Taraskonlu Tartarenin qeyri-adi macəraları

448 Pages·2007·1.25 MB·Turkish

ÄÖÍÉÀ ÓØÀà ßÄßÁÈÉÉÀÒÛÍÄÀÍ ÑÅ×ÌßËßÐ
ÀËÔÎÍÑ ÄÎÄÅ
ÒÀÐÀÑÊÎÍËÓ
ÒÀÐÒÀÐÅÍÈÍ ÃÅÉÐÈ-ÀÄÈ
ÌÀÚßÐÀËÀÐÛ
ÀÍÒÓÀÍ ÄÅ ÑÅÍÒ-ÅÊÇÖÏÅÐÈ
• ÀÄÀÌËÀÐÛÍ ÏËÀÍÅÒÈ
• ÙßÐÁÈ ÒßÉÉÀÐß×È
• ÁÀËÀÚÀ ØÀÙÇÀÄß
“ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”
__________
ÁÀÊÛ-2005
Áó êèòàá “Àëôîíñ Äîäå. Òàðàñêîíëó Òàðòàðåíèí ãåéðè-àäè ìàúÿðàëàðû”
(Àçÿðóøàãýÿíúíÿøð, Áàêû, 1962)âÿ “Àíòóàí äå Ñåíò-Åêçöïåðè. Àäàìëàðûí
ïëàíåòè. Ùÿðáè òÿééàðÿ÷è. Áàëàúà øàùçàäÿ. Äöíéà ßäÿáèééàòû Êèòàáõàíàñû,
57-úè úèëä” (Áàêû, Éàçû÷û, 1989)íÿøðëÿðè ÿñàñûíäà òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð
Òÿðúöìÿ åäÿíëÿð: ßñýÿð Àüàéåâ
Úÿôÿð Áàüûð
Þí ñþçëÿðèí ìöÿëëèôëÿðè: Úÿëèë Íàüûéåâ
Ãîðõìàç Ãóëèéåâ
843 - dc 21
AZE
Àëôîíñ Äîäå.Òàðàñêîíëó Òàðòàðåíèí ãåéðè-àäè ìàúÿðàëàðû.
Àíòóàí äå Ñåíò-Åêçöïåðè. Àäàìëàðûí ïëàíåòè. Ùÿðáè òÿééàðÿ÷è. Áàëàúà
øàùçàäÿ.
Áàêû, “Þíäÿð íÿøðèééàò”, 2005, 448 ñÿù.
Ìÿøùóð ôðàíñûç éàçû÷ûñû Àëôîíñ Äîäåíèí “Òàðàñêîíëó Òàðòàðåí” òðèëîýèéà-
ñûíûí áèðèíúè êèòàáû îëàí “Òàðàñêîíëó Òàðòàðåíèí ãåéðè-àäè ìàúÿðàëàðû” ðîìàíû
XIX ÿñð Ôðàíñà ùÿéàòûíûí áèð ñûðà àêòóàë èúòèìàè-ñîñèàë ïðîáëåìëÿðèíÿ ùÿñð
îëóíìóøäóð. Èíúÿ éóìîðëà âÿ áÿçÿí äÿ êÿñêèí ñàòèðèê öñëóáëà ãÿëÿìÿ àëûíìûø
áó ðîìàíäà Ôðàíñàíûí úÿíóá ÿéàëÿòè Ïðîâàíñäà éåðëÿøÿí Òàðàñêîí øÿùÿðè
ñàêèíëÿðèíèí éàøàéûø òÿðçè, ÿñÿðèí áàø ãÿùðÿìàíû Òàðòàðåíèí øþùðÿò ãàçàíìàã
ö÷öí ßëúÿçàèðÿ øèð îâóíà ýåòìÿñè âÿ îðàäà îíóí áàøûíà ýÿëÿí ãåéðè-àäè
ìàúÿðàëàð òÿñâèð åäèëìèøäèð.
Ìÿøùóð òÿééàðÿ÷è-éàçû÷û Àíòóàí äå Ñåíò-Åêçöïåðèíèí òÿãäèì îëóíàí
ÿñÿðëÿðèíèí ãÿùðÿìàíëàðû èñÿ áöòþâ õàðàêòåðÿ, äÿìèð èðàäÿéÿ,ùàäèñÿëÿðè à÷ûã-
àéäûí òÿðÿääöäñöç ãèéìÿòëÿíäèðìÿê êåéôèééÿòëÿðèíÿ ìàëèê èíñàíëàðäûð. Áó
ãÿùðÿìàíëàðûí áàøëûúà ìÿãñÿäè òÿáèÿòèí êîðòÿáèè ãöââÿëÿðèíè, ÿíýèí ñÿìàëàðû
ðàì åòìÿê éîõ,äÿéèøèê ñÿáÿáëÿðäÿí èíñàíëàð àðàñûíäà ãûðûëìûø ÿëàãÿëÿðè áÿðïà
åòìÿêäèð.
