TC. EGE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı ...

301 Pages·2009·7.4 MB·Turkish

TC.
EGE ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı

DASKYLEİON’DA AKHAEMENİD SATRAPLIĞI SONU
VE HELLENİSTİK DÖNEM

DOKTORA TEZİ

Hülya BULUT
92-99-545

DANIŞMANI

Prof. Dr. Tomris BAKIR

İZMİR-2007
Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne sunduğum “Daskyleion’da
Akhaemenid Satraplığı Sonu ve Hellenistik Dönem” adlı doktora tezinin tarafımdan
bilimsel, ahlak ve normlara uygun bir şekilde hazırlandığını, tezimde yararlandığım
kaynakları bibliyografyada ve dipnotlarda gösterdiğimi onurumla doğrularım.

Hülya BULUT

II
III
İÇİNDEKİLER……………………………………………………………………….IV
ÖNSÖZ...……………………………………………………………………………..VII
GİRİŞ...............................................................................................................................1
BÖLÜM I. DASKYLEİON’UN YERİNİN BELİRLENMESİ VE DASKYLEİON
KAZILARI TARİHİ.......................................................................................................4
I.A. 1. DÖNEM DASKYLEİON KAZILARI (1954 – 1959)...................................................8
I.B. 2. DÖNEM DASKYLEİON KAZILARI ( 1988 VE SONRASI)........................................11
BÖLÜM II. TARİHİ OLAYLAR................................................................................14
II.A. AKHAEMENİD SATRAPLIĞI SONU ( M.Ö. 388 – 334)................................14
II.A.1. Büyük Satrap Ayaklanması (366-360)........................................................16
II.A.2. M.Ö. 388-334 Arasında Daskyleion Satrapları...........................................20
II.A.2.a.Ariobarzanes (Ar¤obarzanhw , Ariyabrdana ) 388 – 363/2......................20
II.A.2.b. Artabazos II ( Artavazda ) M.Ö. 363/2 – 352...........................................21
II.A.2.c.Arsites (Satrap Yardımcısı?) 352 – 334.....................................................23
II. B. HELLENİSTİK DÖNEM...................................................................................24
II.B.1. BÜYÜK İSKENDER VE DİADOKHLAR DÖNEMİ..............................24
(M.Ö.334-280)........................................................................................................24
II.B.2. M.Ö. 280-130 ARASINDA HELLESPONTOS PHRYGİA’SI VE
DASKYLEİON.......................................................................................................28
BÖLÜM III: GEÇ AKHAEMENİD VE HELLENİSTİK DÖNEMDE
DASKYLEİON’DAKİ YAPILAR...............................................................................30
III.A. HİSARTEPE’NİN KUZEYİNDEKİ YAPILAR...............................................30
1 Nolu Yapı ............................................................................................................31
A Odası...............................................................................................................31
A Odasında Ele Geçen Buluntular .....................................................................34
B Odası................................................................................................................38
B Odasında Ele Geçen Buluntular......................................................................42
C Odası................................................................................................................50
C Odasında Ele Geçen Buluntular......................................................................52
D Odası ..............................................................................................................56
D Odasında Ele Geçen Buluntular......................................................................57
E Odası................................................................................................................58
2 Nolu Yapı.............................................................................................................59
A Odası...............................................................................................................59
A Odasında Ele Geçen Buluntular......................................................................61
B Odası................................................................................................................66
B Odasında Ele Geçen Buluntular......................................................................68
C odası.................................................................................................................72
2 Nolu Yapı B Odası Altındaki Yapı..................................................................73
2 Nolu Yapı B Odası Altındaki Yapıda Ele Geçen Buluntular ..........................74
3 Nolu Yapı ............................................................................................................75
IV
3 Nolu Yapıda Ele Geçen Buluntular..................................................................76
4 Nolu Yapı.............................................................................................................79
A Odası ..............................................................................................................79
B Odası................................................................................................................81
A Odasında Ele Geçen Buluntular......................................................................82
5 Nolu Yapı.............................................................................................................85
A Odası ..............................................................................................................85
A Odasında Ele Geçen Buluntular......................................................................87
B Odası................................................................................................................90
B Odasında Ele Geçen Buluntular......................................................................92
C Odası................................................................................................................95
