Tarih İçinde Ankara

242 Pages·49.334 MB·Turkish

by  Abdülkerim Erdoğan, Gökçe Günel, Ali Kılıcı

ANKARA TAR‹H‹ VE KÜLTÜRÜ D‹Z‹S‹: 1
ANKARA
TAR‹H‹ VE KÜLTÜRÜ
TAR‹H ‹Ç‹NDE
ANKARA
TAR‹H ‹Ç‹NDE
ANKARA
ANKARA BÜYÜKfiEH‹R BELED‹YES‹
2007
ANKARA BÜYÜKfiEH‹R BELED‹YES‹
KÜLTÜR VE SOSYAL ‹fiLER DA‹RES‹ BAfiKANLI⁄I
ANKARA TAR‹H‹ VE KÜLTÜRÜ D‹Z‹S‹: 1
TAR‹H ‹Ç‹NDE ANKARA
Yay›n Dan›flmanlar›
Prof. Dr. Abdüsselam Uluçam
(Selçuk Üniversitesi)
Prof. Dr. Hakk› Acun
(Gazi Üniversitesi)
Prof. Dr. Halit Çal
(Gazi Üniversitesi)
Yrd. Doç. Dr. Süleyman Solmaz
(Pamukkale Üniversitesi)
Dr. Nazif Öztürk
Ahmet Yüksel
Yazarlar
Abdülkerim Erdo¤an
Gökçe Günel
Ali K›lc›
Foto¤raflar
Abdülkerim Erdo¤an (A.E.), Gökçe Günel (G.G.), Ali K›lc› (A.K.), BELKO Arflivi,
Vak›flar Genel Müdürlü¤ü Arflivi (V.G.M.), Ahmet Yüksel Arflivi (A.Y.),
Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi Katalo¤u (A.A.M.M.K.)
Tasar›m&Bask›
Tel : [phone]
www.sfn.com.tr
ISBN: 9944-473-07-3
Ankara 2007
tarih içinde ankara
SUNUfi
“Ankara hükümet merkezidir ve ebediyyen hükümet merkezi kalacakt›r” sö-
züyle M. Kemal Atatürk, bizlere, Ankara’y› kurdu¤u ve emanet etti¤i Türkiye
Cumhuriyeti’ne baflkent yapm›fl, flehrin geçmifl tarihinin araflt›r›lmas›na da ön-
cülük etmifltir. ‹lk olarak bafllatt›¤› arkeolojik kaz›lara bizzat kat›lm›fl ve “kadim
medeniyetlere” ait antik de¤erlerin tespitini ve korunmas›n› emretmifltir.
“Büyük devletler kuran ecdad›m›z, büyük ve flümullü medeniyetlere de sa-
hip olmufltur. Bunu aramak, tetkik etmek, Türklü¤e ve cihana bildirmek, bizler
için bir borçtur” mesaj› ile de millî tarih ve kültür fluurunun gençli¤e kazand›-
r›lmas›n› da flart koflan M. Kemal Atatürk, “Türk çocu¤u ecdad›n› tan›d›kça da-
ha büyük ifller yapmak için kendinde kuvvet bulacakt›r” sözü ile de hedefi gös-
termifltir.
Ankara Büyükflehir Belediyesi olarak, baflkent Ankara’n›n tarih ve kültür zen-
ginli¤ini tan›tmak, korumak amac› ile Ankara’y› çeflitli yönleri ile tan›tan genifl
kapsaml› bir baflucu eseri olaca¤›na inand›¤›m›z “Ankara Tarihi ve Kültürü Dizi-
si”ni, Ankaral›lara ve tüm Türkiye’ye arma¤an ediyoruz.
Bu dizi; “Tarih ‹çinde Ankara”, “Osmanl›’da Ankara”, “‹stiklal Savafl›’nda An-
kara”, “Cumhuriyet ve Baflkent Ankara”, “Manevi Mimarlar›yla Ankara”, “Edebi ve
Tarihi fiahsiyetleriyle Ankara”, “Ad›m Ad›m Ankara” ve “Örnek Baflkent Ankara”
ad› alt›nda sekiz kitaptan meydana gelmektedir.
Ankara vilayeti, bilinen tarihi seyir içerisinde bir çok medeniyetlere ev sahip-
li¤i yapm›flt›r. Günümüzde de bu medeniyetlerin zengin antik kültür miras›n›
co¤rafi hudutlar› dahilinde sergileyen antik bir flehir olma özelli¤inin yan›nda,
do¤al kültür miras› ile de özel bir co¤rafyaya sahiptir.
