Table Of ContentTARİHİN PEŞİNDE THE PURSUIT OF HISTORY
‐ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ‐ ‐INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY AND SOCIAL RESEARCH‐
Yıl: 2017, Sayı: 18 Year: 2017, Issue: 18
Sayfa: 137‐159 Page: 137‐159
SULTAN II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE OSMANLI‐ABD
İLİŞKİLERİNE FARKLI BİR BAKIŞ: AMERİKA’NIN KEŞFİNİN
400’ÜNCÜ YILDÖNÜMÜ ETKİNLİKLERİ VE OSMANLI DEVLETİ
Gürsoy ŞAHİN**
Öz
Bu çalışmanın temel amacı; Amerika’nın keşfinin 400’üncü yıldönümü münasebetiyle
1892 yılında ABD’de ve dünyanın çeşitli yerlerinde gerçekleştirilen etkinliklere Osmanlı
Devleti’nin katılımını ve bu etkinliklerin Osmanlı arşiv belgeleri ve süreli yayınlarına
yansımalarını irdelemektir.
Amerika kıtası, bilindiği üzere 1492 yılında İspanya Krallığı himayesinde sefere çıkan
Kristof Kolomb tarafından keşfedilmiştir. Yeni kıtanın İspanyollar tarafından keşfi veya
kolonizasyonu, gerek Amerika’nın yerlilerini gerekse başta İspanyollar olmak üzere
Avrupa ve dünyanın farklı bölgelerinde yaşayan insanları derinden etkilemiştir. Ameri‐
ka’nın keşfinin etkileri ve yankıları çeşitli ülkelerde ilim aleminde yahut gündelik hayat
içerisinde de çeşitli tartışmalara neden olmuştur. Bu tartışmaların yanı sıra bütün dünya‐
yı etkileyen bu önemli keşfin yıldönümü de büyük bir ilgiyle karşılanmış bunun için 1892
yılında birçok ülkede çeşitli etkinlikler düzenlenmiştir.
Kaynaklardan anlaşıldığı üzere Amerika’nın keşfinin 400’üncü yıldönümü münasebetiy‐
le ABD’nin New York şehrinde şenlikler ve karnavallar tertip edilmiş, Chicago’da ve
İspanya’nın başkenti Madrid’de Kristof Kolomb onuruna birer sergi açılmıştır. Yine İs‐
panya’da Palos Limanında resmigeçit töreni ve deniz şenlikleri gerçekleştirilmiş, İtal‐
ya’nın Cenova şehrinde ise “Coğrafya ve Ulȗm‐i Tabîiyye Kongresi” düzenlenmiştir.
Osmanlı hükümeti gerçekleştirilen etkinliklere duyarsız kalmamış, Chicago ve Mad‐
rid’deki sergilere katılım sağlanmıştır. Sultan II. Abdülhamid de keşfin anısına madalya
bastırarak bir nâme‐i hümâyûn ile birlikte ABD başkanına göndermiştir.
Araştırmanın temel kaynağını Başbakanlık Osmanlı Arşivi belgeleri ve bu dönemde
yayımlanan Mektep, Servet‐i Fünûn, Maarif, Resimli Ay ve Revnak gibi süreli yayınlar
Bu çalışma Afyon Kocatepe Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Komisyonunca desteklenmiştir. Proje No: 17.
KARİYER. 24. Hazırlanan makale; İtalya’nın Roma şehrinde 18-21 Mayıs 2017 tarihleri arasında gerçekleştirilen II.
Uluslararası Multidisipliner Çalışmaları Sempozyumu (ISMS)’nda sunulan “Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Ameri-
ka’nın Keşfinin 400. Yıldönümü Etkinlikleri” başlıklı sözlü bildirinin genişletilmesiyle oluşturulmuştur.
** Doç. Dr., Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi, Afyonkarahisar/Türkiye.
[email protected]
ORCID: 0000-0002-7817-2043
Makalenin Gönderilme Tarihi: 14 Ağustos 2017
Makalenin Kabul Tarihi: 10 Ekim 2017
Makalenin Yayınlanma Tarihi: 25 Ekim 2017
118 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 9/18
oluşturmuştur. İlaveten konuyla ile ilgili bilgi ve yorumlara yer veren diğer kaynaklar da
dikkate alınmıştır.
Anahtar Kelimeler
Amerika, Keşif, 400’üncü Yıldönümü, Kristof Kolomb, Sultan II. Abdülhamid, Osmanlı Devleti
A DIFFERENT PERSPECTIVE ON THE RELATIONS BETWEEN THE OTTOMAN
STATE AND THE USA DURING THE PERIOD OF SULTAN ABDULHAMID II:
THE EVENTS OF 400th ANNIVERSARY OF THE DISCOVERY OF AMERICA AND
THE OTTOMAN STATE
Abstract
The purpose of this study was to analyse the reflections of the events performed in the USA and
various places in the world on the occasion of the four hundredth anniversary of the discovery of
America in 1892 and participation of the Ottoman State in these events and to examine the reflec‐
tions of these events in the Ottoman archive documents and periodicals.
