tc selçuk üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü tarih anabilim dalı yakınçağ tarihi bilim dalı sultan ıı.

369 Pages·2013·5.37 MB·Turkish

T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH ANABİLİM DALI
YAKINÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI

SULTAN II. ABDÜLHAMİD’İN MISIR POLİTİKASI

Musa GÜMÜŞ

DOKTORA TEZİ

Danışman
Prof. Dr. İzzet Sak

Konya–2013

III

T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü
Müdürlüğü

in Adı Soyadı Musa GÜMÜŞ Numarası
i
c 074102041003
n
e
r Ana Tarih/Yakınçağ Tarihi
ğn
Ö
B ilim/Bilim Dalı
Danışmanı Prof. Dr. İzzet SAK
Tezin Adı Sultan II. Abdülhamid’in Mısır Politikası

ÖZET
Bu çalışmada Sultan II. Abdülhamid Döneminde Mısır Meselesi ve Osmanlı
Devleti’nin bu mesele etrafında Mısır politikasının temel dinamikleri üzerinde
durulmaya çalışılmıştır. Bu amaçla, giriş bölümünde Mısır’ın tarihî geçmişine kısaca
değinilmiş, Mısır’da İslam ve Osmanlı fethi, Osmanlı Devleti’nin Mısır’daki konumu ve
bunun Mısır’da Osmanlı idaresine yansıması ele alınmıştır. Yine Mısır Meselesi’ne
medhal olarak İsmail Paşa döneminde Mısır Meselesi etrafında Osmanlı Devleti’nin
Mısır politikalarına değinilmiştir. Akabinde de Mısır’ın İngilizler tarafından işgal
edilmesi süreci ve Osmanlı Devleti’nin bu süreci engelleme çabaları, diplomasileri ve
mücadeleleri çalışmada yer bulmuştur. Başta Süveyş Kanalı meselesi olmak üzere,
Sudan Meselesi, Sevakin’de strateji mücadelesi ve Akabe-Taba Meseleleri gibi Mısır
Meselesi’nin etrafında değerlendirilebilecek olan meseleler ve bunların Mısır
Meselesi’ne etkilerine değinilerek Osmanlı Devleti’nin bölge politikalarına yansımaları
irdelenmiştir. Devletin Mısır politikalarına yaklaşımına kuramsal bir çerçevesi olmak
üzere, Sultan II. Abdülhamid ve Mısır Meselesi başlığıyla devletin, Mısır ile siyasî,
hukukî, dinî bağlarını, padişahın Mısır’a dair politika tanzim ederken politikalarını nasıl
şekillendirdiğine değinilmiştir. İşgal ile birlikte Osmanlı Devleti’nin Mısır’daki konumu,
hâkimiyet paradigmaları üzerinden belirlenmeye çalışılarak, buna İngilizlerin nasıl karşı
paradigmalar ürettiği, bunun Osmanlı Devleti’nin Mısır’daki konumunu nasıl
IV

sınırlandırdığı ve İngilizlerin Mısır’da bütün otoritelerin üstünde nasıl bir konum elde
ettiği belirlenmeye çalışılmıştır. Mısır Meselesi’nin uluslararası boyutuna da
değinmeden geçemezdik. Bu amaçla, başta İngiltereolmak üzere Fransa Rusya, Almanya
ve İtalya’nın, Mısır Meselesi'nde nasıl bir konum elde etmeye çalıştıklarını ve bunun
diplomasiye nasıl yansıdığını ortaya koymaya çalıştık.
V

T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü
Müdürlüğü

i Adı Soyadı Musa GÜMÜŞ Numarası
n
i
c 074102041003
n
e
r Ana Tarih/Yakınçağ Tarihi
ğn
Ö Bilim/Bilim Dalı

