TC . SELÇUK ÜNİVERSİTESİ MERAM TIP FAKÜLTESİ AİLE HEKİMLİĞİ ANABİLİM DALI Anabilim ...

89 Pages·2011·1.67 MB·Turkish

T.C.
.
SEL˙UK (cid:220)NİVERSİTESİ

MERAM TIP FAK(cid:220)LTESİ

AİLE HEKİMLİĞİ ANABİLİM DALI

Anabilim Dalı Başkanı

PROF. DR. SELMA ˙İVİ

50 YAŞ VE (cid:220)ZERİNDEKİ BİREYLERDE PERİFERİK

DAMAR VE KARDİYOVASK(cid:220)LER HASTALIK RİSKLERİNİN ARAŞTIRILMASI

DR. HASAN H(cid:220)SEYİN ˙ELİK

UZMANLIK TEZİ

Tez Danışmanı

PROF. DR. SELMA ˙İVİ

KONYA
2010
İ˙İNDEKİLER
1. İ˙İNDEKİLER.............................................................................................................1
2. KISALTMALAR..........................................................................................................3
3. GİRİŞ............................................................................................................................4
4. GENEL BİLGİLER......................................................................................................7
4.1. Kalp Damar Hastalıkları Tanım........................................................................7
4.2. Epidemiyoloji...................................................................................................8
4.3. Ateroskleroz...................................................................................................14
4.3.1. Normal Arter Yapısı........................................................................16
4.3.2. Aterogenez Hipotezleri....................................................................16
4.3.3. Aterogenez Gelişimi........................................................................18
4.3.4 Ateroskleroz Morfolojisi...................................................................21

4.4. Aterosklerotik Risk Fakt(cid:246)rleri........................................................................23
4.4.1. Sigara..............................................................................................25
4.4.2. Hipertansiyon..................................................................................26
4.4.3. Dislipidemi......................................................................................26
4.4.4. Diyabet............................................................................................29
4.4.5. Obezite............................................................................................30
4.4.6. Sedanter Yaşam...............................................................................32
4.4.7. Psikososyal Stres-Depresyon...........................................................32
4.4.8. Yeni Risk Fakt(cid:246)rleri.........................................................................33
4.5. Koroner Arter Hastalığından Korunma...........................................................33
4.6. Koroner Arter Hastalığı Riskinin Belirlenmesi...............................................34
4.6.1. Framingham Risk Skoru ............................................................34
4.6.2. Ayak Bileği-Kol İndeksi (Ankle-Brachial Index).............................37
4.6.3. Karotis İntima-Media Kalınlığı........................................................38
5. GERE˙ VE Y(cid:214)NTEM...............................................................................................39
5.1. Araştırmanın Şekli..........................................................................................39
5.2. Araştırmanın Yapıldığı Yer ve Evreni............................................................39
5.3. Araştırmanın (cid:214)rneklemi.................................................................................39
5.4. Verilerin Toplanması......................................................................................40
1
5.5. Verilerin İstatistiksel Değerlendirilmesi..........................................................43

6. BULGULAR...............................................................................................................44
7. TARTIŞMA VE SONU˙............................................................................................59
8. (cid:214)ZET..........................................................................................................................70
9. ABSTRACT................................................................................................................72
10. KAYNAKLAR..........................................................................................................74
11. EKLER......................................................................................................................85
Ek 1. Ankle Brachial-Index (ABI) ve kardiyovask(cid:252)ler risk anket formu................85
Ek 2. Framingham Risk Skoruna g(cid:246)re 10 yıllık KVH risk hesaplama cetveli.........86
12. TEŞEKK(cid:220)R..............................................................................................................87

