Daha sonra zirai faaliyetlerini belirli bir
sistematiğe yerleştirerek bu alanda uzmanlaşma sürecine girmiştir.

Günümüzün sanayileşen toplumlarında bile zirai faaliyetlere azımsanmayacak
derecede önem verilmesi, aslında tarımın tüm dönemler boyunca önemini
kaybetmediğini açıkça göstermektedir. Hiçbir devlet sanayileşmesini tamamladıktan
sonra dahi tarımla uğraşmaktan vazgeçmemiş, aksine ileri teknolojik araçları
kullanarak tarımdan mümkün olan en yüksek derecede verim almayı amaçlamıştır.
Nitekim bugün dahi tarımın önemi göz ardı edilemeyecek kadar büyük iken 15. ve
16. yüzyıllarda gücünden ve ihtişamından tartışılmaz surette söz ettiren Osmanlı
Devleti’nde de bu iktisadi faaliyet kolunun adeta bir devlet politikası haline gelmesi
büyük bir anlam ifade etmektedir. Nitekim Osmanlı Devleti’nin kurulduğu yıldan
itibaren tarımsal faaliyetlerin gerçekleştirileceği toprağın mülkiyet hakkını bizzat
kendi uhdesinde bulundurması, zirai faaliyetlerin devlet gözetiminde yapılması
sürecinin bir başlangıcı olmuştur. Yine devletin, toprağı işleme hususunda köylüye
birtakım mükellefiyetler yüklemesi de toprak hukukuna dayalı bir anlayışı kabul
ettiğini açıkça göstermektedir. Öyle ki; 16. yüzyılda Osmanlı Devleti’ndeki nüfusun
% 90’a yakın bir bölümünün kırsal alanda meskûn olması, devletin toprak hukukuna
dayalı bir felsefeyi uygulamada haklı olduğunu göstermektedir.
v
Osmanlı Devleti, köylünün tarım faaliyetlerinde yetiştirdikleri ürünler için üst
limit koymamış, sadece ileride herhangi bir yiyecek sıkıntısı yaşanmaması için ve
nakit para politikasının gelişmediği bir dönemde devletin mali dengesinin
bozulmaması amacıyla yetiştirilen ürüne alt limit miktarı belirlenmiş ve köylünün bu
standart üzerindeki üretimine asla müdahale edilmemiştir. Böylece devletin
toprağında ırsi bir kiracı olarak çalışan köylü, devletin kendisinden istediği miktarı
devlete ödeyerek, geri kalan bölümünü istediği gibi değerlendirebilme salahiyetine
sahip olmuştur.

Osmanlı Devleti’nin klasik döneminde (1300-1600), disiplinli bir tarım
politikası uygulanarak hem devletin hem de reayanın üretim kaynaklı bir gelir
kaybına uğraması asla istenmemiştir. Bu aslında devletin tarım politikasındaki temel
prensip olmuştur. Yine toprakların, verimlilik durumuna göre çeşitli türlere ayrılması,
her yörenin toprak verimlilik durumu farklı olduğundan bu yörelere ait bir standart
tohum ölçü biriminin belirlenmesi, toprağın sulama, tohumlama, gübreleme ve nadas
faaliyetlerinin birtakım kurallara bağlanması, buğday üretimine birincil derecede
öncelik verilmesi gibi hususiyetler, klasik dönem Osmanlı Devleti’nin tarım temelli
bir politikaya önem verdiğini gösteren uygulamalardır.

Anahtar Kelimeler: Tarım, Osmanlı, Toprak, Köylü….
vi
ABSTRACT
AGRICULTURE IN THE AGE OF CLASSIC OTTOMAN
Durmuş Volkan KARABOĞA
Suleyman Demirel University, Department of History
Master of Degree, 140 pages, December, 2010

Supervisor: Assoc. Prof. Behset KARACA

Mankind, in order to meet nutritional requirements from the initial creation of
the first hunting and gathering activities, as directed, and later his of life, such
activities may not be sufficient to maintain the process of becoming engaged in
agricultural activities in mind. Then began to specialize in agricultural activities in
this area by placing a certain systematic.

