tc selçuk üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü türk dili ve edebiyatı ana bilim dalı yeni türk edebiyatı

779 Pages·2017·5.77 MB·Turkish

T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI
YENİ TÜRK EDEBİYATI BİLİM DALI

MODERN TÜRK TİYATROSUNDA MİTOLOJİ

DOKTORA TEZİ

DANIŞMAN
DOÇ. DR. SİNAN GÖNEN

HAZIRLAYAN
SENA KÜÇÜK
054101021001

KONYA
2016
ii
iii
ÖN SÖZ

Edebiyat, insanlık tarihine koşut bir etkinliktir. Yazının bulunuşuna kadar uzun ve
gizemli bir yoldan geçen edebiyat ürünleri, varlıklarını değişik formlar içinde sürdürmelerine
karşın bünyelerinde ilk örneklerden aldıkları birçok unsur taşırlar. Mitoloji, anlatıya dayalı
türlerin esasını oluşturduğu gibi tiyatro ile beraber dramatik türlere ve bu arada şiire de
kaynaklık etmiştir.
Modern sanatlar içinde özellikle edebiyat, konu ve imajlar yönünden mitolojiyle güçlü
bir ilişki içindedir. Mitolojinin bölgesel ve kültürel farklılık göstermesi temel değerlere bağlı
olarak gerçekleştiği gibi, mitolojik esin taşıyan eserlerde yansıyan dünya da bu yönde
şekillenir. Mitolojik yönelim, yazarların dünya görüşüyle de ilgili görülmektedir.
Türk edebiyatının ilk verimlerinde Türk mitolojisine kesin bir bağlılık söz
konusuyken, Divan şiiri, Şehname’de toplanan Fars mitolojisine bağlı kalmıştır. Modern Türk
edebiyatı ise yeni bir kaynak olarak Yunan-Roma mitolojilerine açılmışsa da tek bir yönelim
göstermez.
Tezimizde, Türk tiyatrosunun Tanzimat’tan sonraki süreçte gösterdiği mitolojik
yönelimleri ve bunların yansımalarını ortaya koymayı amaçladık.
Tezimiz, Tanzimat’tan bugüne Türk tiyatrosunda mitoloji yönelimlerini genel bir
açıdan değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Bu konuda isimlerle sınırlı bazı çalışmalar
yapılmışsa da, bunlar Türk tiyatrosunda mitoloji olgusuna bütünlüklü bir bakış açısı
getirmekten uzaktır. Mitolojinin giderek daha büyük yer tutması da konunun güncelliğini
koruduğunu göstermektedir. Oyunlardan biçim ve içerik açısından belli bir düzeyin
üzerindekilere ağırlık verilmiştir.
Tanzimat, Meşrutiyet ve Cumhuriyet dönemi basılı tiyatro eserlerinde mitolojik
unsurlar içerenler belirlenmiş, mitik bir öyküye dayananlar üzerinde durulmuştur.
Sahnelendiği halde kitap olarak basılmayan eserler incelemeye esas alınmamıştır.
Giriş bölümünde mitolojinin terimsel ve kavramsal açıklaması yapıldı.
Tezimizi oluşturan tiyatro verimlerinde mitoloji olgusu Tanzimat, Meşrutiyet ve
Cumhuriyet dönemleri içinde ayrı bölümler olarak verildi. Birinci bölümde Türk tiyatrosunun
ilk evresi olan Tanzimat Tiyatrosu’nda mitolojik verimler değerlendirildi.
İkinci bölümde Meşrutiyet Tiyatrosu içinde mitolojinin nasıl bir değişikliğe uğradığı
belirlenerek mitolojik oyunlar değerlendirmeye tâbi tutuldu. Abdülhak Hâmit’in bu dönemde
yazdığı oyunlarda mitolojik olgular tespit edildi.
iv
Cumhuriyet dönemi kuşkusuz çok daha uzun ve kapsamlı bir süreç olduğu için, bu
dönem tek bir bölümle sınırlandırılamazdı. Üçüncü bölümde Türk tiyatrosunun 1923’ten
sonra aldığı görünüm ana hatlarıyla belirlenmeye çalışıldı.
Dördüncü bölümde Türk mitolojisi, beşinci bölümde Yunan, altıncı bölümde
Sümer, yedinci bölümde Mısır, sekizinci bölümde Ugarit, dokuzuncu bölümde Asur ve
onuncu bölümde İran mitolojilerine dayanan oyunlar ele alınıp dramatik unsurlar
açısından incelendi.
On ikinci bölümde, mitolojik oyunların dil ve üslup özellikleri üzerinde duruldu.
Sonuç bölümünde, mitolojinin Türk tiyatrosundaki yeri, işlevi, önemi ortaya konuldu.
Tezimizin hazırlanmasında büyük katkı sağlayan hocam Prof. Dr. Mustafa Özcan
Beye ve sonuçlanmasında Doç. Dr. Sinan Gönen Beye teşekkürlerimi sunuyorum.
Sena KÜÇÜK Konya – 2016
v
vi
vii
İÇİNDEKİLER
ÖN SÖZ .................................................................................................................................... iv
GİRİŞ ......................................................................................................................................... 1
KAVRAM OLARAK MİTOLOJİ ......................................................................................... 1
MİTLERİN OLUŞUMU ........................................................................................................ 7
NİTELİKLERİ ....................................................................................................................... 8
MİT TÜRLERİ ..................................................................................................................... 15
MİTOLOJİNİN KAYNAKLARI ......................................................................................... 17
MİTİK ZAMAN/DÖNGÜSELLİK ..................................................................................... 21
MİT VE GERÇEKLİK ......................................................................................................... 22
MİT–TARİH İLİŞKİSİ ........................................................................................................ 22
MİT–FELSEFE İLİŞKİSİ .................................................................................................... 24
MİTİN İŞLEVİ ..................................................................................................................... 25
