TC BĠLECĠK ġEYH EDEBALĠ ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ TARĠH ...

361 Pages·2016·4.95 MB·Turkish

T.C.
BĠLECĠK ġEYH EDEBALĠ ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
TARĠH ANABĠLĠM DALI

TÜRKĠYE’DE YABANCI OKULLAR VE AZINLIK OKULLARI
(1925-1926)

DOKTORA TEZĠ

Mustafa Serhan YÜCEL

Tez DanıĢmanı
Prof. Dr. Azmi ÖZCAN

Bilecik, 2016
10059709
T.C.
BĠLECĠK ġEYH EDEBALĠ ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
TARĠH ANABĠLĠM DALI

TÜRKĠYE’DE YABANCI OKULLAR VE AZINLIK OKULLARI
(1925-1926)

DOKTORA TEZĠ

Mustafa Serhan YÜCEL

Tez DanıĢmanı
Prof. Dr. Azmi ÖZCAN

Bilecik, 2016
10059709

BEYAN
“Türkiye‟de Yabancı Okullar ve Azınlık Okulları (1925-1926)” adlı DOKTORA
tezimin hazırlık ve yazımı sırasında bilimsel ahlak kurallarına uyduğumu, baĢkalarının
eserlerinden yararlandığım bölümlerde bilimsel kurallara uygun olarak atıfta
bulunduğumu, kullandığım verilerde herhangi bir tahrifat yapmadığımı, tezin herhangi
bir kısmını Bilecik ġeyh Edebali Üniversitesi veya baĢka bir üniversitedeki baĢka bir tez
çalıĢması olarak sunmadığımı beyan ederim.

