tc selçuk üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü temel islam bilimleri ana bilim dalı islam hukuku bilim

466 Pages·2010·3.29 MB·Turkish

T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI
İSLAM HUKUKU BİLİM DALI

SADRU’Ş-ŞEHÎD (536/1141)’İN UMDETU’L-FETÂVÂ ADLI ESERİNİN
TAHKİKİ

AYŞE BİÇER

DOKTORA TEZİ

Danışman

PROF. DR. ORHAN ÇEKER

KONYA-2010
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

BİLİMSEL ETİK SAYFASI
Adı Soyadı AYŞE BİÇER
Numarası 044144031001
n
i
n
Ana Bilim / Bilim Dalı TEMEL İSLAM BİLİMLERİ / İSLAM HUKUKU
i
c
n
e Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
r
ğ
Ö
Tezin Adı SEASDERRİUN’Şİ-NŞE THAÎHDK (İ5K36İ /1141)’İN UMDETU’L-FETÂVÂ ADLI

Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve
akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve
akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına
uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda
bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.

Öğrencinin imzası
(İmza)
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

DOKTORA TEZİ KABUL FORMU

Adı Soyadı AYŞE BİÇER
Numarası 044144031001
n Ana Bilim / Bilim Dalı TEMEL İSLAM BİLİMLERİ / İSLAM HUKUKU
i
n
i Tezli Yüksek Lisans Doktora
c Programı
n
e
r Tez Danışmanı PROF. DR. ORHAN ÇEKER
ğ
Ö
Tezin Adı SEASDERRİUN’Şİ-NŞE THAÎHDK (İ5K36İ /1141)’İN UMDETU’L-FETÂVÂ ADLI

Yukarıda adı geçen öğrenci tarafından hazırlanan Sadru’ş-Şehîd
(536/1141)’in Umdetu’l-Fetâvâ Adlı Eserinin Tahkiki başlıklı bu çalışma 02/12/2010
tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği/oyçokluğu ile başarılı bulunarak,
jürimiz tarafından doktora tezi olarak kabul edilmiştir.

Ünvanı, Adı Soyadı Danışman ve Üyeler İmza
PROF. DR. ORHAN
ÇEKER
PROF. DR. HÜSEYİN
TEKİN
GÖKMENOĞLU
DOÇ. DR. HALİT
ÇALIŞ
PROF. DR. SAFFET
KÖSE
ÖNSÖZ
Bir ilmin tahsili kadar elde edilen bilginin korunup sonraki nesillere aktarımında yazıya
geçirmek, önemli bir yere sahiptir. Tarihte bilgiler, deri, yaprak, kemik vb. üzerine
yazmaktan, kâğıt mürekkep üretimi sonrası el yazması şekilde olmak üzere çeşitli yollarla
sonraki nesillere aktarılmıştır. Günümüze ulaşan el yazma eserlerde malzemenin nem, kurt vs.
sebebi ile yıpranması, eserin yazımındaki teknik ve üslubundaki bazı farklılıklardan dolayı
okuma belli vasıflarda kişilerce yapılabilmektedir. Bu durumlara ek olarak el yazma eserlerin
tarihi nitelikte olması onlara rahatça ulaşıp istifade edilmesini zorlaştırmaktadır. Bu noktada
yazmalar üzerinde yapılan tahkik çalışmaları eserlerin günün şartlarına uygun tarzda yazılıp
ilgilisine ulaştırılmasında bir vesile olarak karşımıza çıkmaktadır.
İslam Hukuku alanında da ülkemizdeki kütüphanelerde oldukça fazla sayıda ve hacimli
eserler bulunmaktadır. Bu eserlerin tahkik edilerek gün yüzüne çıkarılmasının faydası
muhakkaktır. Bu alanda yapılan çalışmalardan biri olması düşüncesiyle tez çalışması olarak
tahkik yapmaya yöneldik. Eser olarak ise Karahanlılar döneminde yaşamış, fıkıh alanında
birçok eseri yanında fetva türünde de eseri bulunan es-Sadru’ş-Şehîd (v. 536/1141)’in
Umdet’l-Fetâvâ’sını belirledik. Bu eseri tercihte Eyyüp Sait KAYA’nın “Hanefi Mezhebinde
Nevazil Literatürünün Doğuşu ve Ebu’l-Leys es-Semerkandî’nin Kitabu’n-Nevazil’i” isimli
yüksek lisans tezi etkili oldu.
Tez, giriş, iki bölüm ve sonuçtan oluşmaktadır. İlk bölümde nevâzil türü ve es-Sadru’ş-
Şehîd (v. 536/1141)’den önceki fetva türü eserler ve müellifleri hakkındaki bilgilere, ikinci
bölümde ise es-Sadru’ş-Şehîd (v. 536/1141)’in yetiştiği ortam, hayatı, hoca, öğrenci ve
eserleri hakkında bilgiler ile Umdetu’l-Fetâvâ’nın tahkik ve tahliline yer verdik.
Tezde, Hanefî fıkhı tabakât eserlerinden, gerektiği durumlarda Şâfiî tabakâtı, kitâbiyyât
ile ilgili eserler, hadis, tarih kitapları, ilgili bazı ansiklopedi maddeleri, tahkik usûlü
hakkındaki bazı çalışmalar ve internet sitelerinden yararlandık.
Çalışma süresince, ihtiyaç duyduğum her konuda yardımlarını esirgemeyen danışman
hocam Sayın Prof. Dr. Orhan ÇEKER başta olmak üzere İslam Hukuku Bilim Dalı ve diğer
alanlardaki hocalarıma, başta Ayşe ACAR Hanım olmak üzere Konya Bölge Yazma Eserler
Kütüphanesi çalışanlarına, bu ve bundan önceki bütün çalışmalarımda maddî-manevî hiçbir
yardımı esirgemeyip yanımda olan aileme sonsuz teşekkür ve minnetimi saygılarımla arz
ederim.