Danışmanı Prof. Dr. İzzet SAK
Tezin Adı Sultan Abdülhamid II.’s Egyptian Policy

SUMMARY
In this study, the matter of Egypt in the term of II. Sultan Abdulhamit and the
basic dynamics of Ottoman Empire's politics about Egypt are discussed. Based on this
sentence, in the prolog, the history of Egypt is mentioned, Islamic and Ottoman conquest
in Egypt, the location of Ottoman Empire in Egypt and the reflection of this situation to
Ottoman administration are handled. And again related to the Matter of Egypt, Ottoman
Empire's politics about Egypt in the term of Ismail Pashaare dealt with. Right after, the
invasion of Egypt by the English and the efforts, diplomacies and struggles of Ottomans
to hinder this process are taken place in this study. As first, Suez Canal, the Matter of
Sudan, the strategy struggle in Sevakin and the Matter of Akabe-Taba that can be
evaluated around the Matter of Egypt and also refering the effects of these matters to
Egypt, Ottomans' effects on regional politics are dealt with. As the theoretical frame on
the approach of the state to the politics of Egypt, we mentioned about the political, jural
and religious relations of the state with Egypt and hoe the sultan figured out these
policies while he arranged them with the heading “Sultan II. Abdulhamit and the Matter
of Egypt”. Trying to define the position of Ottoman State in Egypt with the invasion on
the basis of domination paradigms we defined how the English produced versus
paradigms and how this affects the position of Ottoman in Egypt and also the English
tried to gain the leading position superior of all the authorities. We couldn't overpass
without mentioning the international aspect of the Matter of Egypt. With this statement,
VI

we tried to study on how other countries; as first England, then France Russia, Germany
and Italy made an effort to have a position on the Matter of Egypt and how this affects
the international diplomacy.
VII

KISALTMALAR
A.DVN.MSR : Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Mısır Valiliği Kalemi
A.MKT.MHM : Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı
BEO.NGG.d : Bâbıâli Evrak Odası Nezaret Gelen-Giden Defterleri
BEO.VGG.d : Bâbıâli Evrak Odası Vilayet Gelen-Giden Defterleri
BEO : Bâbıâli Evrak Odası Evrakı
bkz. : bakınız
HAT : Hatt-ı Hümayun
HR.HMŞ.İŞO : Hariciye Nezareti Hukuk Müşavirliği İstişare Odası
Evrakı
HR.TO : Hariciye Nezareti Tercüme Odası Evrakı
İ.DUİT : İrade Dosya Usulü
İ.MTZ. (05) : İrade Eyalet-i Mümtaze Mısır
İ.HHP.E. : İSAM, Hüseyin Hilmi Paşa Evrakı,
MV : Meclis-i Vükela Mazbataları
TTK.MMDİSD : Türk Tarih Kurumu, Mısır Mesâlîhine Dair İrâdât-ı
Seniyye Defteri
vs. : vesaire
Y.A.HUS : Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı
Y.A.RES : Yıldız Sadaret Resmi Maruzat Evrakı
Y.EE.d : Yıldız Esas Defterler
Y.EE.KP : Yıldız Sadrazam Mehmed Kâmil Paşa Evrakı
Y.EE : Yıldız Esas Evrakı
Y.MTV : Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı
Y.PRK.A : Yıldız Perakende Evrakı Sadaret Maruzatı
Y.PRK.ASK : Yıldız Perakende Evrakı Askeri Maruzat
Y.PRK.AZJ : Yıldız Perakende Evrakı Arzuhal Jurnal
Y.PRK.BŞK : Yıldız Perakende Evrakı Başkitabet Dairesi Maruzatı
Y.PRK.EŞA : Yıldız Perakende Evrakı Elçilik Şehbenderlik ve
Ateşemiliterlik
Y.PRK.HR : Yıldız Perakende Evrakı Hariciye Nezareti Maruzatı
Y.PRK.KOM : Yıldız Perakende Evrakı Komisyanlar Maruzatı
V III

Y.PRK.MK : Yıldız Perakende Evrakı Müfettişlikler ve Komiserlikler
Tahriratı
Y.PRK.MYD : Yıldız Perakende Evrakı Yaveran ve Maiyyet-i Seniyye
Erkan-ı Harbiye Dairesi
Y.PRK.NMH : Yıldız Perakende Evrakı Name-i Hümayunlar
Y.PRK.SGE : Yıldız Perakende Evrakı Mabeyn Erkanı ve Saray
Görevlileri Maruzatı
Y.PRK.SRN : Yıldız Perakende Evrakı Serkurenalık Evrakı
IX

