Table Of ContentTARİHSEL SÜREÇTE GELENEKSEL KONYA ÇARŞISI İÇİN
BİR MEKÂNSAL ANALİZ
A Spatial Analysis of Traditional Konya Bazaar
from a Historical Perspective
Yrd. Doç. Dr. Mehmet UYSAL*
ÖZ
Tarihi süreçte önemli ticaret yolları üzerinde bulunan Konya, Selçuklu döneminde önemli bir ticaret
kenti olmuş ve Osmanlı döneminde de bu özelliğini devam ettirmiştir. Kentte çarşı geniş bir alana yayılmış ve
klasik dönem Türk kentine ait ticaret mekânları yer almıştır. Geleneksel Konya çarşısı, Selçuklu, Osmanlı ve
Cumhuriyet döneminde de kısmen aynı alanda bulunmaktadır. Konya çarşısının mekânsal organizasyonunu
belirleyen bedesten, hanlar ve çarşının gelişiminin üzerinde kurgulandığı uzun çarşı 19. yy. sonları ve 20.
yy.da yapılan müdahaleler ve düzenlemeler sonucu yıkılmışlardır. Ancak Konya çarşısı 1950’li yıllara kadar
Osmanlı dönemindeki fiziksel özelliklerini, sokak dokusu ölçeğinde ve mekân organizasyonu yapılanmasında
sürdürmüştür. Özellikle 1980’li yıllardan sonra pazar alanları üzerlerine çok katlı çarşı yapılarının inşası ile
esas değişim başlamıştır. Konya çarşısında döneme göre yeni ticaret işlevleri yer almış, mekânsal ve hizmet
olarak dönüşüm yaşanmıştır. Çarşıda tek tek yapılan uygulamalar, doku siluetinde bozulmalara neden olmuş,
yeni yapılaşmalar ile eski doku bütünleşmesi sağlanamamıştır. Ancak geleneksel Konya çarşısı günümüzde de
fiziksel, sosyal ve kültürel özelliklerini kısmen devam ettirdiği gözlenmiştir.
Anahtar Kelimeler
Konya çarşısı, Mekânsal yapı, Mekânsal analiz.
ABSTRACT
Konya, located on important trade routes throughout history, has been an important trading city during
Seljuk reign and continued to be so during the Ottoman reign as well. The bazaar was dispersed over a vast
area in the city and trade spaces of classical Turkish pattern were observed. Traditional Konya Bazaar is loca-
ted almost over the same lot during Seljuk and Ottoman reigns and the Turkish Republic period. The bedesten
and hans which determined the spatial organisation of Konya Bazaar and the long market street over which
the development of the marketplace was based have been demolished during the rearrangement process that
took place in late 19th and 20th centuries. However, Konya Bazaar retained its physical pattern until 1950s
in view of street texture and spatial organisation. Especially after the 1980s a radical change started with the
construction of multi-story trade buildings over the marketplace. Konya Bazaar embodied novel trade func-
tions necessitated by the period and underwent a transformation in view of space and services offered. The
individual applications on the bazaar have resulted in a corruption in the texture silhouette and a merger of
the old texture with the new structures was not attained. However, it has been observed that Konya Bazaar
preserves its physical, social and cultural attributes even today, although partially.
Key Words
Konya bazaar, spatial structure, spatial analysis.
1.Giriş esas olarak köklü değişimler 20 yüzyılın
Türk kültüründe çarşı, kent için ikinci yarısında yaşanmıştır. 1980’lerden
önemli bir mekânsal öğedir ve toplumun sonra ise liberal ekonomi çerçevesinde
tüm kesimleri tarafından kullanılan ka- ticaret mekânlarına alışveriş merkezle-
musal alanlardır. Kentte toplumsal, idari rinin de dâhil olması ile geleneksel Türk
ve ekonomik birçok faaliyet bu mekânda çarşı geleneği tamamen farklı bir sürece
geçmektedir. 16. yüzyılda belirginleşen girmiştir. Bu çalışmada geleneksel Türk
geleneksel Türk çarşılarının klasikleş- çarşı yapısı ve bu yapıdaki değişimlerin
miş mekânsal yapısı, 19. yüzyıldan iti- tespit edilmesi hedeflenmiş ve bu amaç-
baren değişime başlamış, 20. yüzyılın la geleneksel Konya çarşısında mekân-
başlarında bu değişim devam etmiş ve sal analizler yapılmıştır.
* Selçuk Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fak.Mimarlık Bölümü Öğretim Üyesi [email protected]
http://www.millifolklor.com 149
Millî Folklor, 2010, Y›l 22, Say› 86
2.Çalışmanın Amaç ve Kapsamı gelişen çarşıya yönelme vardır(Cezar
Bu çalışma Konya çarşısının mekân- 1981, Cezar 1985, Denny 1988). Kentte
sal karakteristiklerini ortaya koymak çarşı için yer seçimi, merkezilik, emni-
amacıyla yapılmıştır. Konya çarşısına yet, kârlılık kriterlerine göre yapılmış ve
ilişkin daha önce yapılan çalışmalarda kaleye yakın bir yer seçilmiştir (Ceylan
sadece belirli dönemler (Selçuklu, 17. 1989). Geleneksel Türk çarşıları mekân-
yy.) ele alınmış, ancak Cumhuriyet dö- sal yapısı için önemli bir öğede uzun
nemindeki yaşanan süreç ve mekânsal çarşı olgusudur. Uzun çarşıya farklı ti-
değişim üzerinde durulmamıştır. Ayrıca cari faaliyetlerin yapıldığı birçok sokak
daha önce yapılan bu çalışmalar sade- açılmış ve çarşının ana strüktürünü bu
ce anlatım boyutunda kalmış ve kentte mekânsal yapı oluşturmuştur (Ergenç
bu mekânların nerede yer aldığına iliş- 1980). 16.yy. Osmanlı kentinde oluşan
kin yeterli mekânsal analizler yapılma- karakteristik Türk çarşı yapısı; mimari
mıştır. Bu çalışma tarihi süreçte Konya olarak ölçekli, sade ve fonksiyoneldir.