___I_S_B_N__ 9_9_52-416-51-1
© “ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”, 2005
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè
ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ
“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû
èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”
12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû
èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà
ùÿäèééÿ åäèëèð
__________
__________

ÀËÔÎÍÑ ÄÎÄÅ Âß ÎÍÓÍ
ÏÐÎÂÀÍÑ ÉÓÌÎÐÓ
Ôðàíñûç ÿäÿáèééàòûíäà ñàòèðà âÿ éóìîð ÷îõ èíêèøàô åäèá. Áó, øöáùÿñèç
êè, èëê íþâáÿäÿ îðòà ÿñðëÿð ôðàíñûç øÿùÿð âÿ õàëã ÿäÿáèééàòû, ôàáëèîëàðâÿ
äöíéà ÿäÿáèééàòûíûí êîðèôåéëÿðèíäÿí áèðè îëàí Ôðàíñóà Ðàáëåíèí ÿäÿáè
ÿíÿíÿëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Ðàáëåäÿí ñîíðà, äöíéà ÿäÿáèééàòûíûí ýþð-
êÿìëè äðàìàòóðãëàðûíäàí áèðè îëàí, ìÿøùóð êîìåäèéà óñòàñû Æ.Á.Ìîëéåð
Ôðàíñàäà ñàòèðà âÿ éóìîð ÿäÿáèééàòûíû äàùà äà èíêèøàô åòäèðìèøäèð.
Éóìîð öñëóáóíäà éàçûá-éàðàäàí áåëÿ ìÿøùóð éàçû÷ûëàðäàí áèðè äÿ XIX
ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà éàøàéûá éàðàòìûø Àëôîíñ Äîäå îëìóøäóð.
Àëôîíñ Äîäåíèí éàøàäûüû äþâð Àâðîïà òàðèõèíèí ùÿì èúòèìàè-ñèéàñè
áàõûìäàí, ùÿì äÿ ÿäÿáè-ìÿäÿíè ìöùèòèí ôîðìàëàøìàñû áàõûìûíäàí
ÿí ìöðÿêêÿá äþâðëÿðèíäÿí áèðè èäè. XIX ÿñð Àâðîïàñûíû òÿðÿääöä åò-
ìÿäÿí èíòèáàù äþâðö Àâðîïàñû èëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿê îëàð. Áó äþâðäÿ
ùÿãèãÿòÿí äÿ Àâðîïà þç çÿíýèí òàðèõèíäÿ èêèíúè äÿôÿ ÿñë Èíòèáàù ùàäè-
ñÿñèíè éàøàìûøäûð. Áó ÿñðäÿ Àâðîïà ìÿäÿíèééÿòè ýþðöíìÿìèø áèð èí-
êèøàô ìÿðùÿëÿñè éàøàéûð. Áèð òÿðÿôäÿí åëìè-òåõíèêè òÿðÿããè âÿ òÿáèÿò
åëìëÿðèíèí ñöðÿòëÿ èíêèøàô åòìÿñè, äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ ùóìàíèòàð åëìëÿðèí
âÿ õöñóñèëÿ äÿ áÿäèè ÿäÿáèééàòûí þç èíêèøàôû òàðèõèíäÿ áÿëêÿ äÿ ÿí éöê-
ñÿê ñÿâèééÿéÿ ãàëõìàñû áó ÿñðèí ìöðÿêêÿá ñÿúèééÿñèíè ìöÿééÿí åäèð.