Ayşe BİÇER
Meram/Konya 2010
SADRU’Ş-ŞEHÎD (536/1141)’İN UMDETU’L-FETÂVÂ ADLI ESERİNİN TAHKİKİ

İslam Hukuku’nda nevâzil ve fetâvâ eserleri, günün problemli meselelerine yer
veren bir alan olarak karşımıza çıkmaktadır. Vâkı‘ât ve havâdis de aynı türü ifade için
kullanılan kavramlardır.
Tezde, Karahanlılar devrinde yetişmiş es-Sadru’ş-Şehîd (536/1141)’in Umdetu’l-
Fetâvâ adlı nevâzil türü eserinin tahkik ve tahlili ele alınmıştır.
Tez, giriş, iki bölüm ve sonuçtan oluşmaktadır. Girişte konu ile ilgili kısa bir
bilgiye, araştırmanın konusu, amacı, kapsamı, metodu ve kaynakları hakkında
açıklamalara yer verilmiştir.
İlk bölümde, nevâzil, nevâdir, vakı‘ât, havâdis ve fetva kavramlarının tanımları ve
nevâzil ile fetva arasında farklar üzerinde durulup, nevâzil ve fetva eserleri hakkında
katalog bilgileri tablolar halinde sunulmuştur.
İkinci bölümde, es-Sadru’ş-Şehîd (536/1141)’in yaşadığı dönem ve dönemin siyasi
durumu, yaşadığı dönemde ilmî ortam, hayatı, hocaları, öğrencileri, eserleri ve
Umdetu’l-Fetâvâ hakkında bilgi, değerlendirme ve eserin tahkiki işlenmiştir.
Bu tez ile nevâzil literatüründeki el yazma bir eser, okuyucusunun istifadesine
sunulmuş ve alanla ilgili belli dönemdeki eserlerin katalog bilgileri iki kapak arasında
toplanmıştır.
THE CRİTİCAL EDİTİON OF SADR AL-SHAHİD’S WORK UMDAT AL-FATAWA