Milat öncesi ve sonras› bu co¤rafya içerisinde hayat bulan medeniyetler
hakk›nda bugüne kadar bir çok eser yay›mlanm›fl ve halen de yay›mlanmakta-
d›r. Bu eserlerde anlat›lmaya çal›fl›lan ortak görüfl, Ankara vilayetinin zengin
bir tarih ve kültür miras›na sahip oldu¤u, bu de¤erlerinin ise yeteri kadar bi-
linmedi¤i hususudur. Türkiye’de, sahas›nda ilk çal›flma örne¤i olan bu kültür
dizimiz tetkik edildi¤inde, Ankara’n›n “sakl› ve gizemli” bir flehir oldu¤u görü-
lecektir.
3
tarih içinde ankara
Ankara Tarihi ve Kültürü Dizisi yay›n çal›flmas›n›n bir özelli¤i de Ankara’ya
ba¤l› 24 ilçe merkezi, 43 belde, 876 köy, 70 mezra ve yerleflme birimine gidilerek,
yerinde inceleme ve araflt›rma yap›lm›fl, mevcut bilgilerle karfl›laflt›rma yap›larak
bilgiler güncellenmifltir.
Bugüne kadar bilinmeyen bir çok eser, bu çal›flma esnas›nda tespit edilmifl-
tir. Bu bilgiler, yeni araflt›rmalarla desteklenerek, “Ankara Ansiklopedisi” çal›fl-
mas› ile bütünleflecek bir bilgi birikimi sa¤layacakt›r.
Ankara Büyükflehir Belediyesi olarak Ankara’y› “Dünyan›n en yeflil, örnek bafl-
kenti”ne tafl›rken; “Yüksek kültürde ve yüksek fazilette dünya birincili¤ini tutmak-
t›r” hedefine odaklanarak, kültür ve e¤itim hizmetlerimize de devam etmekteyiz.
Milli kültürümüze ve e¤itim dünyam›za kazand›r›lan bu diziyi yay›na haz›rla-
yan araflt›rmac›, yazar ve ilim adamlar›m›za; bas›m›nda eme¤i geçen herkese ve
flehrimizin tan›t›m› için emek veren di¤er gönüllü kurulufl ve kiflilere teflekkür
eder, bu de¤erli eserlerin Ankaral›lara hay›rl› olmas›n› dilerim.
‹. Melih GÖKÇEK
Ankara Büyükflehir Belediye Baflkan›
4
tarih içinde ankara
‹Ç‹NDEK‹LER
Girifl 7
TAR‹H ÖNCES‹ ANKARA 9
Paleolitik Dönem 9
Mezolitik Dönem 10
Neolitik Dönem 12
Kalkolitik Dönem 13
Tunç Ça¤› 17
H‹T‹TLER 23
Hitit Dönemi Kale ve Höyükler 25
FR‹GLER 30
Ankyra fiehri 33
Gordion (Yass›höyük) 34
Gordion Dü¤ümü 36
Midas Efsanesi (Kral Midas) 37
Kybele 39
Gemi Çapas› 40
Men Tap›na¤› 40
Tümülüsler 41
Kaya Mezarlar› 43
L‹DYALILAR 45
PERSLER 46
Kral Yolu 47
HELEN‹ST‹K DÖNEM VE BÜYÜK ‹SKENDER 48
GALATLAR 50
ROMALILAR 53
Roma Metropolisi Ancyra 53
Augustus Tap›na¤› (Yaz›tlar Kraliçesi) 60
Roma Hamam› 63
Roma Anfi-Tiyatro 66
Roma Su (Hatip Çay›) Bendi 69
Julien Sütunu 71
Roma Dönemi Ankara Kalesi 72
Roma Yolu 74
Roma Mezarlar› 75
Roma Dönemi Yerleflmeleri 76
Roma Döneminde Ankara’dan Geçen Yollar ve Mil Tafllar› 78
B‹ZANSLILAR 80
Bizans Döneminde Ogüst Mabedi (Kilise) 85
Aziz Clemens Kilisesi 88
Bizans Mezar› 88
Bizans Dönemi Ankara Kalesi 89
H›d›rl›k (Timurlenk) Tepe 92
Ankara ve Çevresinde Bulunan Önemli Bizans Yerleflimleri 94
SASAN‹ AKINLARI 96
‹SLAM ORDULARININ ANKARA’YA AKINLARI 97
Emeviler 97
Abbasiler 100
MALAZG‹RT SAVAfiI 103
Kutalm›flo¤lu Süleyman Bey 104
O¤uz Boylar› ve Türkmen Afliretleri 107