Today, industrialized societies, even the substantial degree of emphasis on
agricultural activities, in fact, clearly show that has not lost the importance of
agriculture on the basis all process. Non state given up dealing with industrialization
of agriculture, even after completing the contrary, using advanced technological tools
in this field managed to exploit the highest degree of possible. Đndeed, even today
while it’s will not to undervalue enough to importance of agriculture, in the same vay
as shall not be discussed to the power of the grandeur of the Ottoman Empire in the
fifteenth and sixteenth centuries, became this branch of economic activity virtually a
state of policy has great sense of expression. Đndeed, since the inception of the
Ottoman Empire the right of ownership of agricultural land in agricultural activities
take place in person keep in its possesion be under the supervision of the state of the
process was the beginning of agricultural activities. Furthermore clearly shows that as
state’s have load to obligations to peasant, it’s based on the law of the land. Đn fact, in
the sixteenth century, a ninety percent of the population approximately in the
Ottoman Empire to be a part of the rural built-up area of the state, clearly show that
it’s practice is justified philosophy based on land of law.
vii
The Ottoman Empire did not put on upper limit for he products grown by
peasant farming activities, not only in the future to avoid any shortage of food both
also cash at a time when the monetary policy of the state developed in order to avoid
deterioration of the financial balance of the amount raised the lower limit to the
product were determined and the peasant on the production of this standard is not
never intervene. Thus, the state peasants working the land as a tenant is
hereditary, the state government to pay him any amount any remaining portion had
the authority to evaluate.

Đn the classical period of Ottoman Empire (1300-1600) by applying diciplined
agricultural policy both the state’s and peasant’s never suffering a loss of income are
not required with origin of production. Indeed, separation of various types according
to the state land productivity, because of land productivity of the region the situation
is different, and each of these regions is a standard unit of measurement to determine
the seed, soil, irrigation, seeding, fertilization, and some rules about the activities of
fallow, wheat production in the classical period of Ottoman Empire primary traits,
such as giving priority to clear indication of the important policy of the agriculture-
based.

Key Words: Agriculture, Ottoman, Land, Peasant…
viii
ĐÇĐNDEKĐLER

ÖNSÖZ…………………………..…………………………………………………………………………………iii
ÖZET…………………………..…………………………………………………………………………………...iv
ABSTRACT………………………………...………………………………………………………………………vi
ĐÇĐNDEKĐLER…………………..……………………...………………………………………………….…….viii
KISALTMALAR………………..…………………………………...…………………………………….……...xii
KONU VE KAYNAKLAR……..………………………………………………...……………………….……..xiii
I. KONU……………………….….………………………………………………………………………….……xiii
II. KAYNAKLAR…………….….………………………………………………………………………...……..xiv
GĐRĐŞ…...……………..……………..…………………………………………………………….………………..1
I. OSMANLI’DA TOPRAK SĐSTEMĐ…………………………………………………….……………… ..3
A- Miri Arazi………………………………...…………………………………………….………………...4
B- Mülk Arazi………………………………………………………………………………………………..6
C- Vakıf Arazi………………………………………………………………………………………………..7

I. BÖLÜM
KLASĐK DÖNEM OSMANLI’DA TIMAR TEŞKĐLATI VE TARIMSAL
FAALĐYETLERĐN GERÇEKLEŞTĐRĐLDĐĞĐ KIR YERLEŞĐM MERKEZLERĐ

I. OSMANLIDA TIMAR TEŞKĐLATI VE TARIMIN BU SĐSTEMDEKĐ YERĐ………………..………8
A- Tımarın Tanımı, Đntikali ve Ekonomik Đşleyişi…………………………………………..........................8
B- Tımarlı Sipahilerin Reaya Đle Münasebetleri ve Sistemin Feodal Sistem Đle Mukayesesi…………....…12
II.TARIMSAL FAALĐYETLERĐN GERÇEKLEŞTĐĞĐ KIR-YERLEŞĐM MERKEZLERĐ………….17
A- Köyler……………………………………………………………………………………………..…….17
B- Mezraalar…………………………………………………………………………………………….….19

II. BÖLÜM
ÇĐFT-HANE SĐSTEMĐ VE ÜRETĐCĐ UNSURLAR

I. ÇĐFT-HANE SĐSTEMĐ VE ÇĐFT RESMĐ…………………………………………………….……..…..22
II. ÇĐFTLĐK TÜRLERĐ………………………………………………………………………………..……29
A- Reaya Çiftliği……….……………………………………………………………………….……..……29
B- Hassa Çiftliği…………………………………………….………………………….……………..……30
ix
C- Askeri Unsurlara Verilen Çiftlikler…………………...…………...………………….……………..……30
1- Yaya ve Müsellem Çiftlikleri……………………………….…………….…………………………..31
III. ÜRETĐCĐ UNSURLAR…………………………………………………….………….………………..32
A- Ortakçı Kullar……………………………………………………………………...……………..…...32
1- Reaya Toprakları ve Hassa Çiftlikleri Üzerinde Çalışan Ortakçı Kullar……………….………….....34
2- Padişah Hasları Üzerinde Çalışan Ortakçı Kullar…………………………………….…………..…..35
B- Köylü Reaya…………………………………………………………………………………………...35
1- Köylü Reayanın Hukuki Statüsü ve Ödemekle Yükümlü Olduğu Vergiler…………….……………36
a. Sabit Miktarlı Toprak Vergileri……………………………………………………….……………37
b. Sabit Oranlı Ürün Vergileri………………………………………………………………………...38
c. Sabit Miktarlı Ürün Vergileri……………………………………………………………………....39
d. Sabit Miktarlı Ama Devamlı Olmayan Çeşitli Vergiler…………………….……………………...40
2- Tarım Ürünlerinin Köylü Reaya Tarafından Pazara Sunulması…………….………………………..41
C- Çeltikçi Reaya………………………………………………………………….………………………42
D- Konar-Göçer Teşekküller………………………………………………………….…………………..43