2
2. KISALTMALAR

KAH(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133).. Koroner arter hastalığı
SVH(cid:133)(cid:133).: (cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133).Serebrovask(cid:252)ler hastalıklar
TEKHARF(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133).T(cid:252)rk Erişkinlerinde Kalp Hastalıkları ve Risk Fakt(cid:246)rleri
KAH(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)... Koroner arter hastalığı
DM(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)..Diabetes mellitus
USG(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)Ultrasonografi
ABI (cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)Ankle-Brachial Index (Ayak bileği kol indeksi)
Mİ (cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133) Miyokard infarkt(cid:252)s(cid:252)
HT(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133) Hipertansiyon
KDH(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133) Kalp damar hastalığı
KVH(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133) Kardiyovask(cid:252)ler hastalık
KKY (cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133) Konjestif kalp yetmezliği
WHO(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)... World Health Organization
DS(cid:214) (cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133).. D(cid:252)nya Sağlık (cid:214)rg(cid:252)t(cid:252)
PDGF (cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133) Platelet-derived growth factor
FGF (cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)Fibroblast growth factor
TGF-alfa(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133) Transforming Growth Factor alfa
TGF-beta(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133) Transforming Growth Factor beta
LDL(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)Low dansity lipoprotein
HDL(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133) High dansity lipoprotein
NCEP(cid:133)(cid:133)................(cid:133).. National Cholesterol Education Program
ATP III(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133) Adult Treatment Panel III= Yetişkin tedavi paneli III
ADA(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133) American Diabet Assosiation=Amerikan Diyabet Birliği
HMG-KoA red(cid:252)ktaz(cid:133)(cid:133) 3-hidroksi-3-metil-glutaril-KoA reduktaz
BKİ(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133) Beden kitle indeksi
KİMK(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133)(cid:133) Karotis intima-media kalınlığı

