Table Of ContentSTUDIA Z DZIEJÓW
STOSUNKÓW POLSKO-ROSYJSKICH
W XVIII WIEKU
Memu mężowi Antoniemu
WYDAWNICTWO NAUKOWE Semper
HORIZON
ZOFIA Z IE L I Ń S K A
S T U D I A Z D Z I E J Ó W
S T O S U N K Ó W
P O L S K O - R O S Y J S K I C H
W XVIII WIEKU
WYDAWNICTWO NAUKOWE Semper
Książka dofinansowana przez Instytut Historyczny
Uniwersytetu Warszawskiego
Okładkę projektowała: Sabina M. Zuzga
Redaktor: Wojciech Kriegseisen
Korekta tekstów francuskich: Krystyna Zaleska
© Copyright by Zofia Zielińska and Wydawnictwo Naukowe Semper,
Warszawa 2001
All rights reserved. No part of this book may be reproduced, stored in
a retrieval system, or transm itted, in any form or by any m eans without
the prior permission of the publishers, Wydawnictwo Naukowe Semper
Wszelkie prawa zastrzeżone. Przedruk, odtwarzanie lub przetwarzanie
fragmentów tej książki w mediach każdego rodzaju wymaga pisemnego
zezwolenia Wydawnictwa Naukowego Semper
ISBN 8 3 -8 6 9 5 1 - 9 8 - 2
WYDAWNICTWO NAUKOWE Semper
ul. Bednarska 20A, 00-321 Warszawa
tel./fax: (22) 828 49 73
e-mail: [email protected]
http://w w w .sem per.pl
Bib!. UAM
■ if
SPIS TREŚCI
Przedmowa ...................................................................................................................... 7
Rosja wobec polskich prób reform w latach 1738-1744 9
Rosja wobec planów reform ustrojowych niezrealizowanej
konfederacji Czartoryskich z lat 1762-1763 60
Przegrana walka o głosowanie większością. Stanisław August
od października do grudnia 1766 r o k u ..........................................................................90
Ambasador Otto Stackelberg
w dobie wojny o sukcesję bawarską ..................................................................... 136
Dwa niezrealizowane projekty polityczne
Katarzyny II z początku 1789 r.................................................................................... 160
Ostatnie miesiące ambasady Ottona Stackelberga
w świetle jego raportów (styczeń 1789-czerwiec 1790) 170
I. Pierwsze tygodnie po naruszeniu g w a ra n cji.......................................... 170
II. Przegrana walka o tranzyt rosyjskich wojsk
i dostaw wojennych (luty-czerwiec 1 7 8 9 ) ............................... 183
III. Wstępne boje przeciw aliansowi polsko-pruskiemu
(styczeń-maj 1 7 8 9 ) ......................................................................... 201
IV. W rozbracie ze Stanisławem Augustem
(maj-sierpnień 1 7 8 9 ) ..................................................................... 211
V. Pod naporem pruskiej ofensywy dyplomatycznej
(sierpień-listopad 1789) 220
VI. Przeciw projektom sukcesji tronu
wiatach 1789-1790 226
VII. Przegrana walka o alians pruski i dymisja
(grudzień 1789-czerwiec 1 7 9 0 ) .................................................. 231
N.
Źródła i literatura ....................................................................................................... 248
Wykaz skrótów ........................................................................................................... 251
Skorowidz osób ........................................................................................................... 252
l 5 ]
PRZEDMOWA
Najbardziej adekwatnym tytułem niniejszego zbioru byłoby „Moskiewskie
P.S.”. Podstawę wszystkich tekstów stanowią bowiem źródła, pochodzące
z moskiewskiego Archiwum Polityki Zagranicznej Imperium Rosyjskiego
(Archiw Wnieszniej Politiki Rossijskoj Imperii), to znaczy korespondencja
dyplomatyczna petersburskiej centrali z rosyjskimi przedstawicielami dyp
lomatycznymi w Rzeczypospolitej. Drugi człon nieoficjalnego tytułu — „Post
scriptum" — wynika stąd, że problemy omawiane w książce były już
przedmiotem zainteresowania historyków. Rosyjskie archiwalia pozwalają
do tych badań dopisać nowe fakty, często w zasadniczy sposób zmieniające
dotychczasowe opinie.