As it is known, the American continent was discovered by Christopher Columbus sailed under the
auspices of the Spanish Kingdom in 1492. The discovery or the colonization of the new continent
influenced deeply both the natives of America and people especially the ones living in Spain and the
others from different places of Europe and the world. The effects and reflections of the discovery of
America caused various discussions in the scientific fields or in daily life in various countries. In
addition to these discussions, the anniversary of the important discovery having an effect on the
whole world was also welcomed with great enthusiasm and various events were organized for this
in many countries in 1892.
As it could be understood from the sources, festivals and carnivals were organized in New York
City of the USA on the occasion of the four hundredth anniversary of the discovery of America, and
an exhibition was held in Chicago and Madrid, the capital of Spain in honour of Christopher Co‐
lumbus. Moreover, in Spain, legal parade and sea festivals were carried out in the Palos Port.
Furthermore, “Geography and Natural Sciences Congress (Coğrafya ve Ulȗm‐i Tabîiyye Kongre‐
si)” was also conducted in the city of Genoa in Italy. The Ottoman State did not remain insensitive
to these events and participation was provided for exhibitions in Chicago and Madrid. Also, Sultan
Abdulhamid II ordered medals to be prepared for the memory of the discovery and sent them with
“nâme‐i hümâyûn” to the president of the USA.
The main sources of this research were the Prime Ministry Ottoman Archives Documents and
periodicals published during that time such as Mektep, Servet‐i Fünûn, Maarif, Resimli Ay and
Revnak. Additionally, other sources including information and comments related to the issue were
also considered.
Keywords
America, Discovery, The 400th Anniversary, Christopher Columbus, Sultan Abdulhamid II, The
Ottoman State
9/18 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 119
GİRİŞ
Amerika kıtasının, İspanya Krallığının desteği ile sefere çıkan Kristof
Kolomb tarafından 1492 yılında keşfedilmesi ve bir İspanyol kolonisi haline
getirilmesi ilk etapta Amerika’nın yerlilerini ve İspanyolları ekonomik, siya‐
si ve kültürel anlamda etkilemiştir. Bu etki XVI. yüzyıldan itibaren Ameri‐
kalı yerli halk açısından salgın hastalıklar ve sömürgecilik gibi ciddi prob‐
lemleri beraberinde getirirken İspanyollar için Amerikan altınını ve gümü‐
şünü ülkelerine taşıyarak yüzyıldan daha kısa sürede zenginleşmeleri sonu‐
cunu doğurmuştur. Yeni kıtanın keşfinin sonucunda başlayan ve “üçgen
ticareti” olarak adlandırılan kıtalararası hammadde nakliyatı ve köle ticareti
XVI. ve XVII. yüzyılda Avrupa’nın ekonomik yükselişinin en önemli nede‐
nidir1.
Amerika’nın keşfinin üzerinden uzun zaman geçmesine rağmen yeni
kıtanın ilk olarak kimler tarafından keşfedildiği ile ilgili tartışmalar halen
devam etmekte ve Kristof Kolomb’dan önce Amerika’ya ulaşanların bulu‐
nup bulunmadığı veya ilk ne zaman gidildiğiyle ilgili hususlar sıklıkla gün‐
deme gelmektedir. Benzer tartışmalar 1892 yılında Amerika’nın keşfinin
400’üncü yıldönümü münasebetiyle düzenlenen etkinliklerde de gündeme
gelmiştir2. Ancak Amerika’nın keşfi ile ilgili tartışmalar farklı bir araştırma‐
nın konusunu oluşturduğu için burada o meselelere değinilmemiştir. Bu
çalışmadaki temel amaç ise Amerika’nın keşfinin 400’üncü yıldönümü mü‐
nasebetiyle 1892’de İspanya’nın Madrid ve Huelva şehrindeki Palos Lima‐
nında, ABD’de New York, İtalya’nın Cenova şehirlerinde ve 1893 yılında
ABD’de Chicago şehrinde gerçekleştirilen etkinlikleri Osmanlı arşiv belgele‐
ri ile süreli yayınlar ve sergi raporlarına göre değerlendirmektir.
I) AMERİKA’NIN KEŞFİNİN 400’ÜNCÜ YILDÖNÜMÜ KUTLA‐
MALARI İLE İLGİLİ HAZIRLIKLAR
Amerika’nın keşfinin 400’üncü yıldönümü ile ilgili etkinlikler kapsa‐
mında neler yapılacağının 1892’den dokuz yıl önce 1883 yılında Madrid’de
bulunan ABD’li tarihçi ve yazar Clarence Winthrop Bowen (1852–1935)
1 Amerika’nın keşfi ve sömürgeciliğin sonuçları konusunda bk. Marc Ferro, Sömürgecilik Tarihi Fetihlerden Bağımsızlık
Hareketlerine Kadar 13. -20. Yüzyıl, çev. Muna Cedden, İmge Kitabevi Yay. , 2. Baskı, Ankara 2002, s. 19, 110, 309.