Mustafa Serhan YÜCEL
ÖNSÖZ
Gelecek, yaĢanarak; tarih ise düĢünerek inĢa edilir. Ancak, geçmiĢin inĢası
genellikle yaĢanılan zamana meĢruiyet kazandırmak Ģeklinde tezahür eder. Bu da tarihi,
bilim olmaktan hesaplaĢma alanına çeker. Bir muhalefet tarzı olarak tarih, geçmiĢi inĢa
ederken intikam duygusuyla hareket eder.
Elbette ki, geçmiĢin inĢasında mutlak doğrular veya mutlak yanlıĢlar yoktur.
Çünkü tarihte kahraman da, hain de yoktur. Bugün hain olarak algılananların yarın
kahraman olarak sunulmayacağının garantisi olmadığı gibi.
Türkiye‟de yabancı okullar ve azınlık okulları da tarihin hesaplaĢma
alanlarından biri olmuĢtur. Bu okullar, yüzyıllarca misyoner faaliyetlerinin en önemli
ayağını oluĢturmuĢ, farklı dillerdeki kaynaklar konuyu “biz-onlar” Ģekliyle ele almıĢtır.
Erken cumhuriyet döneminde baĢta Tevhid-i Tedrisat Kanunu olmak üzere
yapılan hukuki düzenlemelerin yabancı okullar ve azınlık okulları üzerindeki etkilerini
açıklamaya çalıĢan bu tezde, birincil kaynak olarak Ġhsaiyat Mecmuaları, BOA ve BCA
belgeleri kullanılmıĢtır.
Tez sahibi hanesinde yalnızca bir isim yazılı olsa da, bu esere birçok kiĢinin
katkısı var. Lisans eğitimimi tamamladıktan yıllarca sonra beni akademisyenliğe teĢvik
eden tez danıĢmanım Bilecik‟in bilge rektörü Prof. Dr. Azmi Özcan‟a; bu süreçte
sonsuz destek sağlayan Prof. Dr. Ġsmail Kara, Prof. Dr. Çağrı Erhan, Prof. Dr.
Abdulkadir Ġlgen, Doç. Dr. Ġlhami Yurdakul ve Doç. Dr. Serkan Yazıcı‟ya; baĢta Yrd.
Doç. Dr. Taner Bilgin, Yrd. Doç. Dr. Ömerül Faruk BölükbaĢı ve Yrd. Doç. Dr. Halim
Demiryürek olmak üzere Bilecik ġeyh Edebali Üniversitesi Tarih Bölümünün bütün
öğretim üyeleri ve araĢtırma görevlilerine; Doç. Dr. Ġsmail Hakkı ĠĢcan ve Akif Tetik‟in
Ģahsında Sosyal Bilimler Enstitüsü‟nün bütün personeline; BOA, BCA ve ĠSAM
çalıĢanlarına, sevgili meslektaĢlarım Eylem Oruç ve Yrd. Doç. Dr. Emre Oruç‟a, metni
noter titizliğiyle inceleyen Gökhan Yücel‟e, sevgili Ġlknur Dikici‟ye, çocuklarım Sevde
Yücel ve Sencer Yücel‟e teĢekkür ederim.
M. Serhan YÜCEL
08.12.2015
i
ÖZET
Yabancı okullar ve azınlık okulları, asırlar boyunca misyoner faaliyetlerinin en önemli
ayağını oluĢturmuĢtur. Bu okullar, daha çok eğitim dıĢı faaliyetleriyle gündeme gelmiĢ,
Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun dağılma sürecine doğrudan etkide bulundukları iddiası
tartıĢma konusu olmuĢtur. Osmanlı döneminde sayısız yasal düzenlemeye tâbi olan bu
okullar, özellikle on dokuzuncu yüzyılda aldıkları dıĢ destekle günden güne büyümeye
devam etmiĢtir. Tanzimat ve Islahat Fermanları, 1869 Maarif-i Umûmiye Nizamnâmesi,
1901 Midilli Olayı, 1913 UzlaĢması, Birinci Dünya SavaĢı ve Mondros Mütarekesi;
yabancı okullar ve azınlık okullarını doğrudan ilgilendiren onlarca geliĢmeden yalnızca
birkaçı olmuĢtur.
Türkiye Cumhuriyetinin ilan edildiği 1923 yılından sonra Türkiye genelinde faaliyet
göstermeye devam eden gayrimüslim okullarının 1925-1926 eğitim öğretim yılındaki
durumlarını konu edinen bu çalıĢmada; Lozan AntlaĢması‟nın, Cumhuriyet‟in ilanının,
Tevhid-i Tedrisat Kanununun ve diğer yasal düzenlemelerin bu okullara etkileri
irdelenmiĢtir. Latin Alfabesinin kabul edilmesinin öncesinde gayrimüslim okullarının
öğretmen ve öğrencilerine iliĢkin özellikleri; eğitim materyalleri, okul binaları,
demirbaĢları ve tarihçeleri çalıĢma konusuna dahil edilmiĢtir. Bu çerçevede öncelikli
olarak Ġhsaiyat Mecmuaları ve Maarif Salnameleri incelenmiĢ; BaĢbakanlık Osmanlı
ArĢivi (BOA), BaĢbakanlık Cumhuriyet ArĢivi (BCA), Milli Eğitim Bakanlığı ArĢivi
gibi arĢivlerden yararlanılmıĢtır. Türk milli eğitiminin ana ilkelerinin oluĢmasında etkili
olan Dewey ve Kühne‟nin araĢtırmaları ve raporları; Düstur, Sicill-i Kavanini, Zabıt
Cerideleri, Resmi Gazete ve özel gazete arĢivleri de araĢtırmanın kaynakları arasında
yer almıĢtır. Eğitim tarihine iliĢkin hatırat, kitap, makale ve tezler de bu çalıĢmanın
hazırlanmasında kullanılan diğer kaynaklardır. Üç bölümden oluĢan bu çalıĢmanın ilk
bölümünde azınlık okulları ile yabancı okulların tarihçeleri, hukuki altyapıları göz
önünde bulundurularak irdelenmiĢ, ikinci ve üçüncü bölümler ise 1925-1926 eğitim ve
öğretim yılında mevcut yabancı okullar ve azınlık okullarına ayrılmıĢtır. ÇalıĢmanın
sonunda değerlendirme kısmı yer almaktadır.
Anahtar Kelimeler: Cumhuriyet tarihi, Eğitim tarihi, Gayrimüslimler, Gayrimüslim
okulları, Yabancı okullar, Azınlık okulları, Misyoner okulları, Misyonerlik, Tevhid-i
Tedrisat Kanunu, 1925-1926 Eğitim Öğretim Yılı.
ii
ABSTRACT
Foreign schools and minority schools are thought to have been the most significant
component of missionary activities for centuries. These schools were distinguished with
the non-educational activities and they were argued to have direct influence on the
collapse of the Ottoman Empire. The schools which encountered numerous legislative
regulations in the period of the Ottoman Empire continued to grow with the external
support day by day, especially in the 19th century. The Imperial Edict of 1839, the
Reform Edict of 1856, the Statute on General Education of 1869, 1901 Lesvos Incident,
1913 Compromise, World War I and Mondros Armistice Agreement were only some of
the events directly concerning foreign and minority schools.
Outlining the position of the non-muslim schools in the education year 1925-1926,
which survived after the declaration of a new republic, this study investigates the
impacts of Lausanne Treaty, declaration of the republic, the Unity of Education Law
and the other legislative regulations on these schools. The study also includes student
and teacher characteristics, educational materials, school buildings, school inventories
and history of the schools. In line with the aim of the study, statistical periodicals and
educational annuals were initially examined; and the Ottoman Archives of The Prime
Ministry, the Turkish Republic Archives of The Prime Ministry and the Archives of
Ministry of National Education were used in data collection process. The studies and
reports of Dewey and Kühne, who were influential in establishing fundamental
principles of Turkish national education; legislative regulations, law registries,
parliamentary minutes, official journal and the archives of newspapers were included as
sources of data. Additionally, memoirs, books, articles and theses on the history of
education are among the other sources. Consisting of three parts, the study examines the
history of the foreign and the minority schools in the light of their legislative framework
in the first part. The second and third parts of the study handle the foreign and the
minority schools in the education year 1925-1926. Lastly, the discussion part takes
place at the end of the study.
Keywords: Rebuplic history, Educational history, Non muslem, Non muslem schools,
Foreign schools, Minority schools, Missionary schools, Missionary, Unity of Education
Law, The Education Year 1925-1926.
iii
ĠÇĠNDEKĠLER
ÖNSÖZ .............................................................................................................................. i
ÖZET ................................................................................................................................ ii
ABSTRACT .................................................................................................................... iii
ĠÇĠNDEKĠLER .............................................................................................................. iv
KISALTMALAR ........................................................................................................... vi
TABLO LĠSTESĠ .......................................................................................................... vii
GĠRĠġ ............................................................................................................................... 1

