tc marmara üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü temel islam bilimleri anabilim dalı tefsir bilim dalı abd

331 Pages·2014·2.53 MB·Turkish

by  Taha Boyalik

T.C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
TEFSİR BİLİM DALI

ABDÜLKÂHİR CÜRCÂNÎ’NİN SÖZDİZİMİ TEORİSİ VE
TEFSİR GELENEĞİNE ETKİSİ
Doktora Tezi

MEHMET TAHA BOYALIK

İSTANBUL 2014
T.C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
TEFSİR BİLİM DALI

ABDÜLKÂHİR CÜRCÂNÎ’NİN SÖZDİZİMİ TEORİSİ VE
TEFSİR GELENEĞİNE ETKİSİ
Doktora Tezi

MEHMET TAHA BOYALIK
Danışman: PROF. DR. SADRETTİN GÜMÜŞ

İSTANBUL 2014

TEZ ÖZETİ
Tez, giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Girişte, tez boyunca görüşleri incelenmiş olan
Abdülkahir Cürcânî’nin entelektüel biyografisi verilerek tezin konusu, yöntemi ve
kaynakları tanıtılmıştır. İlk bölümde “sözdizimi teorisi” incelenmiştir. Bu bölümün ilk
kısmında; sözdizimi teorisinin nahvî temelleri, nahivcilerle mantıkçılar arasındaki
tartışmalar, kelam disiplinindeki “sözün hakikati tartışması” ve edebî eleştiri alanındaki
“eleştiride kıstas tartışması” tarihi seyirleri içerisinde incelenerek Cürcânî’nin sözdizimi
teorisinin tarihi arka planı açığa çıkarılmıştır. İlk bölümün ikinci kısmında, öncelikle
Abdülkahir Cürcânî’nin dil ve söz anlayışı incelenerek sözdizimi teorisinin dilbilimsel
ve felsefi boyutları gösterilmiş ve ardından sözdizimi teorisinin edebî eleştiri ve belâgat
alanındaki sonuçları ortaya konmuştur. Tezin ikinci bölümünde sözdizimi teorisinin
tefsir geleneğine etkileri incelenmiştir. Cürcânî Delâilu’l-i’câz adlı eserindeki
“sözdizimi”, “fesâhat” ve “i’caz” anlayışı çerçevesinde âyetlerdeki edebî anlam
inceliklerinin tespiti için bir yöntem geliştirmiştir. O, tezde “sözdizimci tefsir yöntemi”
denilen bu yöntemin uygulamasına da yine aynı eserinde yer vermiştir. İkinci bölümün
ilk kısmında Cürcânî öncesi tefsir literatürü incelenerek Cürcânî öncesinde “sözdizimci
tefsir” kategorisine dâhil edilebilecek eserler verilmediği gösterilmiştir. İkinci kısımda
ise “sözdizimci tefsir”in doğuşu ve gelişimi, i’caz mektebinin oluşumundan Cürcânî’nin
“sözdizimi teorisi” ve “sözdizimci tefsir yöntemi”ne giden tarihsel süreç de verilerek
incelenmiştir. Burada Cürcânî’nin “sözdizimci tefsir yöntemi” tanıtıldıktan sonra
Delâilu’l-i’câz’daki tefsir örneklerine ve bu yöntemin Cürcânî’den sonra Zemahşerî’nin
Keşşaf’ı ve onu izleyen eserlerdeki uygulamalarına genişçe yer verilmiştir.
ABSTRACT
The thesis consists of an introduction and two chapters. In the introduction, Abdulqahir
Jurjani’s intellectual biography was given. The subject, method and resources of the
thesis were introduced. In the first chapter, the background of Abduqahir Jurjâni’s
“theory of construction” was elaborated. This includes the grammatical essences of the
theory, the discussions of logicians with grammarians, the discussions of speech in
theology (Kalam) and the discussions of the eloquence of speech in the literary
criticism. Jurjani’s theory is a synthesis of these four discussions. Hence, the theory’s
historical-intellectual background was put forward with respect to these discussions. In
the second part of the first chapter Jurjani’s understanding of “language” and “speech”
was dealt with and the linguistic and philosophical aspects of the theory was presented.
Then, the implications of the theory to the literary criticism are investigated. In the
second chapter, the implications of Jurjani’s “theory of construction” to the tafsir