2 Bu konu hakkında daha geniş bilgi için bakınız Servet-i Fünûn, 2. Sene, C. 4, Nr. 93, 10 Kânûn-ı Evvel 1308/22 Aralık
1892, s. 226 vd; “Kristof Kolomb”, Revnak, C. 1, Nr. 9, İstanbul 1291, s. 131-132; M. Sadık, “Kristof Kolomb ve Amerika
Keşfi (Amerika’nın Keşfinin Dört Yüzüncü Senesi Kutlama Şenlikleri)”, Servet-i Fünûn, 2. Sene, C. 4, Nr. 93, 10 Kânûn-
ı Evvel 1308/22 Aralık 1892, s. 235; M. Sadık, “Kristof Kolomb’dan Evvel Amerika Medeniyyeti”, Servet-i Fünûn, 2. Se-
ne, C. 4, Nr. 92, 3 Kânûn-ı Evvel 1308/15 Aralık 1892, s. 215; M. Sadık, “Kristof Kolomb’dan Evvel Amerika’ya Gidenler
(Amerika’nın Keşif Yıldönümü’nün Kutlamaları)”, Servet-i Fünûn, C. 2. Sene 4, Nr. 88, 5 Teşrîn-i Sânî 1308/17 Kasım
1892, s. 158-159; “Amerika’yı Kristof Kolomb’dan Evvel Meğer Çinliler Keşfetmişlermiş!”, Resimli Ay, C. 5, Nr. 57-9,
Teşrîn-i Sânî/Kasım 1928, s. 2-3; Nüzhet, “Kolomb’un Yumurtası”, Maarif, C. 2. S. 52, 22 Haziran 1308/4 Temmuz
1892, s. 409–410; “Mükalemat-ı Fenniye (Kolomb Yumurtayı Nasıl Dikine Durdurdu)”, Mektep, 2. Sene, S. 62, 22 Eylül
1308/5 Ekim 1892, s. 139-141.
120 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 9/18
tarafından gündeme getirildiği anlaşılmaktadır. Bu anlamda C. W. Bowen,
Kristof Kolomb’un Amerika’yı keşfinin 400’üncü yıldönümü kutlamasına
ilişkin Madrid’de çeşitli görüşmeler yapmıştır. Bu görüşmeler ve kutlama
etkinlikleriyle ilgili görüşleri 3 Mayıs ve 31 Mayıs 1883’de “The Independent”
gazetesinde yayımlanmış, makaleler 1889’da 14 sayfalık bir kitapçık halinde
neşredilmiştir.
Bowen, yazılarında Amerika’nın Kolomb tarafından keşfinin 400’üncü
yıldönümünün yaklaştığından bahsederek insanlık için böylesine büyük
önem taşıyan bir olayın yıldönümünün hak ettiği şekilde büyük törenlerle
kutlanması gerektiğini bildirmiştir. Ne yapılması gerektiği ile ilgili öneriler
için henüz erken olduğunu, ancak ülkesi ABD’nin onur ve ihtişamla, Yeni
Dünya’nın keşfi ile ilgili kutlamalara ilgisiz kalmayacağını düşündüğünü
ifade etmiştir3.
C. W. Bowen, 3 Mayıs 1883 tarihli yazısında Kolomb’un hak ettiği değe‐
ri görüp görmediğini de sorgulamaktadır. Ayrıca New York, Madrid ve
Kolomb’un doğum yeri olan İtalya’da neler yapılabileceği ile ilgili değer‐
lendirmeler yapmaktadır. Bu amaçla İspanya Kamu Eğitimi ve Sanatları
Genel Sekreteri Don Juan Facundo Riano, Kolomb ailesinin temsilcisi olan
XIV. Veragua Dükü Cristóbal Colón de la Cerda, İspanya Kralı XII. Alphon‐
so ve Kraliçe ile Amerikalıların erken dönemlerini en iyi bilen İspanyol Don
Emilio Castelar gibi İspanya’nın önde gelen isimlerinin konuya olan ilgileri‐
ni ve görüşlerini dile getirmiştir4.
Osmanlı arşiv belgelerinde ise Amerika’nın keşfinin 400’üncü yıldönü‐
mü kutlama hazırlıklarıyla ilgili tespit edilen ilk belge 2 Aralık 1889 tarihli‐
dir. Osmanlı Devleti’nin Washinton Sefiri olan Mavroyeni Bey5, 2 Aralık
1889 tarihinde Hâriciye Nâzırı Said Paşa’ya konuyla ilgili bilgi vermiştir.
Mavroyeni Bey tarafından gönderilen belgede, ABD basınının 1892 yılına
denk gelen Amerika’nın keşfinin 400’üncü yıldönümü münasebetiyle New
York, Chicago, Saint Louis gibi şehirlerde düzenlenecek etkinlikler ve kut‐
lama çalışmaları ile meşgul olduğu ifade edilmiştir6.