BĠRĠNCĠ BÖLÜM
1925-1926 EĞĠTĠM ÖĞRETĠM YILINA KADAR YABANCI
OKULLAR VE AZINLIK OKULLARI

1.1. YABANCI OKULLAR VE AZINLIK OKULLARININ DOĞUġU ........................ 4
1.2. YABANCI OKULLAR VE AZINLIK OKULLARININ YAYGINLAġMASI ....... 6
1.3. MEKÂTĠB-Ġ HUSUSĠYE TALĠMATNAMESĠ ..................................................... 15
1.4. MĠLLÎ MÜCADELEDE YABANCI OKULLAR VE AZINLIK OKULLARI ...... 18
1.5. LOZAN BARIġ ANTLAġMASINA GÖRE YABANCI OKULLAR VE AZINLIK
OKULLARI .................................................................................................................... 20
1.6. TEVHĠD-Ġ TEDRĠSAT KANUNU ........................................................................ 23
1.7. YABANCI UZMANLARIN TÜRK EĞĠTĠMĠ HAKKINDA RAPORLARI ........ 29
1.8. ERKEN CUMHURĠYET DÖNEMĠNDE MAARĠF VEKALETĠ ......................... 30

ĠKĠNCĠ BÖLÜM
1925-1926 EĞĠTĠM ÖĞRETĠM YILINDA YABANCI OKULLAR

2.1. FRANSIZ OKULLARI ............................................................................................ 34
2.2. ĠTALYAN OKULLARI........................................................................................... 83
2.3. AMERĠKAN OKULLARI ..................................................................................... 105
2.4. BULGAR OKULLARI .......................................................................................... 128
2.5. ĠNGĠLĠZ OKULLARI ............................................................................................ 133
2.6. AVUSTURYA OKULLARI .................................................................................. 139
iv
2.7. ALMAN OKULLARI ............................................................................................ 143
2.8. SIRP OKULLARI .................................................................................................. 147
2.9. ĠRAN OKULLARI ................................................................................................ 149
2.10. DĠĞER YABANCI OKULLAR .......................................................................... 150

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
1925-1926 EĞĠTĠM ÖĞRETĠM YILINDA AZINLIK OKULLARI

3.1. RUM OKULLARI ................................................................................................. 154
3.1.1. Ġstanbul‟da Faaliyet Gösteren Rum Azınlık Okulları .................................. 157
3.1.2. Ġmroz Adasında Faaliyet Gösteren Rum Azınlık Okulları .......................... 225
3.2. ERMENĠ OKULLARI ........................................................................................... 232
3.3. MUSEVĠ OKULLARI ........................................................................................... 283
3.4. SÜRYANĠ OKULLARI......................................................................................... 321

SONUÇ ve DEĞERLENDĠRME ............................................................................... 324
KAYNAKÇA ............................................................................................................... 328
DĠZĠN ........................................................................................................................... 339
OKUL ADLARI DĠZĠNĠ ............................................................................................ 345
ÖZGEÇMĠġ ................................................................................................................. 348

v
KISALTMALAR
BCA : BaĢbakanlık Cumhuriyet ArĢivi
BOA : BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi
DĠA : Diyanet Ġslâm Ansiklopedisi
DH. EUM. : Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti
DH. MKT. : Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi
DUĠT. : Dosya Usulü Ġradeler Tasnifi
HR. HMġ. ĠġO. : Hariciye Nezareti Hukuk MüĢavirliği ĠstiĢare Odası
HR. ĠM. : Hariciye Nezareti Ġstanbul Murahhaslığı
HR. SYS. : Hariciye Nezareti Siyasî
HR. TO. : Hariciye Nezareti Tercüme Odası Evrakı
Ġ. AZN. : Ġradeler Adliye ve Mezahib
Ġ. DH. : Ġrade Dâhiliye
Ġ. MF. : Ġradeler Maarif
Ġ. MMS. : Ġrade Meclis-i Mahsûs
Ġhs.M : Türkiye Cumhuriyeti Maarif Vekâleti Ġhsaiyat Mecmuası
MEB : Millî Eğitim Bakanlığı
MF. MKT. : Maarif Mektûbî Kalemi
MKT. MHM. : Mektûbî Mühimme Kalemi
MV. : Meclis-i Vükelâ Mazbataları
ÖOR : Özel Okullar Rehberi
ġD. : ġûra-yı Devlet
TBMM.TD. : Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi
TBMM.ZC. : Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi
TĠTE : Türk Ġnkılâp Tarihi Enstitüsü
Y. PRK. MF. : Yıldız Perakende Evrakı Maarif Nezareti Maruzatı
Y. A. HUS. : Yıldız Hususî Marûzât

vi