Îí äîããóçóíúó éöçèëëèéèí ùÿëÿ ëàï ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã Àâðî-
ïàäà öìóìè äÿéÿðèíÿ âÿ ÿùÿìèééÿòèíÿ ýþðÿ áèð-áèðèíäÿí ùå÷ äÿ ýåðè
ãàëìàéàí, ÿââÿëúÿ ðîìàíòèçì, áèð ãÿäÿð ñîíðà èñÿ òÿíãèäè ðåàëèçì ÿäÿáè
úÿðÿéàíëàðûíûí éàðàíìàñû âÿ ñöðÿòëÿ éàéûëàðàã äåìÿê îëàð êè, áöòöí
äöíéàíû ÿùàòÿ åòìÿñè ùÿìèí äþâðöí ÿäÿáè ìöùèòèíèí ïàðëàã ýþñòÿðèúèñè
èäè. Ú.Ù.Áàéðîí, Ï.Á.Øåëëè, Â.Ñêîòò, Â.Ùöãî, Å.Ñéö, À.Äöìà, Æ.Ñàíä,
Å.-Ò.À. Ùîôìàí, À.Øàìèññî êèìè ðîìàíòèêëÿðèí, Ñòåíäàë, Î.Áàëçàê,
Ï.Ìåðèìå, Ã.Ôëîáåð, ×.Äèêêåíñ, Ó.Òåêêåðåé, Ù.Ùåéíå êèìè òÿíãèäè
ðåàëèçì ÿäÿáè úÿðÿéàíëàðûíûí íöìàéÿíäÿëÿðè îëàí Ãÿðáè Àâðîïà ÿäÿ-
áèééàòûíûí ìþâúóä îëäóüó áèð äþâðäÿ ÿäÿáèééàòà ýÿëìÿê ÷îõ ÷ÿòèí áèð
ìÿñÿëÿ èäè. Ùÿëÿ öñòÿëèê äÿ, Àëôîíñ Äîäåíèí éàçûá éàðàòäûüû äþâðäÿ
Ô_ð_à_í_ñà_ä_à_ é_å_í_èëèê÷è, ìîäåðíèñò ÿäÿáè ÿíÿíÿëÿð ñöðÿòëÿ éàéûëìàüà áàøëàéûð,
áèð òÿðÿôäÿí Ø.Áîäëåð êèìè, ñèìâîëèñòëÿð, Ãîíêóð ãàðäàøëàðû êèìè èì-
6
ïðåññèîíèñòëÿð, Å.Çîëéà âÿ Ý.Ìîïàññàí êèìè íàòóðàëèñòëÿð ôðàíñûç
ÿäÿáèééàòûíû äàùà äà çÿíýèíëÿøäèðèð, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ ðîìàíòèçì âÿ
òÿíãèäè ðåàëèçì ÿäÿáèééàòûíûí íöìàéÿíäÿëÿðè éåíèëèê÷è ÿäÿáèééàòûí
ãàðøûñûíäà ýåðè ÷ÿêèëìÿäÿí éàçûá éàðàäûðäûëàð.
Áÿëè, Àëôîíñ Äîäå Àâðîïàäà ìÿùç áåëÿ áèð ìöðÿêêÿá ÿäÿáè ìöùèò
ìþâúóä îëàí áèð âàõòäà ÿäÿáèééàòà ýÿëìèøäèð. Áó äþâð Àâðîïàäà ñþ-
çöí ùÿì ìöñòÿãèì, ùÿì äÿ ìÿúàçè ìÿíàñûíäà ÿäÿáè ìöáàðèçÿëÿð
äþâðö èäè. ßýÿð áèð òÿðÿôäÿí ðîìàíòèêëÿð Ìààðèô÷èëèê ÿäÿáèééàòûíûí íö-
ìàéÿíäÿëÿðè âÿ ùÿòòà êëàññèñèçì ãàéäà-ãàíóíëàðû èëÿ äÿ ìöáàðèçÿ àïà-
ðûðäûëàðñà, äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ þç àðàëàðûíäà – “ìöòÿðÿããè” ðîìàíòèêëÿð
“ìöðòÿúå” ðîìàíòèêëÿðëÿ âóðóøóðäóëàð (Áàéðîí – Âîäñâîðò, Ñàóòè,
Ìóð, Êîëðèú âÿ ñ.). Åéíè çàìàíäà äà, ðåàëèñòëÿð – òÿíãèäè ðåàëèçìèí íö-
ìàéÿíäÿëÿðè ðîìàíòèêëÿðëÿ éîëà ýåòìèðäèëÿð âÿ îíëàðûí àðàëàðûíäà îëàí
ìöáàðèçÿ ýöíö-ýöíäÿí øèääÿòëÿíèðäè. Ùÿëÿ áèð éàíäàí äà, éåíè éàðàí-
ìàãäà îëàí ìîäåðíèñò ÿäÿáè úÿðÿéàíëàðûí íöìàéÿíäÿëÿðè äÿ ùÿì ðî-
ìàíòèêëÿðëÿ, ùÿì äÿ ðåàëèñòëÿðëÿ ìöáàðèçÿ àïàðûðäûëàð.