D Odası...............................................................................................................96
E Odası................................................................................................................97
6 Nolu Yapı...........................................................................................................100
6 Nolu Yapıda Ele Geçen Buluntular ...............................................................101
7 Nolu Yapı...........................................................................................................102
A Odası ............................................................................................................102
A Odasında Ele Geçen Buluntular ...................................................................103
B Odası..............................................................................................................104
B Odasında Ele Geçen Buluntular....................................................................104
8 Nolu Yapı...........................................................................................................105
8 Nolu Yapıda Ele Geçen Buluntular................................................................107
9 Nolu Yapı...........................................................................................................108
A ve B Odası.....................................................................................................108
A Odasında Ele Geçen Buluntular....................................................................110
C Odası..............................................................................................................112
III.B. HİSARTEPE GÜNEYİNDEKİ YAPILAR.....................................................113
10 Nolu Yapı ........................................................................................................113
A Odası Doğusundaki Mekanda Ele Geçen Buluntular....................................114
A Odası.............................................................................................................116
B Odası..............................................................................................................118
10 Nolu Yapıda Ele Geçen Buluntular..............................................................119
11 Nolu Yapı.........................................................................................................123
11 Nolu Yapı ve Dışında Ele Geçen Buluntular...............................................126
12 Nolu Yapı ........................................................................................................128
13 Nolu Yapı.........................................................................................................129
14 Nolu Yapı.........................................................................................................138
A Odası.............................................................................................................138
14 Nolu Yapıda Ele Geçen Buluntular..............................................................140
15 Nolu Yapı ve Çevresi.......................................................................................142
15 Nolu Yapı ve Çevresinde Ele Geçen Buluntular..........................................147
BÖLÜM IV.4. YÜZYIL VE HELLENİSTİK DÖNEM KENT PLANLAMASINDA
DASKYLEİON’UN YERİ..........................................................................................150
IV. A YERLEŞIM PLANI..............................................................................................150
IV.A.1. Geç Akhaemenid Dönem Öncesi Daskyleion’da Yerleşim.....................150
V
IV.A.2. Geç Akhaemenid Dönem ve Hellenistik Dönem’de Daskyleion’da
Yerleşim................................................................................................................154
IV.B. 1, 2 VE 5 NOLU YAPILAR ÜZERINE GÖZLEMLER...............................................163
BÖLÜM V.GEÇ AKHAEMENİD VE HELLENİSTİK DÖNEM’DE
BULUNTULAR IŞIĞINDA DASKYLEİON’UN DEĞERLENDİRİLMESİ.......170
V.A. GEÇ AKHAEMENID DÖNEM...............................................................................170
V.A. 1. Attika Kırmızı Figürlü Seramikler...........................................................170
V.A. 2. Attika Siyah Firnisli Seramikler...............................................................172
V.A.3. Daldırma Firnisli Seramikler.....................................................................176
V.A. 4. Akhaemenid Kase....................................................................................176
V.B. HELLENISTIK DÖNEM........................................................................................177
V.B.1. Batı Yamacı Seramikleri...........................................................................177
V.B.2. Kalıp Yapımı Kaseler................................................................................179
V.B.3.Lagynos Seramikler....................................................................................183
V.B.4. Daldırma Firnisli Seramikler.....................................................................185
V.B.5. Nümizmatik Buluntular.............................................................................186
BÖLÜM VI. SONUÇ..................................................................................................189
BÖLÜM VII. FİGÜR, ŞEKİL VE LEVHA LİSTELERİ.......................................194
FİGÜR LİSTESİ.......................................................................................................194
ŞEKİL LİSTESİ........................................................................................................194
LEVHA LİSTESİ......................................................................................................195
BİBLİYOGRAFYA VE KISALTMALAR……………………………...............197