3
3. GİRİŞ
Kalp ve damar hastalıkları bug(cid:252)n i(cid:231)in t(cid:252)m d(cid:252)nyada ve (cid:252)lkemizde başta gelen (cid:246)l(cid:252)m
nedenleridirler. T(cid:252)m d(cid:252)nyada yılda yaklaşık 17 milyon kişi, Avrupa Birliği(cid:146)nde yılda 2
milyon kişi yaşamını kalp ve damar hastalıklarına bağlı nedenlerden kaybetmektedir.
T(cid:252)rkiye(cid:146)de kesin olmamakla birlikte bug(cid:252)n i(cid:231)in bu sayıların 200 bin dolayında olduğu tahmin
edilmektedir. Aterosklerotik hastalıklar (koroner arter hastalığı, inme, periferik arter hastalığı
ve anevrizmalar) kalp damar hastalıkları i(cid:231)erisinde (cid:246)l(cid:252)me en fazla sebep olanlarıdır. T(cid:252)m
d(cid:252)nyada (cid:246)l(cid:252)m sebepleri arasında koroner arter hastalığı (KAH) %12.2 ile birinci sırada, inme
ve diğer serebrovask(cid:252)ler hastalıklar (SVH) % 9.7 ile ikinci sıradadır. (cid:220)lkemizde T(cid:252)rk
Erişkinlerinde Kalp Hastalıkları ve Risk Fakt(cid:246)rleri (TEKHARF) (cid:231)alışması verilerine g(cid:246)re
(cid:246)l(cid:252)mlerin % 42(cid:146)si koroner arter hastalığına, %10(cid:146)u serebrovask(cid:252)ler hastalıklara bağlıdır.
Ateroskleroz orta ve b(cid:252)y(cid:252)k boy musk(cid:252)ler arterleri etkileyen, erken yaşlarda başlayan,
sistemik ve ilerleyici bir hastalıktır. Ateroskleroz nedenleri tespit edilip tedavi edilebildiği
takdirde durdurulabilen veya geriletilebilen, multifakt(cid:246)riyel, mortalite ve morbidite oranı
y(cid:252)ksek, t(cid:252)m arteriyel yapıları tutabilen ve etkileyen sistemik bir hastalıktır. Ateroskleroza
bağlı koroner arter hastalığı risk fakt(cid:246)rleri i(cid:231)erisinde yaş ve erkek cinsiyet, ailede KAH
(cid:246)yk(cid:252)s(cid:252) gibi değiştirilemeyenler olduğu gibi; hiperlipidemi, hipertansiyon, sigara, diabetes
mellitus (DM), obezite, fiziksel inaktivite, aterojenik diyet gibi değiştirilebilen risk fakt(cid:246)rleri
de vardır. Bu nedenle bu hastalıklarla m(cid:252)cadelede tek bir risk fakt(cid:246)r(cid:252) değil, t(cid:252)m risk fakt(cid:246)rleri
bir arada ele alınmalıdır. Eldeki veriler değiştirilebilir risk fakt(cid:246)rleriyle bir b(cid:252)t(cid:252)n olarak etkin
bi(cid:231)imde m(cid:252)cadele edildiğinde KAH gelişiminin %80 oranında azaltılabileceğini
g(cid:246)stermektedir.
Koroner kalp hastalığı klinik olarak ortaya (cid:231)ıktıktan sonra uygulanan tıbbi, cerrahi ve
girişimsel tedavi y(cid:246)ntemleri belirli olup olduk(cid:231)a y(cid:252)ksek bir maliyet getirmektedir. B(cid:246)ylesine
(cid:246)nemli bir sağlık sorununda son derece y(cid:252)ksek maliyetle y(cid:252)r(cid:252)t(cid:252)lebilen tedavi (cid:231)alışmalarından
4
(cid:231)ok primer ve sekonder korunma (cid:231)alışmalarına ağırlık verilmesi gereği a(cid:231)ıktır. Primer
korumada risk fakt(cid:246)rlerinin gelişmesini (cid:246)nlemektir. T(cid:252)m hastalara ve hasta olma olasılığı olan
normal pop(cid:252)lasyona risk fakt(cid:246)rlerinin gelişmesini (cid:246)nleyecek bir yaşam tarzını