Àâðîïàäà ðîìàíòèçìèí éàâàø-éàâàø ñûðàäàí ÷ûõäûüû áèð âàõòäà,
òÿíãèäè ðåàëèçì ÿäÿáèééàòûíäà éåíè ôîðìàëàð âÿ öñëóáëàð àõòàðûøëàðû
äàâàì åòäèéè çàìàí (ìÿñ.: Ã.Ôëîáåð), ðåàëèñò éàçû÷ûëàðûí þçëÿðèíèí è÷ÿ-
ðèñèíäÿ áåëÿ ìîäåðíèñò ÿäÿáèééàòà ìåéëëÿðèí ýöúëÿíäèéè áèð äþâðäÿ
(Ãîíêóð ãàðäàøëàðû) ôðàíñûç ÿäÿáèééàòûíäà þçöíÿìÿõñóñ îðèæèíàë, éåíè
âÿ ÷îõ ìàðàãëû éàçû òÿðçèíÿ ìàëèê îëàí Àëôîíñ Äîäå ÿäÿáèééàòà ýÿë-
ìèøäèð. Äîäå éàðàäûúûëûüûíûí áàøëûúà õöñóñèééÿòè, èëê íþâáÿäÿ ôàêòëàðà
ñþéêÿíÿðÿê, ìöøàùèäÿ åòäèéè, èøòèðàê÷ûñû îëäóüó, ùàë-ùàçûðäà ìþâúóä
îëàí ùàäèñÿëÿðè ìàêñèìóì äÿðÿúÿäÿ ðåàë øÿêèëäÿ òÿñâèð åòìÿêäèð. Àí-
úàã îíóí ðåàëèçìè áàøãà ðåàëèñòëÿðèí öñëóáóíäàí ôÿðãëèäèð. Î, ýþðäöêëÿ-
ðèíè, éàøàäûãëàðûíû, áàøûíà ýÿëÿíëÿðè ôàíòàçèéà ñöçýÿúèíäÿí êå÷èðÿðÿê
ãÿëÿìÿ àëìûøäûð.
Àëôîíñ Äîäå 1840-úû èëäÿ ìàé àéûíûí 13-äÿ Ôðàíñàíûí úÿíóáóíäà,
Íèì øÿùÿðèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Îíóí ÿúäàäëàðû êÿíäëè îëìóø Ñåâåíí
äàüëàðûíäà éàøàìûøäûð. Áèðèíúè Ôðàíñà áóðæóà èíãèëàáû ÿðÿôÿñèíäÿ,
1789-úó èëäÿ, Àëôîíñóí áàáàñû Æàê Äîäå ãàðäàøû Êëîäëà áó äàüëàðû òÿðê
åäÿðÿê Íèì øÿùÿðèíäÿ ìÿñêóíëàøûð. Îíëàðûí ùÿð èêèñè ðîéàëèñò, êàòîëèê
èäè. Êðàëà áàüëûëûã Êëîäóí þëöìö èëÿ íÿòèúÿëÿíèð, Æàê èñÿ çîðëà úàíûíû
ýèëéîòèíäÿí õèëàñ åäèð. Ñÿíÿòêàð Æàê áèð ìöääÿòäÿí ñîíðà âàðëàíûð. Î þç
_îü_ë_ó_í_à,_ _À_ëô_î_íñóí àòàñû Âèíñåíòÿ áèð ìàùóä ôàáðèêè ìèðàñ ãîéìóøäóð.
Âèíñåíò 1828-úè èëäÿ áèð âàðëû èïÿê òàúèðèíèí ãûçû Àäåëèíà Ðåíî èëÿ
7
åâëÿíìèøäèð. Àëôîíñóí áþéöê ãàðäàøû ÷îõ åðêÿí äöíéàñûíû äÿéèøìèøäèð
êè, áó äà ýÿíú Àëôîíñà ÷îõ ïèñ òÿñèð åòìèøäèð. Ñîíðàëàð î, áó ùàäèñÿíè
“Êþðïÿ” ðîìàíûíäà òÿñâèð åòìèøäèð. Îíóí êè÷èê ãàðäàøû Åðíåñò èñÿ Àë-
ôîíñäàí ÷îõ éàøàìûø, îíóí ùàããûíäà êèòàá éàçìûø, éàõøû òàðèõ÷è, àíúàã
åëÿ äÿ ýöúëö îëìàéàí æóðíàëèñò âÿ éàçû÷û îëìóøäóð.