VI
ÖNSÖZ

Daskyleion’un Geç Akhaemenid Dönem ve Hellenistik dönemdeki varlığını
arkeolojik verilerle ortaya koymayı amaçlayan bu çalışma, Ord. Prof. Dr. Ekrem
Akurgal dönemi ve Prof. Dr. Tomris Bakır başkanlığında devam etmekte olan yeni
dönem kazılarından elde edilen malzemeyi kapsamaktadır.
Bu konuyu çalışmamı öneren Hocam Prof. Dr. Tomris Bakır, çalışma süresince
fikir ve görüşleriyle beni her zaman yönlendirmiştir. Bunun yanı sıra, öğrenciliğimin ilk
yıllarından itibaren Daskyleion’da birlikte çalışma fırsatını sunan, bakış açımın
şekillenmesinde hatırı sayılır bir payı olan, çalışma zorluklarını aşmamda bana verdiği
güven ve manevi destekten dolayı kendisine şükranlarımı sunarım.
Tezin çalışmalarını başından itibaren değerlendiren Tez İzleme Komitesi Prof.
Dr. Ersin Doğer ve Yard. Doç. Dr. Akın Ersoy’dan oluşmaktadır. Değerli hocalarım
Prof. Dr. Ersin Doğer’e yönlendirmelerinden, Yard. Doç. Dr. Akın Ersoy’a mimari
bakış açısından yaptığı saptamalardan dolayı çok teşekkür ederim.
Ayrıca, Muğla Üniversitesi Arkeoloji Bölümü başkanı Prof. Dr. Adnan Diler’e
teşekkür ederim.
Çalışırken karşılaştığım zorluklarda beni yorulmadan dinleyen ve her zaman
desteğini hissettiğim Doç. Dr. R. Gül Gürtekin-Demir’e teşekkürlerimi burada bir defa
da yazılı olarak tekrarlamak isterim.
Daskyleion’da çalışmış olan Doç. Dr. Gürcan Polat ve Yard. Doç. Dr. Yasemin
Polat’a bilgi ve tecrübelerini her zaman benimle paylaştıkları ve destekledikleri için çok
teşekkür ederim.
Tez kapsamında yapılan literatür çalışmasının büyük bir bölümü Martin
Harrison Memorial Fund bursuyla Oxford Üniversitesi kütüphanelerinde ve DAI-
İstanbul kütüphanesinden yapılmıştır. Bu vesile ile yardım ve desteklerinden dolayı
Prof. Dr. R.R.R. Smith, Jim Coulton ve özellikle konukseverliğinden dolayı Elizabeth
Harrison’a teşekkür ederim. Alman Arkeoloji Enstitüsü İstanbul şubesi çalışanlarına
sağladıkları araştırma imkanından dolayı teşekkür ederim. Doktora eğitimim sırasında
Alman Akademik Değişim Servisi’nin (DAAD) iki aylık dil bursu ile Freiburg Goethe
Enstitüsü’nde bulunma fırsatım oldu. Bu imkanı tanıdıkları için kendilerine teşekkür
ederim.
VII
Kendisi Perge evlerini doktora tezi olarak çalışan Doç Dr. Turgut Hacı Zeyrek’e
fikirleri, değerli arkadaş ve meslektaşlarım Dr. Fikret Özbay’a yardımları ve Dr.
Hüseyin Cevizoğlu’na görüşleri için teşekkür ederim.
Tezin, özellikle seramik çizimlerini yaparken fikir ve uzmanlığına güvenerek
danıştığım sevgili meslektaşım ve arkadaşım Araş. Gör Fuat Yılmaz’ı burada anmadan
geçmek istemem. Birçoğunu kullanamamış olmama rağmen, kalıp yapımı kabartmalı
kaselerin çiziminde yardımını gördüğüm Arkeolog Günsel Ö. Güngör’e teşekkür
ederim.
Çalışmamın özellikle son aşamalarında yardımlarını hiç esirgemeyen, evde rahat
bir çalışma ortamı sağlayan sevgili meslektaşım ve arkadaşım Araş.Gör. Sevgiser Akat
ve başından itibaren manevi desteğinden dolayı sevgili arkadaşım ve meslektaşım Seval
Konak’a ve yardımlarından dolayı Ahmet Özenir’e teşekkür etmeyi bir borç bilirim.
Son olarak, sadece çalışmam sırasında değil hayatım boyunca varlık ve
desteklerini her zaman yüreğimde hissettiğim sevgili aileme ne kadar teşekkür etsem
azdır.