Daniflmendliler 114
5
tarih içinde ankara
ANADOLU SELÇUKLULARI 120
Horasan Erleri 126
Selçuklu fiehzadeleri(Melikler) 131
SELÇUKLU ESERLER‹ 134
Baklac› Baba (Kavakl›) Camii 134
Alâaddin (Sultan, Kale) Camii 135
Saraç Sinan Mescidi veMedresesi 141
K›z›lbey Camii, Medreseve Türbesi 143
Ahi fierafeddin (Aslanhane) Camii 146
Ahi fierafeddin (Aslanhane) Türbesi 154
Beypazar›Sultan Alâaddin Camii (Camii Kebir)158
fiereflikoçhisar Alâaddin Camii 161
Kuyulu (Hoca Pafla) Camii 165
Akköprü 168
Ayafl Belediye (Pafla) Hamam›171
Ayafl Karakaya Kapl›cas›173
Selçuklularda Ankara Kalesi 174
AH‹LER 178
Ahi Zaviyeleri 185
Ahi fierafeddin (Aslanhane) Zaviyesi 186
Ahi Vak›flar› 188
Ahi Vak›flar›ndan Örnekler 189
Saraç Sinan Vakfiyesi 189
Ahi Hac› Murad O¤lu Ahi fiemseddin Ahmed Vakfiyesi 191
‹LHANLILAR 195
ANADOLU BEYL‹KLER‹ 197
Germiyano¤ullar› 197
Candaro¤ullar› 199
Karamano¤ullar› 201
ANADOLU BEYL‹KLER‹ DEVR‹ESERLER‹ 202
Yeflil Ahi (Yeflil A¤a) Camii ve Medresesi 202
Ahi Elvan Camii 204
Ahi Yakup Camii 208
Karanl›k (Sabuni) Mescid 209
Hac› Arap (Ahi Arap) Camii 211
Molla Büyük Camii 212
Eyüp Mescidi 214
Genegi Mescidi 215
Örtmeli (Hoca Hundi) Mescidi 216
Kalecik Büyük (Hasbey) Camii 218
Sincan Eski Bucuk Köyü Camii 219
Sincan ‹lyakut Köyü Camii 220
Sincan Kötürüm Beyaz›d Camii 221
Felekeddin (Kesikbafl) Türbesi 222
Yörük Dede (Do¤an Bey, Yürüyen Dede) Türbesi 223
Polatl› Hac› Tu¤rul Türbesi 225
Polatl› Karaca Ahmet Türbesi 227
Polatl› Ahi Fatma Bac› Türbesi 228
Beypazar› Bo¤azkesen Türbesi 229
Nall›han Tapduk Emre Türbesi 230
Dipnotlar 231
Kaynaklar 238
6
tarih içinde ankara
G‹R‹fi
‹nsano¤lu, tarih boyunca yer flekilleri, iklim, su, toprak, kaya, bitki örtüsü, ula-
fl›m gibi etmenler etkisiyle yerlefltikleri do¤al co¤rafyada, ilk yerleflmelerin kuru-
luflunda do¤al çevresinin etkili oldu¤u gözlenmifltir. Co¤rafya, do¤al ortam ile in-
sanlar aras›ndaki etkileflimini incelerken, tarihi co¤rafya, insanlar›n yerlefltikleri
co¤rafyadaki yerleflmeleri sonucu ortaya ç›kan uygarl›klar›n co¤rafya ile iliflkisini
ortaya ç›karmaktad›r. Anadolu co¤rafyas›nda bu iliflkiyi destekleyecek binlerce
harabe, höyük, kale, düz ve yamaç yerleflimleri bulunmaktad›r.
Ankara çevresinde eski ça¤lara ait çok say›da höyük ve düz yerleflim yeri bu-
lunmaktad›r. Eski ça¤lardan beri üst üste gelen kent kal›nt›lar›n›n oluflturdu¤u,
genellikle düzlük alanda kurulan höyükler yass› tepelerdir. Höyükleri oluflturan
kerpiç, Anadolu’nun en önemli yap› gerecidir. Y›k›lan her yap› katman› zeminde
yükselmekte, üzerine gelen yeni yerleflimle tepe yükselmektedir. Binlerce y›lda
yükselerek sivrilen tepe, bazen kullan›lmaya devam edilmekte, bazen de yan›na
yeni yerleflim yerleri kurulmaktad›r. Bu yüzden Ankara’daki köylerin pek ço¤u ya
bir höyük üzerinde veya dibinde yer almaktad›r.