Àëôîíñóí óøàãëûüû Íèì éàõûíëûüûíäà éåðëÿøÿí âÿ îíóí àòàñûíà
ìÿõñóñ îëàí ôàáðèêäÿ êå÷ìèøäèð. Áó èëëÿð ýÿëÿúÿê éàçû÷ûíûí ùÿéàòûíûí
ÿí õîøáÿõò èëëÿðè îëìóøäóð. Î, ùå÷ òÿñÿââöðöíÿ äÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçäè êè,
òåçëèêëÿ îíóí àòàñû ìöôëèñëÿøÿúÿê âÿ îíëàðûí ùÿéàòû êþêöíäÿí äÿéèøÿ-
úÿêäèð. Áåëÿëèêëÿ, 1848-úè èë èíãèëàáûíäàí ñîíðà áó ôàáðèê áàüëàíûð âÿ
îíëàð Ëèîí øÿùÿðèíÿ êþ÷ìÿëè îëóðëàð. Åëÿ áó âàõòäàí åòèáàðÿí äÿ ñÿêêèç
éàøëû Àëôîíñ òÿùñèë àëìàüà áàøëàéûð. Î, ÿââÿëúÿ êèëñÿ ìÿêòÿáèíäÿ, ñîí-
ðà èñÿ ëèñåéäÿ îõóéóð. Áó äþâðäÿ Àëôîíñ âÿ ãàðäàøû Åðíåñò êàñûá÷ûëûüûí
àúû òàìûíû äàäûðëàð. Âàðëûëàðûí óøàãëàðû àääûìáàøû îíëàðû òÿùãèð åäèð,
àäàì éåðèíÿ ñàéìûðäûëàð. Ëèñåéäÿ îõóäóüó äþâðäÿí åòèáàðÿí Àëôîíñ
êèòàáëàðà áàüëàíûð âÿ øåð éàçìàüà áàøëàéûð. Òÿùñèëèíè áàøà âóðäóãäàí
ñîíðà, Àëôîíñ áèð ìöääÿò ïî÷òäà èøëÿéèð, ñîíðà èñÿ Àëå øÿùÿðúèéèíäÿ
ìöÿëëèìëèê åäèð. Òÿúðöáÿñèç, îí àëòû éàøëû ýÿíú ìöÿëëèì äÿúÿë óøàãëàðëà
÷îõ ÷ÿòèí äèë òàïà áèëèðäè. Îíóí ÿçèééÿòè óçóí ñöðìöð, î, òåçëèêëÿ Ïàðèñÿ,
ãàðäàøû Åðíåñòèí éàíûíà ýåäèð. Àðòûã áó âàõò Åðíåñò ðîéàëèñò ãÿçåòëÿðäÿí
áèðèíäÿ ÷àëûøûðäû. Áèð èëäÿí ñîíðà Äîäå þçöíöí èëê øåðëÿð êèòàáûíû ÷àï
åòäèðìÿéÿ íàèë îëóð. Î, ìÿøùóð “Ôèãàðî” ãÿçåòèíäÿ ÿìÿêäàøëûã åäèð.
Îíóí ùÿéàòû éàâàø-éàâàø ãàéäàñûíà äöøìÿéÿ áàøëàéûð. Áó âàõò îíóí
ùÿéàòûíäà äàùà áèð ÿëàìÿòäàð ùàäèñÿ áàø âåðèð. Äþâëÿòäÿ ÷îõ áþéöê
íöôóç ñàùèáè îëàí ùåðñîã äå Ìîðíè Äîäåéÿ þç äÿôòÿðõàíàñûíäà ö÷öíúö
êàòèá âÿçèôÿñèíäÿ èøëÿìÿéè òÿêëèô åäèð.
Äîäå ÿñÿðëÿð éàçìàãäà äàâàì åäèð, óøàãëûã èëëÿðèíè êå÷èðòäèéè úÿ-
íóáà – Ïðîâàíñà âÿ î çàìàí Ôðàíñàíûí ìöñòÿìëÿêÿñè îëàí ßëúÿçàèðÿ
ñÿéàùÿò åäèð. Ñîíðàëàð áó éåðëÿðäÿ ýþðäöéö, øàùèäè âÿ èøòèðàê÷ûñû îëäóüó
ùàäèñÿëÿð îíóí Òàðòàðåí ùàããûíäà ÿñÿðëÿðèíäÿ âÿ “Íàáîá” ðîìàíûíäà
þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Úÿíóáà ñÿôÿðè çàìàíû î, èëê ùåêàéÿëÿðèíè éàçìàüà
áàøëàìûø âÿ îíëàðû Ìàðè Ãàñòîí (Î.Áàëçàêûí ëÿãÿáëÿðèíäÿí áèðè) àäû àë-
òûíäà “Åâåíìàí” âÿ “Ôèãàðî” ãÿçåòëÿðèíäÿ ÷àï åòäèðèð. Ñîíðàëàð î, áó
ùåêàéÿëÿðè áèð éåðÿ òîïëàéàðàã “Äÿéèðìàíäàí ìÿêòóáëàð” àäû àëòûíäà
÷àï åòäèðìèøäèð. Áó êèòàá Äîäåíèí ÿí éàõøû ÿñÿðëÿðèíäÿí áèðè ñàéûëûð.