tradition are examined. Jurjani, within the framework of his “theory of construction”,
has improved a methodology which gives the tolls for interpretation of the verses from
the point of eloquence. In addition, he applied this method to the verses. In the first part
of the second chapter, the tafsir tradition from the beginning to Jurjani is examined. It is
shown that Jurjani’s way of interpreting the verses was not used systematically before
him. The literature which applies “constructionist tafsir method” had occurred for the
first time after Jurjani. In the second part of the second chapter, the line from the school
of i’jâz (inimitability of Qur’an) to the “theory of construction” and the constructionist
tafsir method are investigated. Then, Jurjani’s method of tafsir and his tafsir examples
were introduced. Jurjani’s influence on the following tafsir books, especially on
Zamakhsari’s Kassaf and the tafsirs written in his traces, was dealt with.
ÖNSÖZ
Abdülkâhir Cürcânî, Delâilu’l-i‘câz adlı eserinde geliştirdiği ve Esrâru’l-belâga
adlı eserinde derinleştirdiği sözdizimi (nazım) teorisi çerçevesinde dil, söz ve fesâhatin
mahiyetini irdelemiştir. Onun bu teorisi dilbilim, dil felsefesi, edebî eleştiri ve belâgat
alanlarında önemli sonuçlar doğururken tefsir disiplininin tarihi gelişimini de
etkilemiştir. Bu çalışmanın ilk bölümünde, sözdizimi teorisi tarihi bağlamına
yerleştirilerek kendi iç bütünlüğü içerisinde derinlemesine incelenmiş, ikinci bölümünde
ise teorinin tefsir geleneğine etkileri ele alınmıştır.
Teze birçok ismin önemli katkıları oldu. Yrd. Doç. Dr. Cem Keskin dilbilimle
ilgili kısımların yazım sürecinde yönlendirici rol oynadı ve ilgili kısımları okuyarak
önerilerde bulundu. Doç. Dr. Ayhan Çitil tezdeki felsefî meselelerin derinleştirilmesi
hususunda yol gösterdi ve tezin dilbilim ve dil felsefesine dair bölümlerini okuyarak
katkı sağladı. Prof. Dr. Tahsin Görgün ve Yrd. Doç. Dr. Alphan Akgül tezi ana
hatlarıyla inceleyerek metin hakkındaki görüşlerini paylaşma nezaketini gösterdiler. Her
birine teşekkür ederim.
Tez izleme komitesi ve tez jurisinde yer alan Prof. Dr. Muhsin Demirci ve Prof.
Dr. Ali Durusoy teze katkı sağladılar. Diğer juri üyeleri Prof. Dr. Mustafa Altundağ ve
Doç. Dr. Necmettin Gökkır tez savunması sırasında görüşlerini paylaşarak katkıda
bulundular. Her birine teşekkür ederim. Şüphesiz bu tezle ilgili en özel teşekkürü
değerli danışman hocam Prof. Dr. Sadrettin Gümüş’e borçluyum. Her zaman önümü
açtı ve tezin içeriğiyle ilgili önemli yönlendirmelerde bulundu. Kendisine teşekkür
ederim.
Tezin büyük bir bölümünü İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Uluslararası İslam ve
Din Bilimleri Fakültesi’nde araştırma görevlisi olarak kaleme aldım. Üniversiteye
mensubiyetim tez çalışmalarımda hiçbir aksamaya yol açmadı; bilakis tezin yazımını
kolaylaştırdı. İş yükümü yok denecek kadar azaltan fakülte idaresine sayın dekan Prof.
Dr. Mustafa Sinanoğlu’nun şahsında teşekkür ederim. Son olarak İslam Araştırmaları
Merkezi Kütüphanesinin her türlü imkânını bize sunan İSAM Başkanlığına ve
personeline içtenlikle teşekkür ederim.
i
KISALTMALAR
bkz. Bakınız
bs. Baskı, basım
c. Cilt
ed. Editör/Editörlerr)
Hz. Hazreti
nr. Numara
nşr. Neşreden
r.a. Radıyallahu anhu/anhâ
s. Sayfa
sa. Sayı
s.a.v. Sallallahu aleyhi ve sellem
T.D.V. Türkiye Diyanet Vakfı
thk. Tahkik
trc. Tercüme
ts. Tarihsiz
vd. Ve devamı
v.dğr. Ve diğerleri
vr. Varak
yay. haz. Yayına hazırlayan