Bunlar›n d›fl›nda, Ankara ve çevresinde tümülüs denilen bir kral veya hanedan
üyelerinden birine ait mezarlar bulunmaktad›r. Antik türbe olarak niteleyebilece-
¤imiz tümülüsler (mezarlar), tafl veya a¤açtan yap›l›p, içine kendi adetlerine göre
ölünün yerlefltirilmesinden sonra üzerinin toprak y›¤›larak kapat›lmas›yla oluflur.
Tümülüslerin höyüklerden fark›, bir yap› gibi bir defada yap›lmas›d›r.
Ankara kentinin kimler taraf›ndan, ne zaman kuruldu¤u kesin olarak bilinmemek-
le birlikte, kentin birçok ilkça¤ kenti gibi iskan edilmesinin birkaç nedeni bulunmak-
tad›r. Ankara, Orta Anadolu’nun kuzeybat›s›nda, Sakarya nehrini besleyen Ankara
(Engürü) Çay›’n›n geçti¤i ovan›n do¤u kenar›nda kurulmufltur. Çubuk Ovas›, kenti
çevreleyen verimli bir tar›m alan›d›r. Ankara Kalesi ve eteklerinin sarp yamaçl› olma-
s›, tarihte bölgeyi düflman sald›r›lar›na karfl› korunakl› k›lmaktayd›. Bentderesi’nin dar
vadisi, Ankara Kalesi’nin bulundu¤u eski lav tepesini, yaylan›n ovaya hakim dik kena-
r›ndan ay›rd›¤›ndan, askeri önemi olan bir mevki oluflturmufltur.
Hitit döneminde Ankara Kalesi’nin bir askeri garnizon oldu¤u san›lmaktad›r.
Ankara Kalesi, Galatlar›n müstahkem mevkilerinden birisi olmufltur. Roma dö-
neminde kent, ovaya do¤ru geliflirken, tepe akropololarak yerini korumufltur. Bi-
zans, Selçuklu ve Osmanl› dönemlerinde kalenin hisar› burada yükselmifltir. Öte
yandan Ankara kenti, eski ça¤lardan beri ana ulafl›m yollar› üzerinde bulunmak-
tayd›. Ayr›ca yak›n çevresinde zengin su kaynaklar› bulunmaktad›r. Tüm bu co¤-
rafi etmenler, Ankara’n›n tarihsel konumu üzerinde etkili olmufltur.
Anadolu, insanl›k tarihi boyunca sürekli yaflanan bir toprak olmas› sebebiyle her
yerinde pek çok flehir ve yerleflim yeri kurulmufltur. Türkler Anadolu’ya gelince kendi-
lerine yeni flehirler kurmak yerine, genellikle tarihi flehirleri fethederek yerleflmifller-
dir. Ele geçirdikleri flehirleri talan ve tahrip etmek yerine, önce mevcut yap›lar› kulla-
n›p, daha sonra kendi geleneklerine göre binalar yaparak, buradaki yerli halkla anla-
flarak onlarla birlikte yaflamay› seçmifllerdir. Böylece bu ak›lc› ve hoflgörülü anlay›fl ve
hayat tarz› ile atalar›m›z, Anadolu’yu kesintisiz bir medeniyet ülkesi olarak insanl›¤a
arma¤an etmifllerdir. Ankara, ilk ça¤lardan günümüze kadar kesintisiz yaflanm›fl bir
tarihi kent olarak dünya baflkentleri aras›nda farkl› bir yere sahiptir.
7
tarih içinde ankara
Tarihte Ankara ad›: Ankara kenti, tarih boyunca “Ancora”, “Ancyra”, “Angora”,
“Angur”, “Ankira”, “Ankura”, “Ankuria”, “Ankyra”, “Ankagra”, “Engüriye”, “Antoni-
nania”, “Engürü”, “Angare”, “Sebaste Tektosagon”, “Metropolis”, “Neokoros”,
“Lamprotate”, “Beldet-i Selasil” adlar›yla an›lm›flt›r. Bu adlar›n kökenleri ve an-
lamlar› hakk›nda farkl› bulgu ve yorumlar vard›r. E. Cavaignac ve Emil Forrer gi-
bi baz› bat›l› araflt›rmac›lar, Ankara’n›n Hitit kenti Ankuva veya Ankuruva kenti
oldu¤u üzerinde durmufl, ancak daha sonra, eski metinlerde geçen bu adlar›n
Ankara ile ilgisi bulunmad›¤› anlafl›lm›flt›r.