___Ê__è÷_èê_ _õ_à_ëã ðÿâàéÿòëÿðè âÿ íàüûëëàðû ôîðìàñûíäà éàçûëìûø áó ÿñÿðëÿð
èëê íþâáÿäÿ þç òÿðàâÿòè, òÿáèèëèéè, úàíëûëûüû âÿ øóõëóüó èëÿ äèããÿòè úÿëá
8
åäèð. Õàëãûí ùÿéàòûíû éàõøû áèëÿí, òÿáèÿò âóðüóíó Äîäåíèí ãÿùðÿìàí-
ëàðû äà ñàäÿ èíñàíëàð, õàëã àäàìëàðû èäè. Ðåàë ùÿéàòûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿ-
ðèíÿ âÿ ïðîáëåìëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø áó ùåêàéÿëÿðäÿ àðòûã à÷ûã àéäûí áó
éàçû÷ûíûí þçöíÿìÿõñóñ éàçû òÿðçè, èôàäÿ âàñèòÿëÿðè âÿ ôîðìàëàðû, öñëóáó
âÿ âÿòÿíäàø ìþâãåéè þçöíö ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàéûð. Äîäå åëÿ èëê ÿñÿðëÿ-
ðèíäÿí åòèáàðÿí úÿìèééÿòäÿ îëàí ùàäèñÿëÿðÿ áÿçÿí èíúÿ éóìîðëà, áÿ-
çÿí àúû êèíàéÿ èëÿ, áÿçÿí äÿ ñÿðò ñàòèðà èëÿ éàíàøûð. Èíñàíëàðûí áàøûíû äó-
ìàíëàíäûðàí õöëéà àëÿìèíäÿí, èëëöçèéàëàðäàí ãà÷ìàüà âÿ ðåàë ùÿéàò
ùÿãèãÿòëÿðèíè áöòöí ÷ûëïàãëûüû èëÿ òÿñâèð åòìÿéÿ áàøëàéûð. Èíúÿ ëèðèçìè
èëÿ ñå÷èëÿí áèð ùåêàéÿñèíäÿ éàçû÷û èíñàíè ùèññëÿðèí èôàäÿñèíè ãÿëÿìÿ
àëìûøäûð. Î, ýþñòÿðèð êè, ÿñë õàëã àäàìëàðû, ñàäÿ êÿíäëèëÿð èíñàíè, òÿáèè
ùèññëÿðè ãîðóéóá ñàõëàìûøäûð. Áåëÿ êè, “Àðëåçèàíêà” ùåêàéÿñèíäÿ î, áèð
êÿíäëè ýÿíúèí äÿëèúÿñèíÿ ñåâìÿñèíäÿí, ñåâýèëèñè îíà õÿéàíÿò åòäèéè
ö÷öí èíòèùàð åòìÿñèíäÿí äàíûøûð. “Êîðíèë áàáàíûí ñèðëÿðè” ùåêàéÿñèíäÿ
äÿ êÿíä àäàìëàðûíûí ìÿíÿâè ñàôëûüûíäàí, èíñàíè êåéôèééÿòëÿðèíäÿí
áÿùñ îëóíóð. Ãàéüûêåø êÿíä úàìààòû ÷ÿòèíÿ äöøìöø Êîðíèë áàáàíûí êþ-
ìÿéèíÿ ýÿëèð; áóðàäà èíñàíëàð øÿíäèð, îíëàð ùÿì èøëÿìÿéè, ùÿì ÿéëÿí-
ìÿéè, ùÿì äÿ ñåâèá-ñåâèëìÿéè áàúàðûð.