MİTOLOJİ YAKLAŞIMLARI ............................................................................................ 33
MİT VE EDEBÎ TÜRLER ................................................................................................... 39
BİRİNCİ BÖLÜM: TANZİMAT TİYATROSUNDA MİTOLOJİNİN ANA HATLARI
.................................................................................................................................................. 49
ŞEHNAME’NİN ETKİSİ .................................................................................................... 50
TELEMAK’IN ETKİSİ ........................................................................................................ 52
ABDÜLHAK HÂMİT’İN İMGELEMİNDE MİTOLOJİ ................................................... 53
İSİMLERİNİ MİTOLOJİK KAHRAMANLARDAN ALAN OYUNLAR ........................ 59
TARİH VE MİTOLOJİ ........................................................................................................ 64
TANZİMAT TİYATROSUNDA MİTOLOJİK OYUNLARIN İNCELENMESİ ........... 65
İRAN MİTOLOJİSİNE DAYANAN OYUNLAR .............................................................. 65
GÂVE EFSANESİ ............................................................................................................... 65
GÂVE ............................................................................................................................... 65
SİYAVUŞ EFSANESİ ......................................................................................................... 72
FÜRS-İ KADÎMDE BİR FACİA YAHUT SİYAVUŞ ................................................... 73
HÛŞENK EFSANESİ .......................................................................................................... 79
HÛŞENK .......................................................................................................................... 80
YUNAN MİTOLOJİSİNE DAYANAN OYUN ................................................................. 83
KALYPSO EFSANESİ ........................................................................................................ 84
RÜYA OYUNU ............................................................................................................... 84
İKİNCİ BÖLÜM: MEŞRUTİYET TİYATROSUNDA MİTOLOJİNİN ANA HATLARI
.................................................................................................................................................. 86
MİLLÎ TİYATROYA DOĞRU – TÜRKÇÜLÜK AKIMININ ETKİSİ ............................. 87
viii
ABDÜLHAK HÂMİT’İN MEŞRUTİYET DÖNEMİ OYUNLARINDA MİTOLOJİ....... 89
PERİ UNSURU İÇEREN OYUNLAR .............................................................................. 102
HİNT ETKİSİ ..................................................................................................................... 104
MEŞRUTİYET TİYATROSUNDA MİTOLOJİK OYUNLARIN İNCELENMESİ .... 105
TÜRK MİTOLOJİSİNE DAYANAN OYUN ................................................................... 105
CENGİZ HAN EFSANESİ ................................................................................................ 105
BAY TURGAN .............................................................................................................. 106
ASUR MİTOLOJİSİNE DAYANAN OYUN ................................................................... 114
SARDANAPAL EFSANESİ ............................................................................................. 115
SARDANAPAL ............................................................................................................. 115
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK TİYATROSUNDA
MİTOLOJİNİN ANA HATLARI ....................................................................................... 123
MEMLEKETÇİ ÇİZGİDE BELİRGİNLEŞEN TÜRK MİTOLOJİSİ .............................. 123
DESTANLARDAN ÇIKARILAN MİTİK KAHRAMAN İMGESİ ............................. 123
ABDÜLHAK HÂMİT’İN SON OYUNU: HAKAN ..................................................... 145
BİR AŞAMA: TUFAN .................................................................................................. 146
DEDE KORKUT KİTABI’NA DAYANAN OYUNLAR ............................................ 147
KÖROĞLU İLE İLGİLİ OYUNLAR ............................................................................ 157
ŞAMANİZM’İN TİYATRODAKİ AKSİ ...................................................................... 163
1940 SONRASINDA AĞIRLIK KAZANAN YUNAN MİTOLOJİSİ ............................ 166
SELAHATTİN BATU İLE İLK ADIMLAR ................................................................. 166
GÜNGÖR DİLMEN’İN MİTOLOJİ EVRENİ .............................................................. 171
YAZGININ BOZULAMAZLIĞI: OIDIPUS ÖRNEĞİ ................................................ 187
BAŞKALDIRAN İNSAN İMGESİ: ANTİGONE ÖRNEĞİ ........................................ 188
KADIN SORUNSALININ MİTİK KÖKENİ: MEDEA ÖRNEĞİ ............................... 189
YÜKSEL PAZARKAYA’DA MİTİN ÇAĞDAŞ YORUMU ....................................... 190
KEMAL KOCATÜRK’TE MİTOLOJİ ......................................................................... 192