Baz› efsanelere göre Ankara, Frig Kral› Gordios’un o¤lu Midas’›n bir gemi çapa-
s› (anker) buldu¤u yerdir. Kentin Helen dilinde “Ankyra” olan ad›, “gemi çapas›” an-
lam›na gelmektedir.1Latincede “Ankira”(Ancyra) kullan›lmaktad›r. Yunanl› yazar Pa-
usanias, M.S. 2. yüzy›lda gemi çapas›n›n Jüpiter Tap›na¤›’nda bulundu¤unu yazmak-
tad›r. Arrianos, Büyük ‹skender’in do¤u seferini anlatt›¤› Anabasis adl› eserinde,
Hellen dilinde Çapa anlam›na gelen Ankyra’ya geldiklerini anlatmaktad›r.2
Stephanos Bizantinos ise “Ankara, Galatya’n›n flehridir” demektedir.3Bizans-
l› yazar Etienne, Karyal› tarihçi Apollonius’tan ald›¤› bilgiye dayanarak, M›s›r Kra-
l› Ptolemaios’u yenen Pontus Kral› Mithridates’in yard›mc›lar› Galatlar›n bir bo-
yu olan Tektosaglar, Anadolu’ya geldikten sonra M›s›rl›larla yapt›klar› savafllarda,
M›s›r donanmas›ndan ele geçirdikleri gemi çapas›n› buraya getirdiklerini, kentin
ad›n›n buradan geldi¤ini söylemektedir.4Kenti daha sonra ele geçiren Romal›lar
buraya “Tektosaglar›n kenti” anlam›nda “Sebaste Tektosagon”, ayr›ca “Lamprota-
te” “Metropolis”, “Neokoros” adlar›n› vermifllerdir. ‹mparator Caracalla kente “An-
toninania”, Bizansl›lar “Ankyra” veya “Ankagra” adlar›n› vermifltir.
Roma ‹mparatorlu¤u döneminde de kentin simgesinin gemi çapas› oldu¤u
bilinmekte, Ankara’da darbedilen Roma sikkelerinin bir yüzünde çapan›n bulun-
du¤u görülmektedir. 13. yüzy›lda Yakut ve ‹bnelasir’de kentin ad› “Ankira”, “En-
güriye”, “Anguriya” olarak geçmektedir.
‹lhanl›lar döneminde “Engüriye” ad›n› alan kentin ad›n›n Farsça “engür”ün
(üzüm)5, Frig dilinde kullan›lan “Ankas”›n “k›vr›nt›”, Yunancada “Ankos”un “kayal›k
vadi, dar bo¤az”, Latincede “Ancus”un “çengel”6, “Anguri”nin “h›yar”, “Ankur”un
“ar›zal›” anlamlar›na geldi¤i bilinmektedir. Araplar ise kenti “Beldet-i Selasil” (zin-
cirli flehir), “Amudiye”, “Kalâ-i Salasil”7, “Zat-al Salasil” gibi adlarla anm›fllard›r.
Öte yandan Evliya Çelebi, “Seyahatname”sinde “Engürü” ve “Angora”, Katip Çele-
bi’nin “Cihannüma” adl› yap›t›nda “Ankara” ve “Engürü” adlar› geçmektedir.
Evliya Çelebi’ye göre Ankara’n›n ‹simleri:Üzümü çok bol oldu¤undan Acem diyar›nda
bu kaleye Engüriyye derler. Rum kayseri zaman›nda yedi sene her gün k›rkar bin ›r-
gat ameleler iflleyip beher gün k›rkar bin adama k›rkar ceviz ve birer ekmek parças›
ile iflletip Ankariyye yani zorlama, yani ucuz iflçilik ile tamamland›¤› için Ankariyye
Kalesi derler. K›rkar ceviz ve birer ekmek parças› verip o hesap ile inflâ olundu¤u için
Kayseriyye ve Engürü hesab›yla yap›lm›flt›r, diye insanlar aras›nda meflhurdur.
Arap tarihlerinde kat kat birbirine giriflmifl oldu¤undan “Mutabbak Kalesi”
derler. Kayser Harkil, Hazret-i Risâlet-penâh dünyaya geldi¤i sene bu kaleyi
f›rdolay› yedi kat demir zincirler ile kuflatt›¤›ndan, Târîh-i Tuhfe’de Selâsil (zincir-
ler) Kalesi diye yazm›flt›r. Mo¤ol dilinde ‘Ena¤ra Kalesi’ derler. Ama Nemçe di-
linde Osmano¤lu bu kaleye mâlik oldu¤undan ‘Engüriyeopol’ ve ‘Kostantinopol’
derler. Tatar dilinde ‘Kirmen Angar’ derler. Türkler de Engürti, Ank›r›, ‹nk›r›, Ay-
d›nk›r›, Unkuru, Enguru derler. Daha nice çeflit isimle söylenir bir kaledir. Ama
Padiflah Defterhanesinde ismi Ankara’d›r.8
8