II) MADRİD’DE DÜZENLENEN SERGİ
ABD’li yetkililer beklendiği üzere Amerika kıtasının keşfinin yıldönü‐
mü ile ilgili etkinlikleri organize etmek ve Madrid’de gerçekleştirilecek olan
sergi için bir komisyon kurmuşlardır. Esasen İspanya hükümeti, Mad‐
3 Clarence Winthrop Bowen, Christopher Columbus, 1492-1892, New York 1889, s. 3 vd.
4 C. W. Bowen, Christopher Columbus, s. 3, 6, 8, 10.
5 Bilal N. Şimşir, “Washington’da Osmanlı Elçisi Alexandre Mavroyeni Bey ve Ermeni Gailesi (1887–1896)”, Ermeni
Araştırmaları, C. 1, No. 4, (Aralık 2001-Ocak-Şubat 2002), s. 32-54.
6 BOA, HR. SYS. , nr. 59/65 (2 Aralık 1889).
9/18 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 121
rid’deki sergi hazırlıkları için 9 Ocak 1891 tarihli kraliyet kararnamesine
istinaden çalışmalarına başlamıştı. ABD’de sergi için görevlendirilen komis‐
yonun kuruluş sürecini tespit etmek mümkün olmamakla birlikte 13 Mayıs
1892’de ABD Kongresi tarafından atamaların yapıldığı anlaşılmaktadır7. Bu
etkinliğin gerçekleştirilmesi ABD Kongresi tarafından yine 13 Mayıs 1892
tarihinde ilk etapta 15. 000 dolar ve gerekli olduğu kadar artırılmak üzere ek
bütçe ile onaylanmıştır. 5 Ağustos 1892 tarihinde ise 15. 000 dolara ek olarak
10. 000 dolar ilave bütçe ile kesin sergi bütçesi 25. 000 dolar olarak kabul
edilmiştir. Komisyonun planlamasına göre serginin Kasım‐Aralık 1892 ve
Ocak 1893 tarihleri arasında açık kalması öngörülmüştür8.
Sergi komisyonunda askerî ve sivil yetkililer ile akademisyenler yer al‐
mıştır. Genel komiserliğine ABD donanmasından emekli Tuğamiral Step‐
hen B. Luce getirilirken, Columbia Üniversitesi Başkanı James C. Welling ve
Smithsonian Enstitüsünün yardımcı sekreteri Prof. George Brown Goode
komisyon üyeleri olmuşlardır. Yine ABD Deniz Kuvvetlerinden Yüzbaşı
John C. Colwell özel görevli memur, William E. Curtis, Prof. Thomas Wil‐
son yardımcı, Stewart Culin sekreter ve Walter Hough ise asistan olarak
görevlendirilmişlerdir9.
Anılan kutlamanın yönetimi, hazırlanan kararname uyarınca, İspan‐
ya’daki etkinliklerin başkanı da olan İspanya Başbakanı Don Antonio Ca‐
novas del Castillo’ya devredilmiştir. İspanyol‐Amerikan Cumhuriyetlerinin
her birinde alt komisyonlar kurulmuş, keza İspanyol valileri, Antiller ve
Filipinler Adaları yöneticileri tarafından da özel komisyonlar atanmıştır10.
Sergi başkomiseri imzası ile 14 Ekim 1891’de İspanya’daki elçiliklere
gönderilen program, Osmanlı’nın Madrid’deki elçiliği tarafından 31 Ekim
1891 tarihinde Osmanlı Hâriciye Nezâreti’ne de ulaştırılmıştır. Bu belgede
bir yıl sonra Madrid şehrinde Amerika’nın keşfinin 400’üncü yıldönümü
münasebetiyle açılmasına karar verilen serginin genel düzenlemelerinin
nasıl yapılacağı ile ilgili bilgiler yer almaktadır. Yazıda, yabancı ülkelerdeki
başkomiserlerin Amerika’nın keşfinin yıldönümü ile ilgili vazifeleri tespit
edilmiş ve izlenecek süreçler aktarılmıştır. Madrid’deki Osmanlı elçisinin
ifadelerine göre; İspanya hükümeti elçilerinden, düzenlenmesine karar veri‐
7 The Writings of Stephen B. Luce, Edt. John D. Hayes and John B. Hattendorf, Naval War College Press, (Newport-
Rhode Island 1975), Scanned and Electronically Published by American Naval Records Society Bolton Landing, New
York 2012, s. 246.
8 Report of The United States Commission to The Columbian Historical Exposition at Madrid 1892-93, Government
Printing Office, Washington 1895, s. 7-8.
9 Gerçekleştirilen etkinlikler bir rapor haline getirilerek 11 Aralık 1894 tarihinde Amerikan Kongresine sunulmuştur.
Komite başkanı Prof. G. Brown Goode, raporun gecikmesinin sebebi olarak Madrid ile ilgili raporun hazırlanmasında
görevli olan birçok kişinin Chicago’da düzenlenen etkinlikte de görev almasına bağlamıştır. Prof. G. Brown Goode’ın
bilgisi dahilinde Edwin F. Uhl tarafından gönderilmiştir. Bk. Report of The United States Commission, s. 7-8.