Áó ùåêàéÿëÿðèí áèð ãèñìèíäÿ êÿíäëè áèúëèéè, ðóùàíèëÿðèí õàëãû àëäà-
äàðàã îíëàðûí ùåñàáûíà éàøàìàñû, öìóìèééÿòëÿ äèíèí áèð ãðóï àäàìûí
ÿëèíäÿ âàñèòÿéÿ ÷åâðèëìÿñè èíúÿ éóìîðëà òÿñâèð åäèëèð. Òåõíèêè òÿðÿããè-
íèí èíñàíëàðà âóðäóüó çÿðáÿëÿðäÿí áÿùñ îëóíóð. Ïðîâàíñûí ÿñðàðÿíýèç
òÿáèÿòèíè, ñàô, ìÿðä èíñàíëàðûíû âÿ þçöíÿìÿõñóñ ÿéàëÿò (ïðîâàíñàë) ùÿ-
éàòûíû öðÿêäÿí ñåâÿí, áó ùÿéàò òÿðçèíÿ ãÿëáÿí áàüëû îëàí âÿ àç ãàëà
îíó èäåàëëàøäûðàí Äîäå “Ãûçûë áåéèíëè èíñàí ùàããûíäà ÿôñàíÿ” ùåêàéÿ-
ñèíäÿ Êàëàíäàë ùàããûíäà õàëã ãÿùðÿìàíûíûí ìöÿëëèôè ìÿøùóð Ïðîâàíñ
øàèðè Ìèñòðàëûí ùÿéàòûíäàí áÿùñ åäèð âÿ ìöàñèð ùÿéàò ùàããûíäà äöøöí-
úÿëÿðèíè áåëÿ èôàäÿ åäèð: “Àíúàã, ìÿñÿëÿ Êàëàíäàëäà äåéèë. ßñàñû îäóð
êè, ïîåìàäà ùÿð àí Ïðîâàíñû – äÿíèçêÿíàðû Ïðîâàíñû, äàüëûã Ïðîâàíñû,
îíóí òàðèõèíè, àäÿòëÿðèíè, ðÿâàéÿòëÿðèíè, òÿáèÿòèíè, éîõ îëìàçäàí ÿââÿë
þç äàùè øàèðèíè òàïìûø ñàäÿäèë âÿ àçàäëûãñåâÿð õàëãûíû ýþðöðñÿí... Èíäè
èñÿ ÷ÿêèí äÿìèð éîëóíó, áàñäûðûí òåëåãðàô äèðÿêëÿðèíè, ãîâóí ìÿêòÿá-
ëÿðäÿí Ïðîâàíñ äèëèíè! Ïðîâàíñ éàøàéàúàãäûð...”
Ùÿëÿ “Äÿéèðìàíäàí ìÿêòóáëàð” ÿñÿðèíè ÷àï åòäèðìÿçäÿí ÿââÿë
À.Äîäå äðàì ÿñÿðëÿðè éàçìàüà áàøëàìûøäû. Î, èëê äðàìàòèê ÿñÿðè îëàí
_“Ñ_î_í_ó_í_ú_ó_ ã_è_áëÿýàù” àäëû áèðïÿðäÿëè ïéåñèíè 1862-úè èëäÿ “Îäåîí” òåàò-
ðûíäà òàìàøàéà ãîéìóøäóð. Áó ÿñÿð áÿäèè úÿùÿòäÿí î ãÿäÿð äÿ êàìèë
9
îëìàñà äà òàìàøà÷ûëàðûí ìàðàüûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Áó óüóðäàí ùÿâÿñÿ
ýÿëÿí Äîäå äðàìàòóðã îëìàã ãÿðàðûíà ýÿëèð âÿ 1862-1869-úó èëëÿð
àðàñûíäà Ïàðèñ òåàòðëàðûíûí ñÿùíÿëÿðèíäÿ áèð-áèðèíèí àðäûíúà “Ñîíóíúó
ãèáëÿýàù” ÿñÿðè èëÿ éàíàøû “Ýþçäÿí óçàã – öðÿéÿ éàõûí” (1864), “Àü
ãÿðÿíôèë” (1865), “Áþéöê ãàðäàø” (1867) âÿ “Ãóðáàí” (1869) àäëû
äðàì ÿñÿðëÿðèíè òàìàøàéà ãîéóð.
Áó ÿñÿðëÿðäÿ áèð ñûðà äÿðèí èúòèìàè ïðîáëåìëÿðÿ òîõóíóëñà äà îíëàð
þç èäåéà-áÿäèè úÿùÿòëÿðèíÿ ýþðÿ éàçû÷ûíûí áÿäèè íÿñðèíäÿí àøàüûäà
äàéàíûð. “Ãóðáàí” àäëû ö÷ ïÿðäÿëè êîìåäèéà îíóí äðàì ÿñÿðëÿðè è÷ÿ-
ðèñèíäÿ õöñóñèëÿ ÿùÿìèééÿòëèäèð. Áó ÿñÿðäÿ åùòèéàú öçöíäÿí äèâàð êà-
üûçû ôàáðèêèíÿ èøÿ ýèðèá îðàäà øÿêèëëÿð ÷ÿêÿí èñòåäàäëû áèð ðÿññàìûí ùÿ-
éàòûíäàí áÿùñ åäèëèð. XX ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ, ìÿøùóð Àìåðèêà éàçû÷ûñû
Ò.Äðàéçåð åéíè ìþâçóäà “Äàùè” àäëû ìÿøùóð ðîìàíûíû éàçìûøäûð.