çarşısının mekânsal değişim/dönüşü- Türk çarşılarında kentsel doku, 7–8
münün analizidir. Çalışmamızda hem dükkânın sırt sırta gelerek oluşturduğu,
cumhuriyet öncesi Konya çarşısı ve tica- küçük yapı adaları biçimindedir. Ada ge-
ret mekânlarının kent haritaları üzerin- nişlikleri; 2–4 m. boyutundaki dükkânlar
de yerleri belirlenmiş, hem de özellikle ile 4–8 m. olmaktadır. 5–7 m. genişlikte
cumhuriyet dönemindeki ticaret kent olan yollar ikamet bölgelerine göre daha
dokusunun geçirdiği süreç kent haritala- fazla ve yoğundur. Tek hacimli, depo ve
rı ve üç boyutlu modeller üzerinde analiz mahzenin bulunmadığı dükkânlarda, ge-
edilmiştir. nelde bodrum yoktur ve tek katlıdır. Çok
işlevli olarak kullanılan tezgâh, saçak
3. Yöntem
ve kepenklerin bulunduğu dükkânlar;
Geleneksel Türk çarşı yapısının
taş, tuğla ve ahşap malzemeden, kâgir
gözlemlendiği Konya çarşısında mekân-
sistemle basit ve kolay inşa edilir şekil-
sal yapının belirlenmesi amacıyla, tarihi
de çözülmüştür(Özdeş 1998). Arastalar,
kaynaklardan, haritalardan ve hali ha-
hanlar ve kapalı çarşılar, imaretleri
zır haritalardan yararlanarak mekân-
yaşatmak ve gelir sağlamak için yapıl-
sal analizler yapılmıştır. Bu analizler
mıştır (Ergin 1939). Fiziki planlamada
çarşı dokusunda; ticari doku, ulaşım ağı
etkili olan esnaf örgütleri; fonksiyonel,
ve arazi kullanım kriterleri açısından,
güvenli ticaret mekânlarının oluşturdu-
üçüncü boyuttaki analizler ise siluet
ğu çarşıların yapılmasına neden olmuş-
ve üçüncü boyut biçimlenişi açısından
tur (Akbayar ve Sakaoğlu 2000). Yeme
yapılmıştır. Bu analizlerle geleneksel
ve içmenin hoş karşılanmadığı, hatta bu
Konya çarşısının mekânsal yapısı ortaya
davranışta bulunanların altı ay süre ile
çıkartılmış aynı zamanda tarihi süreç-
şahitliğinin kabul edilmediği Türk çar-
te çarşının mekânsal değişimi de tespit
şılarında, 19.yy. sonlarına kadar yemek
edilmiştir.
hizmeti veren mekânlar yoktur (Özcan
4.Geleneksel Türk Çarşıları 2003). Kentte tek kamusal alan olan çar-
Geleneksel Türk çarşıları, tipik ya- şı, toplumun tüm kesimlerine hizmet et-
pıları ile 16. yy.da klasik yapısına ulaş- mektedir (Bildik 1998, Weiss 2000).
mış ve ulu cami ile birlikte Türk kentinin
5. Konya Çarşısı
tanımlanması için en önemli kentsel un-
Coğrafi konumu itibariyle doğu-
sur olmuşlardır. Bu dönemde Türk kent-
batı, kuzey-güney Anadolu ulaşımının
lerinde, bedesten ve ulu cami çevresinde
150 http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2010, Y›l 22, Say› 86
kesiştiği bir noktada bulunan Konya, biçiminin devam etmesinin de etkili ol-
tarihsel süreç içerisinde önemli yollar duğu söylenebilmektedir.
üzerinde bulunan, transit ticaret merke- 5.1. Türkler Öncesi Konya Çar-
zi ve antrepo işlevi yüklenen bir kenttir şısı
(Ergenç 1995, Arabacı 1999, Tuş 2001). Konya kenti, antik dönemde ve bun-
Konya kenti bulunduğu konum, tarihsel dan sonraki süreçte yerleşimlerin var ol-
geçmişi ve sahip olduğu değerler nede- duğu bir kenttir. Kentte Türkler öncesi-
niyle önemli bir ticaret merkezi olmuş ne ait yerleşmenin aslında bir höyük olan
ve geleneksel Türk çarşılarının karakte- Alâeddin tepesi ve çevresinde bulunduğu
ristik özellikleri Konya çarşısında görül- bilinmektedir. Ancak kent dokusunun ve
müştür. Kentte çarşı ve bu dokuda yer ticaret merkezinin biçimlenişine ilişkin
alan binalar, tarihi süreçte önemlerini veriler yeterli olmamasına karşın ticari
korumakla birlikte kentin sürekliliğini işlevlerin bu bölgenin doğusunda yer al-
de sağlamışlardır (Say Özer 1996). Kon- dığına ait bilgiler bulunmaktadır.