Hülya Bulut
İzmir-2007

VIII
GİRİŞ

Perslerin Anadolu’da kurmuş olduğu dört satraplık merkezinden1 biri olan
Daskyleion satraplığının merkezi ( tayaiy drayahyā2) Balıkesir, Manyas gölünün
(Daskylitis Limne3) güneydoğu kıyısında, Ergili Köyü’nün 2 km batısında yer alan
Hisartepe ve çevresinde yer almaktadır. Propontis, Mysia ve Hellespontos Phrygiası
sınırlarının birbirine karıştığı bölgede önemli bir konuma sahip olan Daskyleion’da
yerleşimin izleri 8. yüzyıla kadar gitmektedir. Ancak merkez, en güçlü olduğu dönemi
Pers hakimiyeti sırasında, Orta Akhaemenid dönemde4 yaşamıştır. Xenophon5,
Daskyleion satraplığını Büyük Kyros’un kurduğunu, Pharnukhos’u Aiolis ve
Hellespontos Phrygiası’na satrap6 olarak gönderdiğini söyler, ancak son yapılan
araştırmalar satraplığın Megabates ( 480-477) veya I. Artabazos (477-468) dönemi
öncesine kadar Sardis’e bağlı yöneticiler tarafından yönetildiğini ileri sürer7. Orta
Akhamenid dönemi (477-388) izleyen ve tezin konusunu oluşturan Geç Akhaemenid
dönem (388-334), ayaklanmalarla birlikte artık satraplığın gücünün zayıflamaya
başladığı dönemdir. 334 yılında Makedonya kralı Büyük İskender’in8 Granikos9