yy. Yer yok
ii
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ ……………………………………………………………………………………. i
KISALTMALAR …………………………………………………………………………. ii
GİRİŞ
1. Abdülkâhir Cürcânî’nin Biyografisi …..………………………………………...……..…... 1
2. Tezin Konusu, Yöntemi ve Temel Kaynakları ..………………………….…………….….. 10
BİRİNCİ BÖLÜM: SÖZDİZİMİ TEORİSİ
1. Tarihi Arka Plan: Sözdizimi Teorisini Hazırlayan Entelektüel Birikim .......... 15
1.1. Nahiv: Sözdizimi Teorisinin Nahvî Temelleri ………………………...………….…… 20
1.1.1. Nahiv kavramı ……………………………………….………………….….….... 20
1.1.2. Nahvin tarihî gelişimi …………………………….…………………….………... 22
1.1.3. Cürcânî’de cümle yapısı incelemesi ………………….………………….……..... 26
1.1.3.1. Genel gramatik kategoriler: İsim-Fiil-Harf ……………………………….... 30
1.1.3.2. Bir anlam olgusu olarak “i’rab” ……………………………………………. 32
1.1.3.3. Cürcânî’nin kelime tasnifi ………………………………………………….. 39
1.1.3.4. Sentaktik ilişkiler ve sözdizimi …………………………....……………….. 42
1.2. Nahiv-Mantık: İki İlmin Kapsam ve Üstünlük Tartışması …..………….…….……… 49
1.3. Kelâm: Sözün Hakikati Tartışması ……………..……………………………..……… 60
1.4. Edebiyat eleştirisi: Eleştiride Kıstas Tartışması ……..…………………….…...……. 64
1.5. Karşıt İki Sentez: Lafızcılık Yanlısı Bir Sentez ve Karşı Sentez ……………..……… 80
2. Sözdizimi Teorisi: Cürcânî’nin Delâil’deki Dil, Söz ve Fesâhat Anlayışı …….. 90
2.1. Sözdizimi Teorisinin Dilbilimsel ve Felsefî Boyutları ……………………………….. 95
2.1.1. Dil-Söz ayrımı ………………………………………………………………..… 95
2.1.2. Anlamın lafza önceliği ve bir zihin olgusu olarak dil …………………….…… 103
2.1.3. Nahvî anlamlar/Gramatik işlevler ve lafızcılığın çıkmazları …....……..……… 114
2.1.4. Dil-Düşünce ilişkisi …………………………………………………….……… 123
2.1.5. Dil-Dünya ilişkisi ………………………………………………………….…... 136
2.2. Edebî Açıdan Sözdizimi Teorisi ……..………………………………………………. 147
2.2.1. İ’câzın gerçekleştiği vecih: Fesâhat ………………………………………….... 147
2.2.2. Fesahatin kaynağı: Sözdizimi………………………………………………….. 149
2.2.3. Çelişkili bir fesâhat anlayışı ve eleştirisi ………...……………………………. 164
2.2.4. Eleştiride lafız-anlam düalizminin aşılmasına doğru …………………………. 175
2.2.5. Yeni bir kavramsal çerçeve ile edebî eleştiri geleneğinin yeniden inşası …….. 178
İKİNCİ BÖLÜM: SÖZDİZİMCİ TEFSİR GELENEĞİ
1. Cürcânî Öncesi Tefsir Geleneği: Tasnif ve Literatür ……………………..…...... 187
1.1. Tefsir İlminin Doğuşu ………………...……………………………………..……….. 190
1.2. Rivayet ve Tefsir ………...………………………………………………….….……. 292
1.3. Dilbilim ve Tefsir ……………...…………………………………………….………. 295
1.4. Dinî İlimler ve Tefsir ……...………………….…………………………….………... 297
1.4.1. Fıkıh ve tefsir …………………………………………………………...………. 298
1.4.2. Kelâm ve tefsir …………………………………………………………...……... 299
1.4.3. Tasavvuf ve tefsir …………………………………………………….…..…….. 201
1.5. Belâgat ve Tefsir ………...………………………………………………….….……. 203
2. Sözdizimci Tefsirin Doğuşu ve Gelişimi …...……………………………....………. 206
2.1. İ’câz Mektebinde Cürcânî ve Cürcânî’nin Sözdizimci Tefsir Anlayışı …..…...……... 210
2.1.1. İ’câz mektebinin oluşumu ………………………………….……………......… 210
2.1.1.1. Rummânî’nin en-Nüket fî i’câzi’l-Kur’ân’ı ………………......................... 212
2.1.1.2. Hattâbî’nin Beyânu i’câzi’l-Kur’ân’ı …………………………………...… 213
2.1.1.3. Bâkıllânî’nin İ’câzu’l-Kur’ân’ı ………………………………………....….216
2.1.1.4. Kadı Abdülcebbâr’ın İ’câzu’l-Kur’ân’ı …………………………………... 219
2.1.1.5. Şerif Murtazâ’nın el-Mûdıh an ciheti i’câzi’l-
Kur’ân: es-Sarfe’si ……………………………………………………….... 221
2.1.2. İ’câz mektebinde Cürcânî’nin er-Risâletü’ş-şâfiye’si ………..….…….…….... 227