ya kentinde tarihi süreçte bu ticari iş- 5.2. Selçuklu Dönemi Konya
levler, çarşılarda, hanlarda, bedestende, Çarşısı
işhanlarında, çok katlı çarşı yapılarında Konya kentinin yerleşme doku-
ve günümüzde de kısmen alışveriş mer- sunun ve siluetinin biçimlenmesi ve
kezlerinde gerçekleştirilmektedir. Ancak Anadolu’da önemli bir kent haline gel-
kenti tanımlayan ticari, kültürel ve anıt- mesi Selçuklular dönemine rastlamak-
sal değerler, tarihi kent merkezinin esa- tadır. Konya, Selçuklulardan önce açık
sını oluşturan çarşıda yer almaktadır. kent, Selçuklular döneminde çevresi
Tarihi kent merkezi ve buna bağlı ola- surla çevrilerek kapalı kent haline gel-
rakta çarşı, kenti anlamaya ve hissetme- miştir. Selçuklular döneminde Konya’da
ye çalışanlar için önemli bir göstergedir. ticaret alanının geniş bir alana yayıldığı
Kente ait bütün değerler bu merkezde ve kentteki esnaf gruplarının imalat-
yer almaktadır. Konya çarşısı da bu an- çı, satıcı ve hizmet grubu esnaflardan
lam da önemli bir merkezdir. Geleneksel oluştuğu bilinmektedir. Bu dönemde
ve perakende ticaretin yoğun olarak ya- ticari yoğunluk, surun içinde kentin do-
şadığı mekânlar bu bölgede yer almak- ğusunda günümüzde geleneksel Konya
tadır. Konya çarşısında yer alan anıtsal çarşısının bulunduğu alanda geliştiği
ticaret yapılarından günümüze ancak iki söylenebilmektedir(Aktaş Yasa 1998,
üç örnek kalmıştır. Konya çarşısı ticari Durukan 1997 ). 13. yüzyıl başlarında
doku olarak 1900 yılların başında geçir- Alâeddin Camisi doğusunda, eski (Suk-i
diği yangınlardan dolayı yeniden inşa Cedid) ve yeni çarşı (Suk-i Atik) olmak
edilmiştir. Bu nedenle Konya çarşısında üzere iki çarşı vardır. Kent kapılarında
bu dönemden kalma dükkânlar yer al- bulunan pazarlar ve sabit satış birimle-
maktadır. Çarşıda halen ticari işlevlerin rinin yer aldığı çarşılar, kentte ikili bir
devam etmesinin sebebi, kentin köklü ticari yapılaşma göstermektedir. Konut
ticaret kurumlarının, resmi kurumların, alanları ile ticaret alanları ayrılmış du-
kendine özgü ürünlerin(sobacılar, hırda- rumdadır (Akyüz 1996, Arabacı 1999,
vatçılar, baharatçılar, sakatatçılar vb.) Baykara 1985, Kayaoğlu 1992, Tanyeli
satıldığı işletmelerin ve Konya çevre- 1987). Ancak Alâeddin Camisi esas alı-
sinden gelen kırsal nüfusa hizmet veren narak değerlendirildiğinde, camiye göre
kırsal terminalin yer almasıdır. Ayrıca doğu, batı ve güney yönlerde çarşıların
bu dokuda, tarihi kökleri ve altyapısı var olduğu bilinmektedir. Bu dönem-
olan alışveriş alışkanlığının ve ticaret de Konya’da olduğu belirtilen pazarlar
http://www.millifolklor.com 151
Millî Folklor, 2010, Y›l 22, Say› 86
ve çarşılar; At Pazarı, Attarlar Pazarı, lanmasında esas olan, bedesten, çarşı ve
Buğday Pazarı, Odun Pazarı, Kapan ulu cami ilişkisi Konya’da da gözlenmek-
hanı, Kasaplar, Kavaflar, Kuyumcular, tedir. Kentin kuzeydoğu kısmında gıda
Pamukçular ve Şekerciler şeklinde sı- ürünleri ile ilgili hanlar yer almaktadır.
ralanmaktadır (Arabacı 1999, Baykara Atpazarı ve Haffaflar (kavvaflar) Çarşı-
1985). Kale kapıları ile iç kaleyi birleş- sı, Postahanenin arkasında uzun çarşıya
tiren yollar üzerinde pazarların (Buğday açılan bir sokaktır. Aksaray Kapısı civa-
Pazarı) bulunduğu bilinmektedir. Türk rında Sırçalı Mahallesinde İsmet Paşa
çarşılarının karakteristiği olan kale ka- İlkokulu’nun bulunduğu alanda debbağ-
pıları dışında hijyenik olmayan üretim hane ile birlikte 1476 tarihli Ahi Evran
yapan esnafların (debbağlar, kasaplar) Hanı yer almaktadır. 17. yy. başların-
yer alması durumu Konya çarşısında da Mevlana Türbesine yakın bir yerde
da görülmektedir(Aktaş Yasa 1998). Çancılar Çarşısı’nın bulunduğu bilin-
Bu dönemde karakteristik olarak cami, mektedir (Oğuzoğlu 1982). Bu dönemde
medrese ve han yapıları (İplikçi Camisi, Konya’da 44 çeşit esnaf loncası yer al-
Medresesi ve Hanı) bir arada yer almak- maktadır. Konya kentinde ticaretin ge-
tadır( Durukan 1998). Selçuklu dönemi lişmiş olduğunun bir göstergesi de, aynı
Konya kenti ticaret dokusunu mekânsal loncada bulunması gereken esnaf grup-
olarak değerlendirdiğimizde, uzmanlaş- larının ayrı loncalar oluşturmalarıdır.
mış çarşı ve pazarların var olduğu, tran- Örneğin dokumacılar; kazzazlar, keten
sit ticarete bağlı olarak gelişen hanların bezcileri ve kendirciler, kunduracılar-
ve sıralı dükkânlarla oluşan sokak düze- da; mesciler, yemeniciler, çizmeciler ve
ninde uzmanlaşmış esnafların yer aldığı postalcılar şeklinde loncalara ayrılmıştır
söylenebilmektedir(Özcan 2007). (Ergenç 1995).