10 Report of The United States Commission, s. 9.
122 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 9/18
len serginin “münâsib ve mükemmel bir sûrette icrâsı” için gayret edilmesi ve
sahip olunan her türlü imkan ile gerekli çabanın gösterilmesini istemiştir11.
Sergi konusunda İspanyol elçilerine önemli görevlerin düştüğü belirti‐
len yazıda, İspanya hükümetinin düzenleyeceği sergide yer alacak eşya ve
koleksiyonların nerelerden ve nasıl gönderilmesi gerektiği ile ilgili ayrıntılı
bilgilere yer verilmiştir. Buna göre İspanyol elçilerinin görev yaptıkları hü‐
kümetlerin müzelerinde yer alan serginin mahiyetine uygun ve önemli olan
eşya ve koleksiyonların, Madrid sergisinde teşhir olunmak üzere gönderil‐
mesine katkı sağlaması talep edilmiştir. Sergiye gönderilecek eşyaların “in‐
sanlığın maddî ve manevî gelişmişliğini yansıtacak ve serginin şân ve şerefini artı‐
racak” eserler olmasına dikkat edilmesi istenmiştir. Ayrıca sergiye gönderi‐
lecek eşyaların XVIII. yüzyılın öncesine ait olması istenmiştir. Programa
harfiyen uyulması ve sergiye faydalı olacak şeylerden mahrum bırakılma‐
ması da önemle vurgulanmıştır12.
Hükümet, manevî ve maddî değeri olup sergiye gönderilecek eşyaların
defterlerinin elçilikler tarafından mümkün olan en kısa zamanda iletilmesini
ve sergilenecek eşyanın cins ve özelliklerinin bildirilmesini talep etmiştir.
Ayrıca sergiye gönderilecek eşyaların nakliyat ücretleri fazla olursa bunun
dikkate alınıp gerekli tedbirlerin de alınması istenmiştir. Ancak sergide bu‐
lunması önem arz eden eşyalar olur ise onların da masrafından dolayı red‐
dedilmemesi üzerinde durulmuştur. Sergi başkomiserliği bu husustaki zor‐
lukları elçiliklerin yardımı ile ortadan kaldırılmaya gayret edileceğini ifade
etmiştir.
Sergi ile ilgili hazırlıklar sırasında XVIII. yüzyıl öncesine ait olmayan
ancak sıra dışı kabul edilebilecek ürünlerin sergiye kabul edilmesinde bir
sakınca olup olmadığı komisyona sorulmuş, komisyon ise bu eserlerin
Madrid’in “Park” adı verilen bahçesinde bulunan köşk ve diğer dairelerinde
sergilenmesinin bir mahzurunun olmayacağını ifade etmiştir13. Ancak bu
tür eşyaların serginin ciddiyetine ve özel durumuna halel getirmemesi talep
edilmiştir.
Sergiye getirilen eşyalara müşteri çıkması durumunda bu eşyaların satı‐
labileceği sergi nizamnamesinin 51. ‐54. maddelerine göre mümkün olacak‐
tır. Bu tür eşyalar Madrid’in kanunları çerçevesinde sergi dairesinin emane‐
tindeki ticarî mal gibi kabul edilecek ve sadece satılan eşyadan gümrük
vergisi alınıp diğerlerinden vergi alınmadan geri götürülebilecektir. Satılık
eşya için özel köşeler ile daireler inşa edilecek ve bu eşyalar oralarda teşhir
11 BOA, HR. TO. , nr. 69/63 (31 Ekim 1891).
12 BOA, HR. TO. , nr. 69/63, s. 2.
13 BOA, HR. TO. , nr. 69/63, s. 3.
9/18 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 123
edilecektir. Komisyon, sergide eşya satma niyetinde olan kişilerin bunun
için nasıl bir düzenleme yapacaklarını veya nasıl bir mekân inşa edecekleri‐
nin resimlerini ve planlarını elçilere teslim etmelerini istemiştir. Serginin
ciddiyetini sağlamak için programın düzgün bir şekilde yürütülmesi isten‐
miştir14.
Sergiye gönderilecek eşya paketlerinin markalanması, nakliyatı kabul
olunacak limanlar ve gönderilebilecekleri depo gibi yerlere dair bir talimat‐
name de sefaretlere tebliğ edilecektir. Söz konusu talimatnamenin tebliğine
kadar eşyaların muhtemel masraf defterlerine ve genel talimatnamenin 26.
ve talimatnamenin 16. maddeleri (ikinci ve üçüncü sayfası) hükümlerine
göre gönderilebileceği ifade edilmiştir.