2.1.3. İ’caz düşüncesinden sözdizimi teorisine geçiş ...………………………........…. 226
2.1.4. Sözdizimci tefsir yöntemi ………………………………………………..…...... 229
2.1.5. Sözdizimci tefsir yönteminin Cürcânî’deki uygulaması ………………..…...… 234
2.1.5.1. Âyetlerde takdim-tehir ……………..……………………….…..…..……. 236
2.1.5.2. Âyetlerde hazif-zikir ……………..……………………………...…..….... 241
2.1.5.3. Âyetlerde fasıl-vasıl ……………..……………………………...….…..…..244
2.1.5.4. Âyetlerde tarif-tenkir ……………..…………………………...………..… 248
2.1.5.5. Âyetlerde izmar-izhar ……………..……………………………...……..... 249
2.1.5.6. Âyetlerde “innema” ve “in/mâ… illâ”nın farklı kullanımları ……...…..… 249
2.1.5.7. Âyetlerdeki mecâzî kullanımların hakikate indirgenme hatası …….…….. 251
2.1.5.8. Bazı âyetlerdeki gözden kaçırılan anlam incelikleri ………………….….. 255
2.2. Sözdizimci Tefsirin Cürcânî’den Sonraki Gelişimi: Zemahşerî’nin Keşşâf’ı ve
Keşşâf Çizgisindeki Tefsirler ..……..…….…………………….…………….…. 256
2.2.1. Sözdizimci tefsir yönteminin Keşşâf ‘taki yansımaları ...……….……….….… 256
2.2.1.1. Keşşâf mukaddimesi ve sözdizimci yöntem ………………………….........258
2.2.1.2. Keşşâf’ta “sözdizimi (nazım)” kavramı …………………………………...264
2.2.2. Keşşaf’ın sünni gelenekte bir klasik haline gelişinin nedenleri ……………….. 266
2.2.3. Sözdizimci yöntemin Keşşâf’taki uygulaması (Fatiha Suresi örneği) ……........ 269
2.2.4. Keşşâf’ı izleyen telif formundaki eserler …………………………………….... 281
2.2.4.1.Keşşâf metni esas alınarak yazılan iki öncü tefsir: Beydâvî’nin
Envâr’ı ve Nesefî’nin Medârik’i ………………………………………....... 281
2.2.4.2. Keşşâf’ın izinde Keşşâf metninden ilk kopuş: Ebû Hayyân’ın
el-Bahru’l-Muhît’i ......................................................................................... 284
2.2.4.3. Gerçek bir telifle Keşşâf metnine dönüş: Ebussuud Efendi’nin
İrşâdu’l-akli’s-selîm’i ................................................................................... 287
2.2.4.4. Keşşâf’ın izinde öne çıkan telif formundaki diğer eserler ……………...... 291
2.2.4.5. Son büyük telifle Delâil’e dönüş: Bediüzzaman Said Nursî’nin
İşârâtu’l-i‘câz’ı………………………………………………………….…. 293
2.2.5. Keşşâf çizgisindeki hâşiye ve ta’likler ……………………………………....... 299
SONUÇ ……………………………………………………………………………………………. 304
KAYNAKÇA ……………………………………………………………………………...……… 312
GİRİŞ:
1. Abdülkâhir Cürcânî’nin Biyografisi
Ebûbekir Abdülkâhir b. Abdurrahmân b. Muhammed el-Cürcânî, Hazar denizinin
güneydoğusunda Taberistan ile Horasan arasında yer alan Cürcân şehrinde doğmuştur.1
Fars asıllıdır.2 Doğumu 4./10. asrın sonlarıyla 5./11. asrın ilk çeyreğinde bir tarihe
rastlayan Cürcânî, bütün hayatını sürdüğü Cürcân’da 471/1078’de vefat etmiştir.3
474/1082’de vefat ettiği de söylenmiştir.4
Cürcân şehri, İslâm tarihi boyunca önemli bir siyaset, ilim ve kültür merkezi
olmuştur. İslâm fetihlerinin başladığı dönemde Türk başbuğu Ruzban Sûl’ün iktidarında
bulunan şehir, ilk kez Hz. Ömer (ö. 23/644) döneminde savaşılmaksızın
vergilendirilmiş, Emevi halifesi Süleyman b. Abdülmelik (ö. 99/717) döneminde ise
tam anlamıyla İslâm hâkimiyetine girmiştir. Cürcân, Abbasiler döneminde mahalli
hanedanların iktidar mücadelelerine sahne olmuştur. Madâvic b. Ziyâr’ın 315/928
yılında Ziyârîler hanedanını kurmasıyla birlikte bölgede siyasi istikrarsızlık bir nebze
olsun sona ermiş, ancak bu hanedanın iktidarı altında şehrin kontrolü Sâsânîler,
Büveyhîler, Gazneliler ve Selçuklular arasında el değiştirmiştir. Cürcân, Abdülkâhir
Cürcânî’nin gençlik yıllarına tekabül eden 427/1035 tarihinde, Ziyârîlerin yıllık