Nevâzil and fatâwâ studies in Islamic Law deals with the problems of today, and
the expressions of vâkı‘ât and havâdis are used for defining them.
In the thesis, the verification and assay of a nevâzil type of study named as Umda
al-Fatâwâ written by al-Sadr al-Shahid (536/1141) who lived during the Karakhanids
era was taken into consideration.
The thesis was formed by the sections of introduction, two separate chapters and
conclusion. The introduction includes brief information about the subject and
explanations about the subject, objective, scope, method and references of the
investigation.
In the first chapter, the concepts of nevâzil, nevâdir, vakı‘ât, havâdis and fatwa are
defined, the differences between nevâzil and fatwa is dwelled, and the catalog
information about nevâzil and fatwa studies is given in tables.
In the second chapter, the life, teachers, students and studies of al-Sadr al-Shahid
(536/1141), his era and that era’s political and scientific condition, and the information,
evaluation and verification of Umda al-Fatâwâ are treated.
This thesis presented a manuscript study of nevâzil literature to the use of
researchers, and the catalog information about the same field for a definite era was
collected between two covers.
I
İÇİNDEKİLER
KISALTMALAR VI
GİRİŞ 1
I-ARAŞTIRMANIN KONUSU VE AMACI 2
II- ARAŞTIRMANIN KAPSAMI 2
III- ARAŞTIRMANIN METODU 2
IV- ARAŞTIRMANIN KAYNAKLARI 3
BİRİNCİ BÖLÜM
NEVÂZİL ESERLERİ VE es-SADRU’ş-ŞEHÎD(v.536/1141)’DEN ÖNCEKİ
ÇALIŞMALAR
I- NEVÂZİL, NEVÂDİR, VÂKI‘ÂT, HAVÂDİS VE FETÂVÂ KAVRAMLARI 4
II- NEVÂZİL İLE İLGİLİ ESERLER 6
A- İbn Semâ‘a (v. 233/848), en-Nevâdir 6
B- İbnu’s-Selcî (v. 266/879), en-Nevâdir 6
C- Ebu’l-Leys es-Semerkandî (v. 373/983), 7
1- en-Nevâzil 7
2-Muhtârâtu’n-Nevâzil 9
3-en-Nevâzil fi’l-Fürû‘ 9
4-Kitâbu’n-Nevâzil ve’l-Fetâvâ 10
5-Mecmû‘âtü’n-Nevâzil 13
6- Mecmû‘a mine’l-Vâkı‘ât ve’n-Nevâzil 13
D- Nâtıfî (v. 446/1054), 14
1- el-Ecnâs fi’l-Fürû‘ 14
2- Vâkı‘ât 16
E- İmâduddîn el-Lâmişî (v. 522/1128), el-Vâkı‘ât 16
F- Keşşî (v. 550/1155), Mecmû‘u’n-Nevâzîl ve’l-Havâdîs ve’l-Vâkı‘ât 16
G- Kadîhân (v. 592/1196), el-Vâkı‘ât 18
H- Merğînânî (v. 593/1197), 18
1- Muhtârâtu’n-Nevâzil 18
2- Muhtâru'n-Nevâzil 27
3- Muhtârâtu Mecmû‘i’n-Nevâzil 28
I- Mes‘ûd b. Şuca‘ b. Muhammed el-Hanefî el-Umevî (v. 599/1202) 30
el-Mültekât mine’l-Mesâili’l-Vâkı‘ât 31
İ- Zâhidî (v. 658/1260) 31
II
el-Hâvî fî Mesâili’l-Vâkı‘ât 32
J- Tâcu’ş-Şerîa (v. 745/1344), el-Vâkı‘ât 33
K- Cemâluddîn Ahmed b. Ali el-Kalânisî (v. 704/1304), Tehzîbu’l-Vâkı‘ât 33
L- İbn Kutluboğa (v. 879/1474), el-Vâkı‘ât 34
M- Muhyiddin Muhammed b. İlyâs el-Menteşevî (Çivizâde) (v. 954/1547) 34
Vâkı‘ât (Mecmû’u’l-Peçevî) 35
N- Mehmet Muizüddin el-Celvetî (v. 1033), Vâkı‘ât 35
O- Abdulkâdir b. Yusuf el-Kâdirî (v. 1083/1672) 35
Vâkı‘âtu’l-Müftîn 36
Ö- Sâkızî (v. 1099/1688) 64
1-Nevâdiru’l-Fıkhiyye fî Mezhebi’l-Eimmeti’l-Hanefiyye 65
2-Surratu’l-Fetâvâ 65
P- Muhammed b. Abdurrahim el-Lutfî (v. 1104), el-Fetâva’r-Râhimiyye fî Vâkı‘âti’s-
Sâdâti’l-Hanefiyye 65
R- Muhammed Sâdık Hafidzade (v. 1134/1722), en-Nevâdiru’l-Fıkhiyye fî Mezhebi’l-
Eimmeti’l-Hanefiyye 66
S- Mevlana Husâmuddin el-Kannâtî, el-Vâkı‘ât 66
Ş- Mahmud Gelibolî, el-Vâkı‘ât 66
T- Hamid b. Muhammed b. Davud el-Konevi (v. 995/1587) 67