Elçiliklere gönderilen yazıda özellikle vurgulanan husus, elçilerin görev
yaptıkları ülkelerde Madrid sergisinin önemi hakkında kesin olarak bilgi‐
lendirme yapmaları gerektiğidir. Keza Orta Avrupa ülkelerinin başkentle‐
rindeki müzeler ile genel dairelerinde Amerika’nın keşfi ve sonraki dönem‐
lerine ait önemli olaylarla doğrudan ilgili olan şeylerin sergiye gönderilme‐
sinin önemi ve bu hususta izin talebi üzerinde durulmuştur15. Keza Mad‐
rid’de düzenlenecek Avrupa ve Amerika milletleri genel sergisinde, elçile‐
rin görev yaptıkları ülkelerin yüksek bir mevki kazanabilmesi için mümkün
mertebe fazla sayıda eşya ile koleksiyonların gönderilmesi hususunda daha
fazla gayret ve ehemmiyet gösterilmesi gerekliliği vurgulanmıştır. Sergi
hazırlıklarıyla ilgili yardımcı olacak konsoloslara da aynı program ve tali‐
matlar gönderilmiştir16.
Kraliyet kararnamesine göre sergi 12 Eylül 1892’de açılıp 31 Aralık
1892’de kapatılacaktı. Ancak, “Palacio de Recoletos” (El Palacio de la Biblioteca y
Museos Nacionales‐İspanya Milli Kütüphanesi)’ın sergi yeri olarak kullanıla‐
cak bölümünün düzenlenmesinin tamamlanamaması nedeniyle, sergi oda‐
ları 30 Ekim’e kadar halka açılamamıştır. Madrid sergisi ile ilgili tüm hazır‐
lıkların tamamlanmasının ardından sergi Kral ve Portekiz Kraliçesinin refa‐
katiyle İspanya’nın Kraliyet Vekili Maria Christina tarafından 11 Kasım’da
resmî olarak açılmış ve 31 Ocak 1893’e kadar açık kalmıştır17.
Sergide Arjantin, Bolivya, Kolombia, Kosta Rika, Danimarka, Ekvator,
Almanya, Guatemala, Meksika, Nikaragua, Norveç, Peru, Portekiz, İspanya
ve kolonileri, İsveç, Amerika Birleşik Devletleri ve Uruguay gibi ülkelerin
14 BOA, HR. TO. , nr. 69/63, s. 4.
15 BOA, HR. TO. , nr. 69/63, s. 5.
16 BOA, HR. TO. , nr. 69/63, s. 6.
17 Report of The United States Commission, s. 9.
124 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 9/18
antropolojik, özellikle de tarih öncesi eserleri18 ve ürünleri teşhir edildi. Ser‐
gilenen eserlerin toplam sayısının yaklaşık iki yüz bine ulaştığı bildirilmiş‐
tir19.
Serginin Amerika Tarihi Bölümü’nde Kolomb öncesi, Kolomb dönemi
ve Kolomb sonrası bölümleri yer alırken, Avrupa Tarihi Bölümü’nde özel‐
likle İber Yarımadası medeniyetine ait örnekler, Yeni Dünya’nın keşfi ve
kolonizasyonu ile ilgili eserler sergilenmiştir20.
Madrid sergisindeki arkeolojik malzemeler bilahare Chicago’ya nakledi‐
lerek orada tekrar sergilenmişlerdir. Kaynaklara göre Madrid sergisi, Chi‐
cago sergisi kadar popüler olmamasına karşılık Amerika’dan gelen etnogra‐
fik koleksiyonlar nedeniyle daha yoğun ilgiyi hak etmektedir21.
Osmanlı Devleti de Madrid’deki sergiye katılmaya karar vermiş ve dev‐
leti temsil etmek üzere Komas Efendi sergiye katılmak üzere görevlendiril‐
miştir22. Osmanlı Hâriciye Nezâreti tarafından hükümete gönderilen 28
Ağustos 1892 tarihli belgede, Madrid’de düzenlenecek sergiye bazı tüccarın
Osmanlı ülkesinin ürünlerinden göndermek istediklerinden bahsedilmiştir.
Bu kapsamda gönderilecek eşyanın toplam vergisinin depozito tarzıyla
ödenip, bunlardan sergide satılmayıp iade olunacakların gümrük vergisinin
daha sonra depozito akçesinden geri ödenmesine izin verilmesi hakkında
İspanya sefaretinden gelen belge hakkında bilgi verilmiştir. Yapılan değer‐
lendirmelere göre 5 Ağustos 1892 tarihli ve 664 numaralı vergi ayrıcalığı ile
ilgili tezkireye göre sergiye gönderilecek eşya gümrükte kontrol edildikten
sonra usulen alınması gereken vergi depozito usulü tahsil edilecektir. Bu
eşyalardan Madrid’de satılmayıp geri getirilecek eşyaya âid olan gümrük
vergisi, iâde edilecek ayrıca ithalat vergisinden de istisnası ve bu konuda
herhangi bir tereddüde meydan verilmemesi için ilgili nezâret ve elçiliğe
tebliğde bulunulacaktır23.