EK LİSTESİ
1. Belge 1
2. Belge 1 Transkripsiyonu
3. Belge 2
4. Belge 2 Transkripsiyonu
5. Napolyon Bonapart
6. Mehmed Ali Paşa
7. Hıdiv İsmail Paşa
8. Hıdiv Mehmed Tevfik Paşa
9. Ahmed Arabî
10. Ahmed Arabî 2
11. Şerif Paşa
12. Nubar Paşa
13. Lord Cromer
14. Hıdiv Abbas Hilmi Paşa
15. Sir Eldon Grost
16. Lord Kitchener
17. Süveyş Kanalı Haritası
18. Sudan-ı Mısır Haritası
19. Sudan Haritası
20. Mısır Haritası
21. 19. Asır Mısır Haritası
22. Akabe Haritası
23. Mısır Haritası (Osmanlı)
24. Mısır Genel Haritası (Osmanlı)
25. Sudan Haritası (Osmanlı)
26. Mısır ve Civarı Haritası (Osmanlı)
X

İÇİNDEKİLER

ÖZET ............................................................................................................................................. III
SUMMARY ................................................................................................................................... V
KISALTMALAR ......................................................................................................................... VII
EK LİSTESİ ................................................................................................................................... IX
İÇİNDEKİLER ............................................................................................................................... X
ÖN SÖZ ....................................................................................................................................... XIII
KONU, AMAÇ VE KAYNAKLAR .............................................................................................. 1
GİRİŞ .............................................................................................................................................. 7
I- MISIR’DA FRANSIZ İŞGALİ: MISIR MESELESİ’NİN TARİHÎ DİNAMİKLERİ .................. 8
II- MEHMED ALİ MISIR’DA: BAĞIMSIZ MISIR’IN İNŞASI .................................................. 11
III- İSMAİL PAŞA’NIN HIDİVLİĞİ: MISIR’IN İŞGALİNİ HAZIRLAYAN EKONOMİ-
POLİTİK DİNAMİKLER ................................................................................................................ 15
IV- MISIR’DA MALÎ BUHRAN VE YABANCI MÜDAHALESİ ............................................... 19
V- İSMAİL PAŞA’NIN AZLİ SÜRECİNDEN İŞGALE MISIR’DA SİYASÎ BUHRAN ............ 23
V.a. Mısır’da Yabancı Müdahalesi ve Milliyetçi Tepki Hareketi ....................................... 26
BİRİNCİ BÖLÜM
İNGİLİZ İŞGALİ DÖNEMİNDE OSMANLI DİPLOMASİSİ VE OSMANLI
DEVLETİ’NİN MISIR POLİTİKASI ........................................................................................ 31
I- İNGİLİZ İŞGALİNİN SOSYAL ZEMİNİ .................................................................................. 31
II- OSMANLI DEVLETİ’NİN MISIR’A MÜDAHALE GİRİŞİMLERİ ...................................... 35
III- İNGİLİZ MÜDAHALESİNE DOĞRU ................................................................................... 40
A- İskenderiye’nin Bombalanması ......................................................................................... 45
B- İstanbul Konferansı’nın Mukadderatı .............................................................................. 50
C- İngilizlerin Mısır’a Müdahale Girişimleri ........................................................................ 52
D- Tellü’l-Kebir Hezimeti ve Mısır’ın İşgali ......................................................................... 58
IV- İNGİLZLERİN MISIR’I İŞGALİ VE MEŞRUİYET ARAYIŞLARI ....................................... 61
A- Diplomatik Mücadele, Başarısızlık ve Tamir Çabaları .................................................. 63
İKİNCİ BÖLÜM
MISIR MESELESİ’Nİ ETKİLEYEN DİĞER MESELELER ..................................................... 81