5.3. Osmanlı Dönemi Konya Çar- 1464 yılında Karamanoğlu İbra-
şısı him Bey İmaretine gelir getirmek ama-
Osmanlı İmparatorluğu döneminde cıyla imaret yanına yapılan Kapan ve
Konya; ticari, sosyal ve kültürel işlevli Nizamiye(Nalıncı) Hanı, konum itibariy-
üç odak noktası etrafında gelişmiştir. İlk le Alâeddin Tepesi doğusunda yer almak-
odak noktası Bedesten, İplikçi Camisi ve tadır. Nizamiye Hanı karşısında Bezci-
Şerafeddin Camisinin oluşturduğu mer- ler (Han-ı Kirpas) Hanı bulunmaktadır.
kez, ikinci odak noktası kuzeydoğuda İlk Sipahi Pazarı Kürkcü Mahallesinde,
İbrahim Bey İmareti ve Hanı, Unkapanı Karahüyüklü Medresesinin bulunduğu
ve Karatay Medresesinin oluşturduğu alanda, ikincisi bu yapının karşısında
merkez ve son olarak da güneydoğuda İbrahim Bey Medresesi ve Unkapanı ile
Mevlana Dergâhı, Sultan Selim Camisi bir arada yer almıştır. II. Bayezid tara-
ve Kiremitli Hanın oluşturduğu odak fından yaptırılan Sultan Bayezid Hanı
noktasıdır. Bu dönemde Konya çarşısı; (Kiremitli Han) Mevlana Külliyesi yakı-
surun doğu kısmında Bedesten, At Pa- nındadır. 1576 yılında Konya Beylerbeyi
zarı ve Aksaray Kapıları üçgeni içinde Mahmud Paşa tarafından yaptırılan Ala-
kalan alanda bulunmakta ve tüm gele- ca Han; Uzun çarşıda At Pazarı Kapısı
neksel Türk çarşılarında olduğu gibi çar- civarında Keçeciler Çarşısı ile bir arada
şının ana iskeletini uzun çarşı oluştur- bulunmaktadır. Hasan Efendi Hanı uzun
maktadır. Uzun çarşı, bedestenden At çarşıda, Saraçzade ve Arikzade Hanları
Pazarı Kapısına ve buradan da Mevlana Şerafeddin Camisi doğusunda, Şeker-
Dergâhına kadar ulaşmaktadır(Ergenç Furuşan/Şekerrizan Hanı; Hükümet
1996). 16. yy.da Türk kentinin tanım- Caddesinde Çumralı Medresesi yanında,
152 http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2010, Y›l 22, Say› 86
eski çarşıda Bedrettin (Düriddin) ve Bi- inşa ettirilmiştir. 1580 tarihli sicilde
remoni (Hatun) Han, İstanbul Caddesi merhum Kadri Çelebi Bedesteni adıyla
Aksaray Kapısı civarında yer alan Akif geçmektedir. Sanayi Mektebi binasının
Paşa Mektebi kuzeyinde Esed Efendi Alâeddin tepesi tarafında bulunan Kon-
Hanı ve daha önceki dönemlere ait Kıle ya Süleymaniye Bedesteni, son dönem-
Hasan Han, Alâeddin Tepesi batısında lerinde müze-depo olarak kullanılmış,
Hocafakıh Medresesi karşısındadır. Bey- Avlonyalı M. Ferit Paşa tarafından 1901
hekim Mescidi civarında, kılıç ve bıçak yılında Sanayi Mektebi yaptırmak ama-
yapanlar anlamına gelen (Kapturga) bir cıyla yanındaki Süleymaniye Medrese-
mescit yer almaktadır. Bu nedenle bu si ile birlikte yıkılmıştır (Ergenç 1995,
civarda kılıçhanenin bulunduğu varsa- Odabaşı 2002, Önder 1971, Sözen vd.
yılmaktadır. Günümüzde Zindankale 1981, Tongur 1940).
olarak adlandırılan alanda darphanenin Mevlana Dergâhı batısı ve Sultan
yer aldığı belirtilmektedir. Ayrıca Hoca Selim Camisi kuzeyinde bulunan Sultan
Mezid, Kanara (Hayvan Pazarı), Valide Selim İmareti; Buğday, Sipahi ve Kadın-
(Arslanağa), Kurşunlu (Tabhane), Şeyh lar Pazarı olarak kullanılmıştır. İleriki
Ahmet Efendi, Ümmet ve Has Yusuf dönemlerde kumaş üretim yeri olarak
Hanı da kentte ismi geçen hanlardandır kullanılan imaret ve debbağhane 1950
(Ergenç 1995, Konyalı 1997, Oğuzoğlu yılında yıkılmıştır. Karatayi Vakfiyesin-
1984, Oğuzoğlu 1987). de 15.yy.da Buğday Pazarı’nın İnce Mi-
Osmanlı döneminde; Kürkcü Ma- nare civarında olduğu bildirilmektedir.