Hâriciye Nezâreti’ne 1 Eylül 1982 tarihinde gönderilen tezkirede Mad‐
rid sergisine gönderilecek eşyanın vergi muafiyetleri hakkında 30 Ağustos
1892 tarihinde bilgi verildiğinden bahsedilmiştir. Buna göre sergide satıl‐
mayan eşya, sergi dağıldıktan sonra altı ay içerisinde iade edilmek ve bun‐
ların sergi eşyasından olduğuna dair komiserlik veya sefaretlerden alınacak
resmî ilmühaberleri ibraz edilmek kaydıyla depozito tarzıyla işlem görmesi
18 David R. Watters-Oscar Fonseca Zamora, “World’s Fairs and Latin American Archaeology: Costa Rica at the 1892
Madrid Exposition”, Bulletin of the History of Archaeology, C. 15, S. 1, 2005, s. 5.
19 Report of The United States Commission, s. 10.
20 Report of The United States Commission, s. 8.
21 D. R. Watters-O. F. Zamora, “World’s Fairs”, s. 4.
22 BOA, ŞD. , nr. 3191/15, (8 Ca 1309/10 Aralık 1891).
23 BOA, HR. İD. , nr. 1221/36, (19 Temmuz 1892).
9/18 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 125
uygun bulunmuştur. Bu durumun Ticaret ve Nâfia Nezâreti’ne bildirilmesi
ve nezâretin de sefarete tebligatta bulunması gerektiği ifade edilmiştir24.
Sergi ile ilgili hazırlanan raporda Osmanlı eserlerinin adı “Avrupa Tarihi
Bölümü”nde sergilenen eserler münasebetiyle geçmiştir25. Sergi komitesinin
raporundan anlaşıldığı üzere Madrid’deki sergide dünyanın bir çok yerin‐
den gayet iyi tanınan ve çok takdir edilen Osmanlı seramikleri bulunmak‐
tadır. Bu anlamda, Osmanlı Devleti’nin başkenti İstanbul’daki Müze‐i
Hümâyûn’dan padişahın onayı ile gönderilen seramik ve camdan yapılmış
askı cami lambaları çok beğenilmiştir. Seramik lambalarının en dikkat çekici
olanı, yağlı yaldızla kaplı iki sıralı şeritleri olan ve yalnızca mavi renkte ya‐
zılmış iki dar şerit bandıyla süslenmiş, yüzeyin geri kalan kısmı düz beyaz
renkte olan muhtemelen Kahire veya Şam’da imal edilmiş bir seramik
üründür. Çok daha güzel ve sıradışı büyüklükteki Rodos malından iki zen‐
gin renkli lambanın kabartmaları alt kısımda zarif arabesk desenlerle dolu
olup, yüzeyin geri kalanı yazıtlar ve süslerle kaplıdır. Rapora göre kırmızı
ve turkuaz renkleri ve süslemeleri alışılmadık parlaklıkta olan lambaların
ana hatları beklenen etkiyi bırakmamaktadır26.
Sergi komitesinin raporuna göre solgun mavi renkte boyanmış dört kü‐
çük lamba, olağandışı ve cazip olmasalar da kendi türünün güzel örnekleri‐
ni temsil etmiştir. Lambaların ana dekorasyonu, XV. yüzyıla ait olan Farsça
el yazmalarını hatırlatan ince süslemelerle dolu olup aralıklar arasındaki
süslü kufi bantlarından oluşmaktadır. Cam lambalar Venedik imalatı ve
muhtemelen XV. veya XVI. yüzyılın başlarına tarihlenmektedir. Hepsinde
çeşitli desenler yer almakta ve cami lambası formundadır. Bu lambalar bü‐
yük boyutta olup, ek olarak bir seramik lamba yağı haznesi de kullanılmış‐
tır. Venedik lambalarının bazıları, Osmanlılar tarafından çok basit bir tarzda
tasarlanmış ve buna göre altın çizgileriyle boyanmıştır. Raporda böylece
lambalara daha sade ve çıplak bir görünüş kazandırıldığı ifade edilmiştir27.
Madrid’e götürülen eşyadan depozito tarzıyla işlem gören eşyalarla ilgi‐
li hususlar sergi sonrasında da yazışmalara konu olmuştur. Mevzu ile ilgili
Hâriciye Nezâreti’ne gönderilen yazıda; Madrid sergisinde sergilenmek ve
alıcı çıkarsa satılmak maksadıyla Osmanlı Hükümeti’nin nam ve şerefine
gönderilen ürünlerden bir kısmı satılmış bir kısmı ise elde kalmıştır. Bu
eşyanın vergisiz olarak Osmanlı ülkesine geri getirilmesi sürecinde serginin
üç ay mı yoksa altı ay mı açık kalacağı ve serginin tamamen kapanıp ka‐
panmadığı hususunda bir tereddüt hasıl olmuştur. Yapılan değerlendirme‐
24 BOA, HR. İD. , nr. 1221/37, (19 Ekim 1892).
25 Report of The United States Commission, s. 10.
26 Report of The United States Commission, s. 87.
27 Report of The United States Commission, s. 87-88.
126 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 9/18
de serginin tamamen kapandığı ve satılmayan ve geri gönderilecek eşya için
düzenlenmesi gereken pusulaların biran evvel onaylanması gerektiği bildi‐
rilmiştir. 14 Şubat 1893 tarihinde bir başka konu daha gündeme gelmiştir.