benimsemelerinin (cid:246)nemi vurgulanmalıdır. Sağlıklı bir yaşam tarzının (cid:246)zellikleri evrensel
niteliktedir. Bunlar sigara i(cid:231)ilmemesi, sağlıklı beslenme, v(cid:252)cut ağırlığının kontrol(cid:252) ve uygun
d(cid:252)zeyde egzersizdir. Hasta eğitimi t(cid:252)m aileyi kapsamalıdır. ˙(cid:252)nk(cid:252) ideal korunma (cid:231)ocukluk
yaşlarından başlamaktadır. Primer korumada hekime d(cid:252)şen g(cid:246)rev, (cid:246)zellikle y(cid:252)ksek riskli
kişilerle yakından ilgilenerek, bu kişileri d(cid:252)zenli aralarla risk fakt(cid:246)rleri a(cid:231)ısından izlemek ve
araştırmaktır. (cid:214)zellikle değiştirilebilir risk fakt(cid:246)rlerinin izlenmesi ve erken m(cid:252)dahale edilmesi
(cid:231)ok b(cid:252)y(cid:252)k (cid:246)nem taşır. Koroner kalp hastalığı tanısı konmuş olan kişilerde sekonder
korumanın amacı, koroner damardaki aterosklerotik s(cid:252)recin ilerlemesini ve bunun (cid:252)zerine
binen trombotik olayları azaltmak b(cid:246)ylelikle gerek (cid:246)l(cid:252)mc(cid:252)l olmayan maj(cid:246)r iskemik olayların
tekrarını, gerekse kardiyak (cid:246)l(cid:252)m oranını d(cid:252)ş(cid:252)rmektir.
Hem ateroskleroza bağlı koroner kalp hastalıklarının, hem de koroner kalp hastalığı
oluşma riskinin y(cid:252)ksek olduğu periferik damar hastalıklarının tanı ve taramasında kullanılan
bir(cid:231)ok y(cid:246)ntem bulunmaktadır. (cid:214)zellikle koroner kalp hastalıklarında prognozu etkileyen
"hastalığın ciddiyetini" belirlemekte kullanılan invaziv (anjiyografi) ve noninvaziv (Stres
testi, Holter) y(cid:246)ntemler donanım gerektiren y(cid:246)ntemlerdir. Oysa periferik damar hastalıklarının
tanı ve taramasında kullanılabileceği g(cid:246)sterilmiş olan ayak bileği-kol indeksi (Ankle Brachial
Index=ABI) bacaktan (posterior tibiyal arter) ve koldan (brakiyal arter) (cid:246)l(cid:231)(cid:252)len sistolik kan
basıncı değerlerinin oranının alınması ile hesaplanan kolay ve ucuz bir y(cid:246)ntemdir. Ayrıca
yapılan (cid:231)alışmalarda ultrasonografi (USG) ile (cid:246)l(cid:231)(cid:252)len karotis arter intima media
kalınlıklarının koroner kalp hastalıkları ile ilişkisi g(cid:246)sterilmiştir ve koroner arter hastalığı
varlığını (cid:246)ng(cid:246)rmede kullanılabileceği (cid:246)ne s(cid:252)r(cid:252)lm(cid:252)şt(cid:252)r.
5
Bizim (cid:231)alışmamızın birinci aşamasında 50 yaş ve (cid:252)zerindeki bireylerde kalp damar
hastalıkları risk fakt(cid:246)rlerinin yaygınlığının saptanması, Framingham risk skorunu belirleyerek
koroner ateroskleroz y(cid:246)n(cid:252)nden riskli olguların ortaya (cid:231)ıkarılması ama(cid:231)lanmıştır. İkinci
aşamada ABI y(cid:246)n(cid:252)nden riskli gruptaki kişilerde karotis arter intima-media kalınlıkları
(KİMK) (cid:246)l(cid:231)(cid:252)lm(cid:252)şt(cid:252)r. Framingham risk skoru ile ankle brachial index ve karotis arter intima-
media kalınlıkları arasında ilişki araştırılarak ABI ve KİMK (cid:246)l(cid:231)(cid:252)mlerinin kardiyovask(cid:252)ler
hastalık risk tahmininde değerini belirlemek ama(cid:231)lanmıştır.