hallesinde İplikçi Camisi civarında, Ho- Buğday Pazarı, 1901 yılında Avlonyalı
şafçılar Çarşısı, Rişte/İplik Çarşısı ve M. Ferit Paşa tarafından yaptırılarak
Pazarı, Kişciler (Samur) Pazarı, İplikçi Sultan Selim İmareti’nden yeni yerine
Camisi batısındaki bir alanda Muytablar taşınmıştır. Buğday Pazarı, Nakıp İbra-
Çarşısı, İplikçi Camisi arkasında İplikçi him Efendi’nin 105 odalı, mescitli Yeni
(Altunaba) Hanı ve Hacı Hasan Camisi Hanın bir kısmı üzerine yapılmıştır. At
yerinde veya yakınında İplikçi Camisi’ne Pazarı güneyinde Buğday Pazarı ile bir
kadar uzanan Hoca Hasan Sultani Hanı arada Toros Hanı bulunmaktadır. Odun
yer almaktadır. Demirciler Çarşısı, At Pazarı; Kapı Camisi arkasında şadırvan
Pazarı ile Sahip Ata Külliyesi arasında önünde, Saman Pazarı; kırsal termina-
aynı isimle anılan kent kapısı civarında lin bulunduğu alanda, At Pazarı; Kızılay
bulunmaktadır. Ayrıca tarihi kaynak- hastanesinin olduğu alanda, Sulu Han
larda, Alamsa, Argaçcılar, Ekinciler, (Tuz kapanı); Larende Caddesinde, At
Haffaflar, Saraçlar, Terziler ve Kaşıkçı- Pazarı ile birlikte, Koyun Pazarı; ilk Ko-
lar Çarşısı, Bitpazarı, Sabunhane, Çöm- yun Pazarı Miskinler Tekkesi civarında,
lekçiler isimleri geçmektedir. Mesleklere bundan sonra At Pazarı karşısında, en
göre adlandırılan çarşı sokakları; attar- son olarakta eski Saman Pazarı (kırsal
lar, çarıkçılar, çıkrıkçılar, demirciler, terminal) alanına taşınmıştır. Un Kapa-
dericiler, fırıncılar, kebapçılar, keçeciler, nı; Kapı Camisi civarından, Buğday Pa-
kunduracılar, marangozlar, yorgancılar, zarına taşınmıştır. Tellal Pazarı; 1758
kaşıkçılar, kavafiyeciler, tenekeciler, yılında Müftü Nakıpzade Hacı İbrahim
tuzcular ve yağcılar olarak sıralanabil- Efendi tarafından inşa ettirilen Sipahi
mektedir (Altan 1940, Arabacı 1999, Pazarı(Nakipoğlu Han), Cumhuriye-
Konyalı 1997, Önder 1971). tin ilk yıllarında Tellal Pazarı olarak
Bedesten; 1538 yılında Kanuni dö- kullanılmıştır. Ağaç Pazarı; Larende
nemi kazaskeri Kadri Çelebi tarafından Caddesinde Sahipata Külliyesi ile Kapı
http://www.millifolklor.com 153
Millî Folklor, 2010, Y›l 22, Say› 86
Camisi arasında bir alanda bulunmak- ti çarşısı ve bu çarşıda yer alan binalar
tadır. Konya çarşısında isimleri ve inşa harita 1’de gösterilmiştir
ettiren ailenin aynı olduğu; medrese, 5.4. Cumhuriyet Dönemi Konya
han ve cami yapıları (Nakıpoğlu-Mecidi- Çarşısı
ye-Yeğenoğlu-Altunaba) bulunmaktadır 19. yy. sonu ve 20 yy. başlarında
(Arabacı 1999, Konyalı 1997, Odabaşı merkez konumda ve caddelerin bu mer-
1999, Odabaşı 2002, Önder 1952, Önder keze çıktığı Konya çarşısı; Hükümet Bi-
1971). nası, Kapı Camisi, Aziziye Camisi çevre-
1868 yılında, Kapı Camisi civarında si ve Sultan Selim Camisinin çevrelediği
çıkan yangın ile ahşap olan Konya çar- alandadır. Bu dönemde kentin en büyük
şısı neredeyse tamamen yanmış ve çarşı caddesi çarşının içinden geçen İstanbul
merkezinin yeniden düzenlenmesi ya- Caddesidir. Konya çarşısı, İstanbul ve
pılmıştır. Yeni yapılacak çarşının planı, Tevfikiye Caddelerine paralel ve dik ke-
Vilayet Nafia Müdürlüğü yapan bir gay- sen sokaklar üzerinde gelişmiştir. 1928
rimüslim mühendise çizdirilmiştir. Kon- yılında Konya çarşısı, kebapçılar içinde
ya Çarşısı’nda iki adet, 55 dükkânı olan çıkan yangın ile bir tehlike daha atlat-
tüccar bedesteni(küçük-büyük bedesten) mıştır. 1950 yıllarında önem kazanan
yapılması planlanmıştır. 1869–1870 Türbe Önü Caddesi’nde; attar, şekerci,
yılında Konya Valisi Burdurlu Ahmet mutaf ve sikkeci dükkânları vardır. İle-
Tevfik Paşa, Konya çarşısını, kâgir, bir riki tarihlerde bu caddeye paralel açılan
ve iki katlı olarak, iki yılda inşa ettire- yol nedeniyle önemini yitirmiştir. Dar
rek esnaflara vermiş ve Tevfikiye çarşı- olan sokaklara açılan dükkânlar; tek
sı olarak adlandırılmıştır. Bu dönemde katlı, ahşap, düz damlı, tahta kepenkli ve
aynı zamanda çarşıda alt yapı olarak ka- ahşap saçaklıdır (Arabacı 1999, Odabaşı
nalizasyon yapılmıştır. Konya çarşısına 1999, Odabaşı 2002). Konya çarşısında-
1911’de İrfaniye Medresesi hücrelerinin ki dükkânların büyük kısmının vakıfla-
alt katına valinin yönlendirmesi ile 10 ra ait olduğu Müslüman ve Hıristiyan
mağaza açılarak yeni eklemelerde bulu- ayrımı yapılmadan herkese kiralandığı
nulmuştur. 1915 yılında Balkan göçmen- gözlenmektedir (Odabaşı 1997). Alâed-
lerinin Konya’ya gelmesi ile ilk olarak din Tepesi’nden, Hükümet Konağı’na
çarşıda, lokanta ve tatlıcı dükkânları uzanan Vali Muammer Bey Caddesi’nin
açılmıştır (Arabacı 1999, Es 1962, Oda- açılması için Nizamiye Medresesi yıkıl-
başı 1999, Odabaşı 2002, Önder 1971). mış ve çevresi yeni çarşı olarak adlandı-
1923 yılı Konya Rehberi’nde, 20 adet rılmıştır (Dülgerler 1984). Kayalı Park’ın
han ismi geçmektedir. Bunlar; Mecidiye, olduğu alanda bulunan Kavafiye Çarşısı
Çopurzade, Terkenlioğlu, Bakırcı Nuri, bir kısmına ve Bedelci Mehmet Ağa Sa-
Maarif, Türbe, Abdurrahimzade, Esad rayı üzerine, 1882–1883 yıllarında Hü-
Efendi (Kasabalı Esad), Silleli Hacı Os- kümet Konağı inşa edilmiştir. Hükümet
man, Zincirli, Bakkalbaşı, Kazım Hüsnü alanı çevresinde; dükkânlar, mağazalar,
Bey, Hacı Tevfik Efendi, Armağanza- oteller, lokantalar, kahvehaneler, posta-
de, Gevrakizade, Eğri Han, Recepoğlu, hane ve belediye binası bulunmaktadır.