1 Herodotos III. 90: İonia’lılar, Asya Manisa’lıları, Aiolia’lılar, Karia’lılar, Lykia’lılar,Milia’lılar,
Pamphilia’lılar (bunların hepsi vergi bakımından bir arada sayılıyorlardı) hazineye dört yüz talent
gümüç ödüyorlardı. Birinci hükümet burasıydı. Mysia, Lydia, Lasonia, Kabalia ve Hytenneia beş yüz
talent. İinci hükümet buydu. Hellespontos’da Yunanistan’dan gelirken sağda oturanlar, Phrygia, Asya
Thrak’ları, Paphlagonia, Mariandyn, Suriye üç yüz talant; üçüncü hükümet de bu. Kilikia’lılardan günde
bir aneden üç yüz altmış beyaz at ve bei yüz talant gümü; bunun kırk talantı Kilikia’daki atlı birlikler
garnizonuna ayrılmıştı ve kalan üç yüz altmış talantı Dareios’a gidiyordu. Burası da dördüncü hükümetti.
2 Yirmi üç adet satraplık merkezinin adının verildiği Dareios’un Behistun yazıtının altıncı paragrafında,
Sardes/Lydia ve Ionya’dan önce deniz kıyısındaki halk (tayaiy drayahyā) tanımı kullanılmıştır. tayaiy
drayahyā = tå prÚw yalãssh ©ynh = ≤ Daskul›tiw sarpe¤a= deniz kıyısındaki halk olarak bahsedilen
satraplığın Daskyleion olduğu düşünülmektedir (daha detaylı bilgi için bkz: Schmitt 1972, 522-527.
3 Strabon, Geographika, XII.IV.22; XII.VIII.9,11;XIII.I.9 (Daskylitis gölünün Aphnitis gölü adıyla
anıldığı belirtilir).
4 Bakır tarafından ortaya konulan, Daskyleion’daki Pers dönemi kronolojisi için bkz. Bölüm II.A.
5 Xenophon, Kyropaidia VIII.VI.7. Xenophon bu pasajından, Kyros’un bu pozisyona istekli olan
arkadaşları arasından en iyilerini seçerek ilgili ülkelere satrap olarak atadığını öğreniyoruz; Megabazos
Arabistan, Artabatas Kapadokya, Artakamas Büyük Phrygia, Khrysantas Lydia ve İonia, Adusios Karia,
Pharnukhos Aiolis ve Hellespontos Phrygiası’na gönderiliyor.
6 Xenophon, Kyropaidia VIII.VI.6. Satrap sözcüğü, Pharnukhos’un adının geçtiği 7 nolu pasajdan bir
önceki 6 nolu pasajda geçer: toÁw fiÒntaw satrãpaw
7 Balcer 1993, 81.
8 Bu çalışmada III. Alexandros yerine Türkçe literatürde kullanıldığı gibi Büyük İskender adıyla
kullanılacaktır.
9 Daskyleion’un 90 km batısında bulunan Biga’da.
1
zaferiyle birlikte Pers hakimiyetine son vermesinin ardından Daskyleion’un içinde
bulunduğu Hellespontos Phrygiası artık Makedonya egemenliğine girmiştir.
Çalışmanın amacını, Daskyleion’un Geç Akhaemenid dönem ve Hellenistik
dönemdeki varlığını, 1953-1959 ve 1988-2004 yılları arasında açığa çıkarılan verilerle
ortaya koymak oluşturmaktadır. Tezin birinci bölümünde, Daskyleion’un yerinin
belirlenmesi ve kazılar tarihi anlatılmıştır. Bu bölümde, Behistun Yazıtı’nda deniz
kıyısındaki halk olarak tanımlanan satraplığın 1900’lü yılların sonuna dayanan
lokalizasyon çalışmaları, ilk kazılar ve ulaşılan sonuçların ardından yaklaşık 30 yıl
sonra yeniden başlatılan sistematik kazılar üzerinde durulmuştur.
Geç Akhaemid dönem 4. yüzyıl başlarından, yüzyılın son dörtlüğü arasındaki
zaman dilimini kapsamaktadır. Onu izleyen Hellenistik dönem ise Granikos savaşı ile
başlayıp 130 yılına kadar devam etmektedir. Bu uzun zaman dilimi içinde Daskyleion
tarihi, satrapları ve Hellespontos Phrygiası’ndaki durumu ikinci bölümde verilmiştir.
Çalışmanın üçüncü bölümünde ise Daskyleion’un yer aldığı Hisartepe üzerinde
bugüne kadar yapılan kazılarda ortaya çıkarılan Geç Akhaemenid döneme ve
Hellenistik döneme tarihlenen yapılar incelenmiştir. Bu bölümün oluşturulabilmesi için
1953-1959 yılları arasındaki kazı yayınları, 1988-2004 yılları arasındaki kazı raporları
incelenmiştir. Ortaya çıkarılan yapılar bazen bir, bazen birkaç açma adı altında kazıldığı
için ayrı ayrı değerlendirilen açma sonuçları bir araya getirilerek bir sonuca ulaşılmaya
çalışılmıştır. Bu çalışma sırasında sektörlerden gelen 4 - 2. yüzyıl arasında seramiklerin
neredeyse tamamı çizilmiş ve kodlarına göre ayrılmıştır. Ancak yapılan bu
değerlendirmenin tamamı çalışmaya alınmamıştır. Yapılar, mekan mekan anlatılmıştır.
Ardından, her bir mekanda ele geçen malzemenin kataloğu verilmiştir. Mekanlardan
gelen malzemenin verildiği kataloglarda ağırlıklı olarak kaliteli seramikler ve tarihleyici
malzeme değerlendirmeye alınmıştır. Terrakotta figürinler gibi yüzyıllık zaman
dilimleri içine yerleştirilen malzeme kataloğa alınmamış, sadece dipnotlarda
belirtilmiştir. Kullanılan malzemenin çizimleri, her mekan için ayrı oluşturulan şekil
numarası altında verilmiştir10. Mekanların anlatımları sırasında yeri geldikçe verilen
karşılaştırma örneklerinin çizim ve fotoğrafları konu içinde, yapıların plan ve
fotoğrafları çalışmanın sonundaki levhalar bölümünde sunulmuştur.

10 Örneğin, 1 Nolu Yapı A Odasından Ele Geçen Buluntular (Şekil 1) gibi.
2