Madrid’de sergilenen ve satılmayan eşyadan bir kısmının aynı şartlarda
1893 yılında Chicago’da açılacak sergiye götürülmesinin mümkün olup
olmadığı Osmanlı Hükümeti’ne sorulmuştur28. Ancak Madrid’deki eşyanın
Chicago’ya götürülmesi meselesinin nasıl sonuçlandığı tespit edilememiştir.
Madrid sergisi tamamlanıp kapandıktan sonra, sergi ve şenliklerin or‐
ganizasyonunda görevli komite tarafından söz konusu şenliklere katılan
ülkelerin yöneticileri için altın madalya bastırılacağı haber alınmıştır. Bu
konuda Madrid elçiliğinden 12 Mayıs 1893 tarihinde Osmanlı Hâriciye
Nezâreti’ne ulaşan 62 numaralı tahrirata göre; Madrid’de yarı resmî bir
gazetenin 2 Mart 1893 tarihli nüshasında bir haber ve cetvel neşredilmiştir.
Habere göre Amerika’nın keşfinin 400’üncü yıldönümü münasebetiyle ger‐
çekleştirilen şenliklerin organize edilmesinde görevli olan komite, söz konu‐
su şenliklere katılan ülkelerin hükümdarlarıyla K. Kolomb’un ailesinin XI.
kuşaktan temsilcisi olan Düke De Veragua’ya mahsus olmak üzere yalnız
otuz üç adet altın madalya bastırmıştır. Gazetede, Padişah Sultan II. Abdül‐
hamid’in adını göremeyen Madrid sefiri Turhan Bey, bu madalyaların İs‐
panyol Hâriciye Nezâreti’ne gönderildiğini bildiği için gazetedeki bilginin
doğruluğunu teyid etmek amacıyla ilgili nezârete gitmiştir29.
Osmanlı elçisi Turhan Bey, İspanyol Hâriciye Nezâreti’nde gazetedeki
listenin doğruluğunu teyid edince diğer devletler adına bastırılan altın ma‐
dalyadan Sultan II. Abdülhamid için de bastırılmasını talep etmiştir. İspan‐
yol Hâriciye Nezâreti müsteşarı ve hatta Hâriciye Nâzırı bu madalyaların
hangi şartlarda basıldığını öğrenmek amacıyla komite başkanından bilgi
istemişlerdir. Komite tarafından gönderilen açıklamada bu madalyaların
yalnız Madrid sergisi ile Huelva’daki deniz şenliklerine resmen katılan ül‐
kelerin yöneticilerine mahsus hazırlandığı bildirmiştir. Osmanlı’nın Madrid
elçisi, birkaç gün sonra Osmanlı Hükümeti’nin sergiye tamamıyla katıldığı‐
nı Hâriciye müsteşarına bildirmiş ve bu durumu serginin yeni genel vekili
Rahip Fidel Fita’ya da iletmiştir. F. Fita, Osmanlı elçisinin teşebbüsünü haklı
bularak Padişah II. Abdülhamid’e de bir madalya hazırlanması için durumu
İspanya Başbakanı nezdinde gündeme getireceğini vaad etmiştir. Bilahare
28 BOA, HR. İD. , nr. 1221/40, s. 4-1 (14 Şubat 1893); Amerika’nın keşfinin 400’üncü yıldönümü münasebetiyle Madrid’de
düzenlenen sergiye gönderilen antika lambalar hakkında daha fazla bilgi için bk. BOA, HR. İD. , nr. 1221/33 (24 Ağus-
tos 1889); BOA, HR. İD. , nr. 1221/34 (13 Şubat 1891); BOA, HR. İD. , nr. 1221/35 (31 Ekim 1891); BOA, HR. İD. , nr.
1221/36, (19 Temmuz 1892); BOA, HR. İD. , nr. 1221/38 (19 Ekim 1892); BOA, HR. İD. , nr. 1221/39 (26 Aralık 1892);
BOA, HR. İD. , nr. 1221/40, s. 4-1 (14 Şubat 1893).
29 BOA, Y. A. HUS. , nr. 275/6, s. 2 (14 Za 1310/30 Mayıs 1893).
Description:le ABD'nin New York şehrinde şenlikler ve karnavallar tertip edilmiş, . gazetesinde yayımlanmış, makaleler 1889'da 14 sayfalık bir kitapçık halinde .. yük boyutta olup, ek olarak bir seramik lamba yağı haznesi de kullanılmış- tır.