Terkenli ve Alişan Hanlarıdır. Ayrıca Tevfikiye Caddesi başlangıcında, Saray
Mecidiye Hanı güneyinde Şalvarcı Hanı Çarşısı’nın bulunduğu alanda, Dedeler
bulunmaktadır (Konyalı 1997). Bu han- ve Zincirli Han vardır. Cumhuriyet dö-
ların birçoğu yıkılarak yerlerine pasaj- neminde, hükümet meydanında yer alan
lar, dükkânlar ve iş hanları yapılmıştır. küçük bedesten, meydanı genişletmek
Selçuklu ve Osmanlı dönemi Konya ken- amacıyla yıkılmıştır (Odabaşı 2002, Oğu-
154 http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2010, Y›l 22, Say› 86
zoğlu 1984, Sözen ve Dülgerler 1981). katlı dükkânlar ve işlek caddeler, idari
Işınsal sistemli bir kent olan Kon- binaların arasında yer alan 3–5 katlı iş
ya, iki odak etrafında, Alâeddin Camisi hanlarından oluşmaktadır. İdari ve hiz-
ve çarşı çevresinde gelişmiştir. 1950– met birimleri, turistik alanlar ve dini ya-
1990 yılları arasında nüfusu en hızlı pıların bütünlük içinde olduğu çarşıda,
artan kentlerden olan Konya’da, bu du- otopark, servis ve depolama imkânları
rum kent merkezindeki tarihi dokuların yetersizdir. Tek veya iki katlı dükkân-
tahrip olmasına neden olmuştur. Kapı larda, satış ve depolama aynı mekânda
Camisi, Aziziye Camisi, Mevlana Dergâ- yapılmaktadır. 1965 Yavuz Taşcı İmar
hı ve İplikçi Camisi çevresinde yer alan planı kararları ile geleneksel merkezde
çarşıda, yapı adaları küçüktür ve bu yapı mevcut yol dokusu (trafiğe açıp kapatma
adaları iki dükkân sırasının sırt sırta kararları hariç) korunmuş, ancak tarihi
gelmesinden oluşmuştur (Aru 1998). merkeze yüksek katlı yapılaşma öneril-
Cumhuriyet döneminde hızlı bir miş, sonuç olarak tarihi merkezde yoğun
gelişme gösteren Konya kentinin 1940’lı ve yüksek bir yapılaşma ortaya çıkmış-
yıllarda hali hazır haritaları hazırlan- tır (Alkan 1994, Anonim 1965, Çınar vd.
mış, 1944–1946 yıllarında ilk imar pla- 1998).
nı Asım Kömürcüoğlu’na yaptırılmıştır. Konya çarşısında yer alan dükkân-
Hazırlanan imar planında Mevlana ile ların, sokakla ilişkileri, yayaya uygun
Alâeddin Tepesi arasında geniş bir yol oranları, saçak detayları ve malların
açılmıştır. Plan raporunda kentin çok sergilenişi geleneksel bir karakterde-
geniş alana yayıldığı ve çarşı alanının dir. Kapı ve Aziziye Camileri, Hükümet
ikamet alanlarından ayrıldığı belirtil- Konağı, Mevlana Dergâhı gibi anıtsal
mektedir (Kömürcüoğlu 1947). 1946 yapılar çevresinde gelişen çarşı fon oluş-
İmar planı kararlarının genel olarak turarak, bu anıtsal yapıları daha etkili
sürdürüldüğü Konya kentinin ikinci hale getirmekte ve kentte özgün bir si-
imar planı, Y. Mimar Ferzan Baydar ve luetin oluşmasına neden olmaktadır.
Y. Mimar Leyla Baydar tarafından 1954 Kapı Camisinin çevresindeki yapı ada-
yılında yapılmış ve 1954–1966 yılları ları; kısmen yenilenmekle beraber gele-
arasında uygulanmıştır. Planda kentte- neksel karakterini devam ettiren bir, iki
ki ticaret ve iş alanları 1946 planında- ve üç katlı dükkânlardan oluşmaktadır.
ki yerlerinden güneye ve batıya doğru Zemin katlar haricinde aktif ticaret ya-
kaydırılmış ve Alâeddin Tepesine kadar pılmamakta, üst katlar imalat, büro vb.
uzanan bir ticaret bölgesi planlanmıştır iş kolları tarafından kullanılmaktadır
(Anonim 2000, Ulvi 2003). 1960’lı yıllar- (Aydın 1989). Aydın(1989) çalışmasında,
da gelişmelere cevap veremeyen kentin yaptığı görüşmelere dayanarak Aziziye
imar planı 1964 yılında yarışmaya çıka- ve Kapı Camisi arasındaki dükkânların
rılmış, 1965 yılında Yavuz Taşcı-Haluk tek katlı, sokak üzerlerinin örtülü ve
Berksan ikilisi tarafından yapılmış ve yangınla bu örtünün yok olduğunu belir-
1966 yılında uygulamaya başlayan imar tilmesine karşın, incelenen kaynaklarda
planı 1979 yılında tekrar gözden geçiri- ve yapılan gözlemlerde çarşının kapalı
lerek 2000 yılına kadar uygulanmıştır. olduğuna dair bir bilgiye rastlanılma-
1965 imar planı raporunda kentte tica- mıştır. Selimiye Caddesi üzerinde yer
retin önemli bir faaliyet alanı olduğu ve alan geleneksel ticaret mekânları, tek
kentin tarihi bir çekirdek üzerine kuru- katlı ve beşik çatılıdır(Anonim 1996a).