1868-úè èëäÿ Äîäå þçöíöí “Áàëàúà” àäëû èëê ðîìàíûíû éàçûá áàøà
÷àòäûðìûøäûð. Ìöÿëëèôèí þçöíöí äÿ äåäèéè êèìè, áó ðîìàíûí éàçûëìàñû
òàì ýþçëÿíèëìÿç îëìóøäóð. Äîäå úÿíóáäà èñòèðàùÿò åòäèéè çàìàí áèð
ïéåñ éàçûðìûø, àíúàã îíó ùå÷ úöð áèòèðÿ áèëìèðìèø. Ôèêðèíè úÿìëÿøäèðìÿê
ö÷öí î, àâòîáèîãðàôèê áèð ÿñÿð éàçìàã ôèêðèíÿ äöøöð. Áåëÿëèêëÿ, “Áàëàúà”
ðîìàíû éàçûëìàüà áàøëàéûð. Áèð ìöääÿò î, Ïàðèñäÿ îëóð, éåíèäÿí ãàéûäûð,
ðîìàíûí äàâàìûíû éàçûð âÿ “Ïòè Ìîíèòåð” ãÿçåòèíäÿ ÷àï åòäèðèð.
Áó ðîìàíû àíúàã øÿðòè îëàðàã àâòîáèîãðàôèê àäëàíäûðìàã îëàð. Äîü-
ðóäóð, ìöÿëëèô ÿñÿðèí áèðèíúè úöìëÿñèíè þç äîüóì òàðèõè èëÿ áàøëàñà äà
18 ðÿãÿìèíäÿí ñîíðàêû ðÿãÿìëÿðèí éåðèíè áîø ñàõëàéûð âÿ áóíóíëà äà
êîíêðåò òàðèõ ýþñòÿðìÿêäÿí éàéûíûð. Î éàçûð: “Ìÿí 18...úû èëäÿ ìàé
àéûíûí 13-äÿ, áöòöí úÿíóá øÿùÿðëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, áîë ýöíÿøè, ÷îõëó
òîçó, êàðìåëèò ìîíàñòûðû âÿ Ðîìà äþâðöíäÿí ãàëìà èêè-ö÷ àáèäÿñè îëàí
Ëàíãåäîêóí øÿùÿðëÿðèíäÿí áèðèíäÿ äîüóëìóøàì”.
Áóíóíëà áåëÿ, ðîìàíäà òÿñâèð îëóíàí åïèçîäëàðûí ÿêñÿðèééÿòè, õöñó-
ñèëÿ èêèíúè ùèññÿ áàøäàí-áàøà óéäóðìàäûð, ìöÿëëèô ôàíòàçèéàñûíûí ìÿù-
ñóëóäóð. Áóíó ìöÿëëèô þçö äÿ åòèðàô åäèð. Î éàçûð: “Áàëàúà” ùå÷ âàõò
àêòéîð îëìàéûá, ...ùå÷ âàõò ñàõñû ãàá ñàòìàéûá, åëÿúÿ äÿ Ïéåðîò âÿ Ãàðà
ýþçëÿð, áåëéåòàæäà îëàí õàíûì âÿ îíóí áàëàúà çÿíúèñè, Àü ãóãó ãóøó –
òÿõÿééöë ìÿùñóëóäóð”. Áóíóíëà áåëÿ, ýóéà ìöÿëëèôèí ïðîòîòèïè îëàí
Äàíèåë Åéñåòèí ÿäÿáè óüóðñóçëóãëàðû, Æàêûí þëöìö âÿ áèð ÷îõ áó òèïëè
åïèçîäëàð äà óéäóðìàäûð.
___“_Á_à_ë_àú_à_”_ – áèð óøàüûí ëèðèê òÿðçäÿ éàçûëìûø ýöíäÿëèéèäèð. Áó óøàüûí
äöíéàñû, îíó áàøûíà ýÿëÿí “ùàäèñÿëÿð” – þçöíöí óéäóðäóüó þëêÿäÿí
10