6
4. GENEL BİLGİLER
4.1. KALP VE DAMAR HASTALIKLARI TANIM
Kalp ve damar hastalıkları, g(cid:252)n(cid:252)m(cid:252)zde gelişmiş ve gelişmekte olan (cid:252)lkelerde başta
gelen mortalite ve morbidite nedenlerindendir (1,2). Kalp damar hastalıkları; koroner kalp
hastalıkları, periferik damar hastalıkları, inme, konjestif kalp yetmezliği, konjenital kalp
hastalıkları, romatizmal kalp hastalıkları, hipertansif hastalıklar ve aritmiler gibi kalbin ve kan
damarlarının t(cid:252)m hastalıklarını i(cid:231)eren hastalıklar grubudur (3,4).
Koroner kalp hastalıkları kalbi besleyen koroner arterlerdeki daralmaya bağlı olarak
gelişir. Koroner daralmalar sıklıkla ateroskleroza bağlı olup kalbin kan dolaşımının
bozulmasına ve kalpte iskemi oluşmasına neden olur. Kalpte oluşan iskemi kararlı angina
pektorise, kararsız angina pektorise, miyokard infarkt(cid:252)s(cid:252)ne (Mİ) veya ani (cid:246)l(cid:252)mlere yol
a(cid:231)abilir (5).
Periferik damar hastalıkları, alt ekstremitenin kronik tıkayıcı arter hastalıkları olup,
yaşla beraber artış g(cid:246)sterir ve en sık etkeni aterosklerozdur (6).
İnme, merkezi sinir sisteminin beslenmesini sağlayan damarlardaki bozukluk sonucu
ortaya (cid:231)ıkan, 24 saat veya daha uzun s(cid:252)ren bir kalp ve damar hastalığıdır (7). İnmenin en sık
sebepleri ateroskleroz ve kalp hastalıklarıdır. Dolaşımı bozulan merkezi sinir sistemi
h(cid:252)crelerinde dakikalar i(cid:231)erisinde geri d(cid:246)n(cid:252)şs(cid:252)z değişiklikler meydana gelir (8).
Hipertansiyon, erişkin bir hastada sistolik kan basıncının 140 mmHg ve (cid:252)zeri ve/veya
diyastolik kan basıncının 90 mmHg ve (cid:252)zerinde olması durumudur. Sistolik kan basıncı
değerlerinin 120(cid:150)139 mmHg ve diyastolik kan basıncı değerlerinin 80(cid:150)89 mmHg arasında
prehipertansiyon olarak kabul edilir (9). Hipertansiyon ateroskleroz, kalp yetersizliği, koroner
arter hastalığı, kalp krizi, inme, g(cid:246)z ve b(cid:246)brek gibi organlarda end organ hasarı yapması
nedeniyle (cid:246)nemli bir hastalıktır (10).
7
Konjestif kalp yetmezliği (KKY) kalbin organların ihtiyacı olan kanı yeterli derecede
pompalayamaması durumudur (11). Kalp yetersizliği yapan nedenler arasında koroner arter
hastalığı, hipertansiyon, miyokard infarkt(cid:252)s(cid:252), kalp kapak hastalıkları, miyokarditler,
endokarditler veya kalp kasının kendi primer hastalıkları sayılabilir. Konjestif kalp
yetmezliğinin en (cid:246)nemli sebebi koroner arter hastalığıdır (12).
Aritmiler (disritmi) anormal kalp ritimleridir. Atriyal ve ventrik(cid:252)ler kaynaklı olup kalp
hızı azalması veya artışına neden olabilirler. Atriyal fibrilasyon hastalarda (cid:246)l(cid:252)m riskinin 1.3(cid:150)2
kat daha y(cid:252)ksek olması ve tedavi almayan hastalarda yıllık %5 oranında inme g(cid:246)r(cid:252)lmesi
nedeni ile (cid:246)nemlidir.
Romatizmal kalp hastalıkları, streptokokal boğaz enfeksiyonları sonrasında oluşan
akut romatizmal ateşte kalp kapaklarının tutulması sonucu gelişir. Endokarditler kalbin i(cid:231)
kısmını d(cid:246)şeyen endokardiyum tabakasının veya kalp kapaklarının enfeksiyonudur. Doğumsal
kalp hastalıkları doğumda var olan kalp ve damar defektlerine bağlı olarak oluşan
hastalıklardır (4).