lu olduğu belirtilmektedir. Bu dönem- Konya çarşısında karşılaşılan so-
de ticari doku; kent merkezindeki 1–3 runlar; arazi değerlerinin artması, kat
http://www.millifolklor.com 155
Millî Folklor, 2010, Y›l 22, Say› 86
artırımı talebi, zemin katların yoğun 6. Konya Çarşısı Mekânsal Ana-
olarak kullanılması, otopark ve rekre- lizleri
asyon alanı yetersizliği olarak sıralana- Çalışma alanı olarak seçilen Konya
bilmektedir. Çarşıda bulunan hanlardan çarşı dokusundaki mekânsal analizleri
birkaçı niteliklerini ve mimari özellikle- (Tablo 1)’de ticari doku, ulaşım ağı ve
rini korurlarken (Nakıpoğlu, Mecidiye arazi kullanımı kriterlerine göre, siluet
Han ) büyük bir kısmı bütüncül olarak ve üçüncü boyut analizleri (Tablo 2)’de
yenilenmiş ya da mekânsal formu ve çarşı dokusunun üç boyutlu modelleri ve
avlusu korunarak yeniden yapılmıştır. siluetlerinin üzerinden yapılmıştır. Bu
Beşik çatılı, tek katlı, kerpiç malzemey- tablolardan da görüleceği üzere analizler
le yapılmış ticaret yapılarında günlük
tarihi süreçte dört dönemde, hali hazır
ticaret ve toptan ticaret yapılmakta,
haritalardan yararlanılarak yapılmıştır.
Mevlana Külliyesi’ne yakın olan bölüm-
Bu tespitler şu şekilde sıralanabilmekte-
lerde turizme yönelik geleneksel ticaret
dir;
yaygınlaşmaktadır. P.T.T., Ziraat Ban-
Tablo 1’e göre, Konya kenti koru-
kası ve Hükümet Konağı güneyindeki
ma alanı olarak belirlenen alan içinde
çarşı işlevleri ağırlıklı olarak ayakkabı
yer alan çarşı, Şerafeddin Camisi, Kapı
ve konfeksiyon üzerine yoğunlaşmıştır.
Camisi ve Mevlana Dergâhı üçgeninde
Kapı Camisi çevresinde, küçük dükkân-
kalan bölgedir. Bu bölgede kentsel doku
lar bulunmaktadır. Çarşının güneyinde,
diğer Osmanlı-Türk kentleri çarşıla-
Larende Caddesi’ne doğru mobilyacılar,
rında olduğu gibi gridal özellik göster-
çelik eşya vb. satış birimleri yoğunlaş-
mektedir. Konya çarşı dokusunda yapı
maktadır (Anonim 1996b). Nakıpoğlu
adaları küçük ve 7–8 adet dükkânın sırt
Han’da yer alan Tellal Pazarı, 1929 yı-
sırta bir araya gelmesinden oluşmuştur.
lında kırsal terminal civarındaki Saman
Kentte çarşı dokusunda büyük yenile-
Pazarı’na, Yeni Tellal Pazarı adıyla nak-
meler, 19. yy. sonunda yangınlardan
ledilmiştir. Yeni Tellal Pazarı, 1997’de
sonra yapılmıştır. 20. yy.da çarşı doku-
yıkılarak, kırsal terminal ile birlikte
sunda yeni yapılan binalar Tablo 1’de de
2003 yılında yeniden inşa edilmiştir.
1940 yılında Yeni Pazar ismiyle anılan görüldüğü gibi, parseller birleştirilerek
alanın mezarlık olduğu ve yeniden dü- ada bazında veya açık pazar alanları
zenlenerek Kadınlar Pazarı haline ge- üzerine yapılmıştır. Bu uygulamalarda
tirildiği bilinmektedir. 1990’lı yıllarda ada büyüklükleri artarken bina büyük-
Kadınlar Pazarı yıkılarak yerine Melike lükleri de artmaktadır. Konya tarihi
Hatun Çarşısı yapılmıştır. Günümüzde kent merkezinde, koruma amaçlı imar
Mevlana Çarşısı’nın bulunduğu alan, planı ancak 1995 yılında yapılabilmiştir.
Mollaoğlu Medresesi, daha sonra Üzüm Bu imar planı ile de özel proje alanları
Pazarı adıyla meyve ve sebze pazarı ola- oluşturularak, geleneksel çarşı doku-
rak kullanılmıştır. Geleneksel Konya sunda yapılacak uygulamalara ilişkin
çarşısında inşa edilen Mevlana, Melike kriterler belirlenmiş ve örnek olarak Piri
Hatun ve Şeyh Şamil Merkez Çarşısı mi- Mehmet Paşa Çarşısı uygulaması yapıl-
mari olarak geleneksel doku ile uyum- mıştır. Fakat koruma amaçlı imar planı
suz ve büyük ölçekli binalardır. Vakıf, çarşı dokusunun büyük bir kısmında uy-
Altın ve Piri Mehmet Paşa Çarşısı gibi gulanamamış ve halen bu alana ilişkin
binalarda çevre dokuyla siluet ve mekân koruma amaçlı imar planı yapım süreci
organizasyonu olarak uyumlu binalardır devam etmektedir. 20. yy.ın ikinci yarı-
(Uzun 1999, Anonim 1996b).