III. BÖLÜM
OSMANLI’DA TARIMA ETKĐ EDEN FAKTÖRLER ĐLE BU FAKTÖRLERĐN
ORTAYA ÇIKARDIĞI SONUÇLAR VE KLASĐK DÖNEM OSMANLI TARIMINDA
UYGULANAN METODLAR

I. TARIMA ETKĐ EDEN FAKTÖRLER…………………………………………………………………..46
A- Coğrafya ve Đklim……………………………………………………………………………………….46
B- Kuraklık………………………………………………………………………………………………....48
C- Konar-Göçerlerin Hayvancılık Faaliyetleri…………………………………………………………..…49
D- Çekirge ve Tarla Faresi Đstilası………………………………………………………………………….51
E- Tımar Sisteminin Bozulması Neticesinde Uygulanan Politikalar ve Mali Buhran…………………..…52
F- Celali Đsyanları………………………………………………………………………………………..…55
II. TARIMA ETKĐ EDEN FAKTÖRLERĐN ORTAYA ÇIKARDIĞI SONUÇLAR.………………..…57
A- Kıtlık ve Ortaya Çıkardığı Neticeler…………………………………………………………………....57
1- Fiyat Artışları………………………………………………………………………………………...59
2- Göçler ve Toplumsal Düzenin Bozulması…………………………………………………………...61
3- Büyük Şehirlerin Đaşe Sorunu……………………………………………………………………….62
III. TARIMDA UYGULANAN METODLAR VE TARIMIN ĐŞLEYĐŞ ŞEKLĐ……………………….63
A- Uygulanan Metodlar………………………………………………………………………...................63
1- Tarım Araçları………………………………………………………………………………………63
2- Gübreleme…………………………………………………………………………………………..64
3- Nadas Sistemi………………………………………………………………………………………65
4- Sulama………………………………………………………………………………………………66
5- Tohumlama…………………………………………………………………………………………68
x

B- Tarımsal Faaliyetlerin Đşleyişi…………………………………………….……………………………69
1- Tarım Đşletmeleri……………………..………………………………………………………………69
a. Büyüklükleri ve Sermaye Donatımları………..………………………………………...................69
2- Üretim Harcamaları…………………………………..………………………………………………70
a. Çeşitli Ürünlerde Üretim Harcamaları……………………………………………….....................70
b. Çiftlik Đşletmelerinde Üretim Harcamaları………………………………………………………..70
3- Zirai Verimlilik Durumu……………………………………………………………………………..71
a. Toprak Birimi Başına Verimlilik…………………………………………………….....................71
b. Tohum Birimi Başına Verimlilik………………………………………………………………….72
4- Hasat Çeşitleri………………………………………………………………………………………..73
5- Tarımsal Faaliyetlerin Hayvancılıkla Olan Münasebeti……………………………………………..74
6- Tarım Ürünlerinin Nakliyatı ve Taşımacılığı………………………………………………………..75

IV. BÖLÜM
ZĐRAĐ ÜRETĐM VE ZĐRAĐ ÜRETĐM MĐKTARLARININ UMUMĐ DAĞILIMLARI

I. HUBUBAT ÜRETĐMĐ……………………………………………………………………………………77
A- Hububatın Biçilmesi ve Harman Edilmesi……………………………………………………………...78
B- Hububat ve Bakliyat Ürünleri…………………………………………………………………………...80
1- Buğday………………………………………………………………………………........................80
2- Arpa…………………………………………………………………………………........................83
3- Yulaf…………………………………………………………………………………………………85
4- Çeltik………………………………………………………………………………………………...86
5- Darı………………………………………………………………………………………………….90
6- Nohut………………………………………………………………………………………………..92
7- Mercimek……………………………………………………………………………........................94
8- Fasulye………………………………………………………………………….…………………...95
9- Burçak………………………………………………………………………………........................96

II. SINAĐ BĐTKĐLERĐ ÜRETĐMĐ………………………………………………………………………….98
A- Pamuk………...…………………………………………………………………………………………98
B- Susam………………...………………………………………………………………………………...100
C- Zeytin……...………………………………………………………………………………………...…102
Ç- Dut Yaprağı…………..………………………………………………………………………………..103
D- Palamud………….……..……………………………………………………………………………...103
E- Keten-Kenevir……………………..……………………………………………………………….…..104
F- Sumak Yaprağı………………………………………………..………………………………………..105