4.2.EPİDEMİYOLOJİ
Kardiyovask(cid:252)ler hastalıklar d(cid:252)nya (cid:231)apında, mortalite ve morbiditenin maj(cid:246)r
nedenlerindendir (1). Batı d(cid:252)nyasındaki (cid:246)l(cid:252)mlerin yarısından fazlasında ateroskleroz tek
başına nedendir (13). Son iki y(cid:252)zyıl i(cid:231)indeki end(cid:252)striyel ve teknolojik gelişmeler, bununla
bağlantılı olan ekonomik ve sosyal ge(cid:231)işler (cid:246)l(cid:252)mlerden sorumlu olan hastalıkların oranlarında
(cid:246)nemli değişikliklere yol a(cid:231)mıştır. 20. y(cid:252)zyıl başlarında kalp ve damar hastalıkları d(cid:252)nya
genelinde (cid:246)l(cid:252)mlerin % 10(cid:146)undan daha azından sorumluyken, 21. y(cid:252)zyıl başında gelişmiş
(cid:252)lkelerde (cid:246)l(cid:252)mlerin neredeyse yarısından, gelişmekte olan (cid:252)lkelerde ise %25(cid:146)inden
sorumludur. 21. y(cid:252)zyıl başlarında olduğumuz şu g(cid:252)nlerde kalp ve damar hastalıklarının t(cid:252)m
d(cid:252)nya genelinde sakatlık ve (cid:246)l(cid:252)mlerin en (cid:246)nemli nedeni olduğu kabul edilmektedir.
8
Tarihte uzun yıllar boyunca insanoğlunun yaşadığı (cid:147)Salgın ve Kıtlık D(cid:246)nemi(cid:148)nde
enfeksiy(cid:246)z hastalıklar ve a(cid:231)lık (cid:246)n plandayken, kalp ve damar hastalıklarından (cid:246)l(cid:252)mler daha
seyrek g(cid:246)r(cid:252)l(cid:252)yordu. Beslenmenin daha d(cid:252)zenli olması, a(cid:231)lığa bağlı erken (cid:246)l(cid:252)mlerin azalması
ve enfeksiyon hastalıklarına karşı diren(cid:231) artması ile (cid:147)Pandemilerin Azaldığı D(cid:246)nem(cid:148)
başlamıştır. Pandemilerin azaldığı d(cid:246)nemde hipertansiyon ve inme oranlarının artması ile
kalp ve damar hastalıklarının mortalitesi %10-35(cid:146)lere y(cid:252)kselmiştir. Ekonomik koşulların
d(cid:252)zelmesi, şehirleşme, iş ile bağlantılı aktivitelerdeki ve hayat tarzındaki k(cid:246)kl(cid:252) değişiklikler
ile birlikte (cid:147)Dejeneratif ve İnsan Kaynaklı Hastalıklar D(cid:246)nemi(cid:148) başlamıştır. Bu d(cid:246)nemde
mekanizasyon artışıyla bedensel aktiviteler azalmış, g(cid:252)nl(cid:252)k kalori alımı artmış ve sigara
alışkanlığı yaygınlaşmıştır. Bu gelişmelerin sonucu olarak ortalama beden kitle indeksi (BKİ),
kan basıncı, plazma lipid ve kan şekeri değerleri artmıştır. Ortalama yaşam s(cid:252)resinin
y(cid:252)kselmesi ile birlikte kronik hastalıkların (kalp ve damar hastalıkları ilk sıradadır) ve
kanserlerin oranları hızla artmış, beslenme yetersizliği ve bozukluğu ile bulaşıcı hastalıklara
bağlı (cid:246)l(cid:252)mlerin oranlarını geride bırakmıştır. Kalp ve damar hastalık prevalansının en y(cid:252)ksek
olduğu bu d(cid:246)nemde diyabet, hipertansif hastalıklar, koroner arter hastalığı ve periferik arter
hastalıklarında hızlı artışlar izlenmiştir. Bu d(cid:246)nemde (cid:246)l(cid:252)mlerin yaklaşık %35-65(cid:146)i kalp ve
damar hastalıklarına bağlıdır. Tipik olarak koroner arter hastalığına bağlı (cid:246)l(cid:252)mler, inmelerden
(cid:231)ok daha y(cid:252)ksektir. T(cid:252)m d(cid:252)nyada devam eden ve (cid:246)zellikle gelişmekte olan (cid:252)lkelerde daha
belirgin olan global ge(cid:231)işle birlikte 2020 yılında kalp ve damar hastalıklara bağlı (cid:246)l(cid:252)mlerin
%36 ile en sık (cid:246)l(cid:252)m nedeni olacağı ve bulaşıcı hastalıklara bağlı (cid:246)l(cid:252)mlerin %15(cid:146)lere
gerileyeceği d(cid:252)ş(cid:252)n(cid:252)lmektedir (4).
D(cid:252)nya Sağlık (cid:214)rg(cid:252)t(cid:252) (DS(cid:214)) verilerine g(cid:246)re 2001 yılında yaklaşık 16.6 milyon insan
kalp ve damar hastalıklarından yaşamını yitirmiştir. Kalp ve damar hastalıklarına bağlı
(cid:246)l(cid:252)mlerin yaklaşık % 78(cid:146)i gelişmekte olan (cid:252)lkelerde meydana gelmiştir. Tablo 1(cid:146)de
9