1- Muhtârâtu’l-Vâkı‘ât 67
2- el-Fetâvâ’l-Hamidiyye 67
3-Mecmû‘atu’l-Fetâvâ 68
U- Musa Efendizâde Abdulkadir b. Yusuf Celeb, Vâkı‘âtu’l-Müftîn 68
III- es-SADRU’ş-ŞEHîD(v. 536/1141)’DEN ÖNCE YAZILAN FETVA ESERLERİ 68
A- Rustuğfenî (v. 345/956), el-Fetâvâ 68
B- Ebu’l-Leys es-Semerkandî (v. 373/983) 69
1-el-Fetâvâ 69
2- Fetâva’n-Nevâzil 69
C- Nesefî (v. 424/1033), el-Fetâvâ 71
D- Ebû Ali es-Semerkandî (v. 450/1058), Mecmû‘u’l-Fetâvâ 72
E- Hâherzâde (v. 483/1090), el-Fetâvâ 72
F- Hasîrî (v. 500/1107) 73
1-Hâvi’l-Hasîrî 73
a- el-Hâvî fi’l-Fetâvâ 73
III
b- el-Hâvî fi’l-Fürû‘ 74
G- Fadlî (v. 508/1114), Fetâvâ’l-Fadlî 74
H- Lâmişî (v. 522/1128), el-Fetâvâ 75
İKİNCİ BÖLÜM
es-SADRU’ş-ŞEHÎD (v.536/1141) VE UMDETU’L-FETÂVÂ’SI
I- es-SADRU’ş-ŞEHîD (v.536/1141):
A- Yaşadığı dönem ve Dönemin Siyasi Durumu 76
B- Yaşadığı Dönemde İlmî Ortam 77
C- Hayatı 78
D- Talebeleri 81
1- Ahmed b. Abdilaziz b. Ömer b. Mâze es-Sadru’s-Sa‘îd (v.491/1097) 81
2- Sadru’l-İslâm Tâhir b. Mahmûd (v.504/1110) 81
3- Ebû Ali el-Hasan b. Mes‘ûd b. Ali b. el-Vezir el-Harezmî ed-Dımeşkî
(v.543/1148) 82
4- Muhammed b. Muhammed b. Muhammed Radiyyuddîn es-Serahsî
(v.544/1149) 82
5- Şemsuddin Ebû Câfer Muhammed (v.560/1164) 82
6- Ebû Sa‘d Abdulkerim b. Muhammed es-Sem‘ânî et-Temîmî(v.562/1166) 83
7- Şerefuddîn Ömer b. Muhammed b. Ömer Ebû Hafs el-‘Akîlî(v.576/1180) 84
8- Ebu’l-Hasen Ali b. Ebî Bekr Abdilcelîl el-Ferğânî el-Merğînânî(v.593/1196)84
9- Burhânuddîn Mahmûd b. Ahmed es-Sadru’s-Sa‘îd (v.616/1219) 85
E- Eserleri 85
1- Kitâbu Usûli’l-Fıkh 85
2- el-Câmi‘u’s-Sağîr fi’l-Fürû‘ 86
3- Şerhu Edebi’l-Kâdî li’l-Hassâf (v. 261/874) 86
4- Şerhu’l-Câmi‘i’s-Sağîr li’ş-Şeybânî (v. 189/805) 87
5- Şerhu’l-Câmi‘i’l-Kebîr li’ş-Şeybânî (v. 189/805) 87
6- Umdetu’l-Fetâvâ 87
7- el-Fetâvâ’l-Kübrâ 87
8- el-Fetâvâ’s-Suğrâ 88
9- Kitâbu’t-Terâvih 88
10- Kitâbu’t-Tezkiye 88
11- Kitâbu’ş-Şuyu‘ 89
12- Kitâbu Tabhi’l-Asîr 89
IV
13- el-Vâkı‘âtu’l-Hüsâmiyye fî Mezhebi’l-Hanefiyye (el-Ecnâs) 89
14- Şerhu Kitâbi’n-Nafakât li’l-Hassâf (v. 261/874) 90
15- Fetâvâ’z-Zahira 90
16- Kitâbu Mesâili’d-Da‘va’l-Hîtân ve’t-Tarîk ve Mesâili’l-Mâ 90
17- Tehzîbu’l-Vâkı‘ât 90
18- et-Tahkîk fi’t-Tefsîr 91
19- Udde 91
II- UMDETU’L-FETÂVÂ
A- Eserin İsmi ve Müellife Nisbeti 92
B- Konusu 92
C- Kaynakları 97
1- Şahıslar 97
2- Eserler 98
D- Hanefî Literatüründeki Yeri 99
E-Nüshaları 100
1- Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki Nüshalar 100
a- Damad İbrahim Bölümü, 000696 dn 100
b- Carullah Bölümü, 000933 dn 100
c- Şehid Ali Paşa Bölümü, 001061 dn 101
d- Esad Efendi Bölümü, 001108 dn 101
e- Esad Efendi Bölümü, 001108 dn 101
f- Fatih Bölümü, 002345 dn 102
g- Fatih Bölümü, 002346 dn 102
2- Diğer Kütüphanelerdeki Nüshalar 102
a- Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi Bölümü, 001551 dn 102
b- Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Beyazıd Bölümü, 002678 dn 103
c- Edirne Selimiye Kütüphanesi, 000899 dn 103
d- Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi, 19 Hk 1704 dn 103
e- İstanbul Millet kütüphanesi, 34 Fe 1035/1 dn 104
f- Köprülü Yazma Eser Kütüphanesi, 34 Fa 689/1 dn 104
F- Nüshaların Karşılaştırması 105
G- Nüshaların Karşılaştırılmasında Takip Edilen Yöntem 105
H- Muhtevası 107
I-Tahkikli Metin (Umdetu’l-Fetâvâ)