1 Ebu’l-Hasen İbnu’l-Kıftî, İnbâhu’r-ruvât alâ enbâhi’n-nühât, nşr. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahîm,
Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, Kahire 1371/1952, II, 188.
2 İbnu’l-Kıftî, İnbâh, II, 188.
3 Kıftî, İnbâh, II, 189; Salahuddîn el-Kütübî, Fevâtü’l-vefeyât, nşr. İhsan Abbas, Dâru Sadır, Beyrut ts, II,
370. Afîfüddîn Yafiî, Mir'âtü'l-cenân ve ‘ibratü'l-yakzân fî ma'rifeti havâdisi'z-zamân, Müessesetü’l-
Âlemî li’l-Matbuât, Beyrut 1390/1979, III, 101; Ebû Nasr Tâceddîn es-Sübkî, Tabakâtü'ş-Şâfi‘iyyeti'l-
kübrâ, nşr. Mahmûd Muhammed Tanahî-Abdülfettah Muhammed el-Hulv, Matbaatu İsa el-Bâbî el-
Halebî, Kahire 1967/1386, V, 150; Ebu't-Tâhir Mecdüddîn el-Fîrûzâbâdî, el-Bülga fî terâcimi eimmeti'n-
nahv ve'l-luga, nşr. Muhammed Mısrî, Cem'iyyetu İhyâi't-Türasi'l-İslâmî, Kuveyt 1407/1987, s. 135;
Celâluddin es-Suyûtî, Bugyetü'l-vu‘ât fî tabakâti'l-lugaviyyîn ve'n-nühât, nşr. Muhammed Ebü'l-Fazl
İbrâhim, Dârü'l-Fikr, Beyrut 1979, II, 106; Şemsüddin el-Dâvûdî, Tabakâtü'l-müfessirîn, Dârü'l-Kütübi'l-
İlmiyye, Beyrut ts., I, 337; Taşköprüâde Ahmed Efendi, Miftâhü's-sa‘âde ve misbâhü's-siyâde fî
mevzû‘âti'l-ulûm, nşr., Kâmil Bekri-Abdülvâhid Ebü'n-Nûr, Dârü'l-Kütübi'l-Hadîse, Kahire 1968, I, 177-
178.
4 Yafiî, Mir'at, III, 101; Subkî, Tabakât, V, 150; Suyûtî, Bugye, II, 106; Dâvudî, Tabakât, I, 337;
Taşköprüzâde, Miftâh, I, 178.
1