156 http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2010, Y›l 22, Say› 86
sına kadar ulaşım ağında fazla değişik- kervansaray ağı ile bağlanan kentler
ler olmayan kentte, oto ulaşımının önem için önemli ticaret mekânları olan kent
kazanması sonucu çarşı dokusunda, içi hanlar, Selçuklu dönemi Konya ken-
caddelerin genişletilmesi ve yeni açılan tinde de görüldüğü tespit edilmiştir. Kla-
caddeler ile yaya ve ticari süreklilikte sik dönem Osmanlı kentinin tanımlan-
kopmalar yaşanmıştır. Arazi kullanımı- masında önemli olan çarşı ve ulu cami
na bakıldığında ise özellikle 1950’li yıl- ilişkisi Konya kentinde vardır. Osman-
lardan sonra çarşı dokusunun genişleme lı-Türk kenti çarşısının önemli fiziksel
eğilimi gösterdiği görülmektedir (Uysal elemanları olan; bedesten, uzun çarşı,
2004a). han ve Ulu Cami ilişkisi Konya kentinde
Tablo 2’de görüldüğü gibi Konya de görülmektedir. Çarşı için önemli olan
kenti çarşı dokusunda korunmuş ya da ve mekânsal organizasyonu belirleyen
korunamamış ticaret binalarının yıkıla- bedesten, hanlar ve çarşının gelişiminin
rak veya açık pazar alanlarının üzerine üzerinde kurgulandığı uzun çarşı 19. yy.
ada bazında inşa edilen ticaret binaları sonları ve 20. yy.da yapılan müdahaleler
sonucu çarşı dokusunda üçüncü boyutta ve düzenlemeler sonucu yıkılmışlardır.
kopmalara ve görsel sürekliliğin bozul- Ancak Konya çarşısı Osmanlı dönemin-
masına neden olmuştur. Kent siluetinde, deki fiziksel özelliklerini, sokak dokusu
nirengi noktasını oluşturan büyük ölçek- ölçeğinde ve dükkânların mekân organi-
li han ve bedesten gibi ticaret mekânları, zasyonunda 1950’li yıllara kadar sürdür-
kent siluetinde çarşı dokusunda yüksel- müştür. Özellikle 1980’li yıllardan sonra
me eğilimi ile etkinliğini yitirmiş bun- pazar alanları üzerlerine çok katlı çarşı
ların yerini iş hanları, çok katlı çarşılar yapılarının (Üzüm Pazarı-Mevlana Çar-
ve mağazalar almıştır. Yaya ölçeğinde şısı, Kadınlar Pazarı-Melike Hatun Çar-
gelişen sokaklara inşa edilen üç ve daha şısı) inşası ile esas değişim yaşanmıştır.
fazla katlı binalar ile üçüncü boyutta Günümüzde halen ticaret işlevlerinin
yayayı ezen bir ölçek ortaya çıkmış ve devam ettiği Nakıpoğlu Han ve Mecidiye
sokak siluetlerinde bozulmalara neden Han dışında nitelikli geleneksel ticaret
olmuştur. Sonuç olarak geleneksel çarşı binaları yer almamaktadır. Konya çar-
dokusunda yapılan uygulamalar ile gele- şısında sokak isimleri halen devam et-
neksel çarşı siluetinde yoğun ve yüksek tirilse de bu işlere ait faaliyetler devam
bir yapılaşma ortaya çıkmasına neden ettirilmemektedir. Çarşıda döneme göre
olmuştur (Uysal 2004a). yeni ticaret işlevleri yer almakta, mekân-
sal ve hizmet olarak dönüşüm yaşamak-
7. Sonuç ve Değerlendirme tadır. Mekânsal yapıyı etkileyen bir un-
Selçuklu döneminde önemli bir tica- surda üretim faaliyetlerinin bu bölgeden
ret kenti olan Konya, Osmanlı dönemin- ve mekânlardan ayrışarak sanayi bölge-
de de bu özelliğini devam ettirmiş, buna lerine taşınmasıdır. Bunun sonucunda
bağlı olarak kentte geniş bir alana yayı- mekânlar sadece satışa hizmet veren
lan çarşıda, klasik dönem Türk Kentine birimler haline gelmiştir. Ancak yine bu
ait ticaret mekânları yer almıştır. Sel- dokuda geleneksel üretim faaliyetlerinin
çuklu döneminde çarşı, kentin doğusuna azda olsa devam ettiği mekânlarda var-
doğru kaymaya başlamış, yine Osmanlı dır. Konya çarşısında halen otopark ve
döneminde çarşı bu merkez etrafında servis problemi bulunmaktadır. Çarşıda
gelişmiştir. Selçuklu kent sisteminde tek tek yapılan uygulamalar, doku silu-
http://www.millifolklor.com 157
Millî Folklor, 2010, Y›l 22, Say› 86
etinde bozulmalara neden olmakta, yeni bu merkezin sürdürebilirliği açısından
yapılaşmalar ile eski doku bütünleşmesi sorunlara neden olmaktadır. Çarşının
sağlanamamaktadır. Konya Çarşının ti- bütününü kapsayan uygulamalar ve ka-
caret potansiyelinin devam ettirilebilme- rarlar alınamamaktadır. Bütün bu prob-
si ve bu bölgenin korunması için “Tarihi lemlere rağmen Konya çarşısını oluştu-
Kent Merkezi Koruma Amaçlı İmar Pla- ran açık çarşı dokusu; fiziksel, sosyal ve
nı” yapımı yaklaşık 10 yıldan fazla bir kültürel özelliklerini günümüzde de kıs-
süredir devam etmektedir. Bu sürecin men devam ettirdiği gözlenmektedir.
devam etmesi ve sonuçlandırılamaması
Harita 1. Selçuklu ve Osmanlı dönemi Konya çarşısı ve ticaret binaları(Uysal
2004b).
158 http://www.millifolklor.com
Description:yy.da yapılan müdahaleler ve düzenlemeler sonucu yıkılmışlardır. Konya çarşısında döneme göre yeni ticaret işlevleri yer almış, mekânsal ve hizmet.