SEKÜLERLEŞEN DÜNYADA TANRI DÜŞÜNCESİNİN SORGULANMASI ........ 193
COŞKUN BÜKTEL VE THEOPE OLAYI ................................................................... 194
SERMET ÇAĞAN’IN YANKISI .................................................................................. 196
KOMEDİNİN MİTE DÜŞEN GÖLGESİ ...................................................................... 198
YILMAZ ONAY’IN DENEYSEL MİTOLOJİK OYUNLARI .................................... 202
NİHAT ASYALI’NIN DİRENİŞ OYUNLARI ............................................................. 203
ANADOLU KÖKENLİ BİR MİT: KARDEŞ KANI .................................................... 204
YÜZEYSEL BİR DENEME .......................................................................................... 205
MİTOLOJİK BAŞLANGIÇLAR ................................................................................... 206
MİTOLOJİNİN BİTMEYEN HİKÂYESİ ..................................................................... 207
ix
DOĞU MİTOLOJİLERİNİN TÜRK TİYATROSUNDAKİ YANSIMALARI................ 208
BİR YANILGININ İZDÜŞÜMÜ .................................................................................. 208
ORHAN ASENA VE GILGAMIŞ DAİRESİ ................................................................ 211
OSMAN TÜRKAY VE PİRAMİT ÜÇLÜSÜ ............................................................... 219
BEHÇET NECATİGİL’DE MİTOLOJİK SIZMALAR ................................................ 221
MURATHAN MUNGAN’DA MİTOLOJİK ART-ALAN ........................................... 222
ŞAHMERAN MİTİNİN ANLATTIĞI .......................................................................... 226
ASUR – BABİL’İN TANRI – KRALLARI .................................................................. 228
İRAN MİTOLOJİSİ; YENİDEN ................................................................................... 231
İZLERİ KALANLAR ........................................................................................................ 231
MİTOLOJİYE DEĞGİN OYUNLAR ............................................................................... 236
MİTOLOJİYE İMGESEL ÇAĞRIŞIM YAPAN OYUNLAR .......................................... 252
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM: CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK TİYATROSUNDA TÜRK
MİTOLOJİSİNE DAYANAN OYUNLAR ........................................................................ 257
ESKİ TÜRK MİTOLOJİSİNİN OLUŞUM ZİNCİRİ ....................................................... 257
ESKİ TÜRKLERİN DİN(LER)İ VE ŞAMANİZM ........................................................... 258
KÜLTLER .......................................................................................................................... 260
GÖK KÜLTLERİ ........................................................................................................... 260
YER KÜLTLERİ ........................................................................................................... 261
ATALAR KÜLTÜ ......................................................................................................... 263
TANRILAR VE RUHLAR ................................................................................................ 264
MİTLER ............................................................................................................................. 264
YARATILIŞ MİTLERİ .................................................................................................. 264
TÜREYİŞ MİTLERİ ...................................................................................................... 266
ESKATALOJİ MİTLERİ ............................................................................................... 267
TÖZLER (ONGONLAR) – PUTLAR ............................................................................... 267
TAPINAKLAR – MEZARLAR ........................................................................................ 268
YAŞAYAN MİTLER ........................................................................................................ 268
MİTOLOJİNİN RESMİ ..................................................................................................... 269
OĞUZ KAĞAN DESTANIYLA İLGİLİ OYUNLAR ...................................................... 269
OĞUZATA ..................................................................................................................... 273
ERGENEKON VE GÖÇ DESTANLARI .......................................................................... 279
TUFAN ........................................................................................................................... 280
DEDE KORKUT KİTABI/HİKÂYELERİ ........................................................................ 284
DELİ DUMRUL HİKÂYESİ ............................................................................................. 287
DELİ DUMRUL ............................................................................................................ 288
TEPEGÖZ’DE TOPLUMSAL SÖMÜRÜ ........................................................................ 292
x