Zgodnie z regułami panującymi w Archiwum Polityki Zagranicznej
Imperium Rosyjskiego, edycja materiałów źródłowych w nim przechowywa
nych jest dopuszczalna tylko za zgodą odpowiednich władz archiwum
i wiąże się z poważnymi kosztami. Ten ostatni wzgląd przesądził o tym, że
m usiałam zrezygnować z publikacji wielu cennych znalezisk w formie
aneksów do poszczególnych studiów. M ankament ten starałam się po
mniejszyć cytatami ważnych fragmentów źródeł. Już tylko moją winą są
inne uchybienia w dokumentacji, mianowicie opuszczane często num ery
relacji (nie od razu zorientowałam się, że — prócz daty — raporty dyplo
matyczne miały jeszcze dodatkową numerację) oraz nie zawsze przeze mnie
odnotowane daty prezenty. Ponieważ brak num eru relacji nie stanowi
przeszkody w dotarciu do niej, a więc zasada jawności warsztatu pozostaje
spełniona, zrezygnowałam z uzupełnienia tego niedostatku, które m usia
łoby odbyć się kosztem zamówienia innych akt. Ta ostatnia okoliczność
zrodziła też kolejny m inus pracy, polegający na tym, że teksty obcojęzyczne
nie zostały powtórnie sczytane z oryginałami po przygotowaniu książki do
druku.
Kilkanaście miesięcznych wyjazdów do Moskwy w latach 1992-1997,
którym ta książka zawdzięcza powstanie, było możliwych dzięki pomocy
finansowej Komitetu Badań Naukowych1. Trudno dziękować instytucji, ale
przecież za nią kryje się życzliwość i zrozumienie tworzących ją ludzi; ku
nim kieruję wyrazy wdzięczności. Instytut Historyczny Uniwersytetu W ar
szawskiego był nie tylko sponsorem trzech moich moskiewskich kwerend
w latach 1993-1994, ale sfinansował także wydanie niniejszej książki. Za
wspieranie mych badań i możliwość ich publikacji dziękuję bardzo Dyrekcji
Instytutu.
Kwerendy archiwalne za granicą stwarzają wiele problemów organiza
cyjnych. Ich pokonanie zawdzięczam życzliwości wielu osób tak w Polsce,
jak w Rosji. Wszystkim im tutaj najserdeczniej za okazaną pomoc dziękuję.
1 Granty nr 1 0930 91 01 (lata 1992-1994) i nr 1 H 01 G 07310 (lata 1996-1998).
I 7 ]
Na koniec tych uwag wstępnych chciałabym przypomnieć, że pier
wszym z nas, który dotarł do niedostępnego wcześniej dla Polaków Archi
wum Polityki Zagranicznej Imperium Rosyjskiego, był ś.p. dr Łukasz
Kądziela. To jego doświadczeniu, zdobytemu w czerwcu 1992 r., a także
jego zachętom zawdzięczam pierwszy impuls do podjęcia moskiewskich
kwerend.
Warszawa, 19 m arca 2001 roku.
R O S JA W O BEC POLSKICH PROB REFORM
W LATACH 1 7 3 8 - 1 7 4 4
Opinie historiografii na tem at sytuacji międzynarodowej Rzeczypospolitej
w latach trzydziestych i czterdziestych, ocenianej pod kątem szans na
reformy, są od dawna ugruntowane. Wobec faktu, że Wielka Brytania
traktowała Polskę jako teren wykraczający poza swe aktywne zaintereso
wania polityczne, Francja wspierała w Rzeczypospolitej działania Prus, a
Szwecja i Turcja były za słabe, by swego sarmackiego sąsiada wspomóc,
los prób naprawy państw a zależał od trzech mocarstw ościennych —
Austrii, Rosji i Prus. Austria po 1733 r. zrezygnowała z odgrywania w Pol
sce czynnej roli zarówno dlatego, iż zajęta była konfliktami na zachodzie
i południu Europy, jak też ze względu na Rosję, której wsparcie przeciw
Prusom chciała od 1740 r. zdobyć, by uzyskać szansę rewindykacji Śląska.
Ponieważ zaś Rosja traktowała Rzeczpospolitą jako domenę swoich wyłą
cznych wpływów, Wiedeń nieingerowaniem w sprawy Polski chciał kupić
sojusz Petersburga przeciw Berlinowi. Żadnych wątpliwości nie budzi
skrajna wrogość Prus wobec wszelkich, najmniej nawet znaczących prób
reformatorskich w Rzeczypospolitej. Różnice poglądów w historiografii do
tyczą Rosji. Ma to znaczenie zasadnicze, zważywszy, że od czasów Piotra I
to właśnie Rosja, która zepchnęła Polskę do roli swego protektoratu,
rozstrzygała o losach szlacheckiego państwa. Przypomnienie tego przynio
sły lata 1733-1735; wojska rosyjskie wprowadziły wówczas na tron nie
chcianego Augusta III, zmuszając do ucieczki z kraju legalnego elekta
Stanisława Leszczyńskiego.
O tym, że w następnych latach Rosja miała jakoby nie tylko przyzwalać,
ale nawet sprzyjać polskim reformom, przede wszystkim aukcji wojska,
wnioskowano na podstawie stosunku Petersburga do planów reform,
przygotowanych na najważniejszy z sejmów lat czterdziestych — sejm
grodzieński 1744 r. Jako pierwszy pogląd ten wygłosił Szymon Askenazy
— zarówno bez przypisów, jak bez uwzględnienia rosyjskich źródeł1. Jego
oceny podtrzymał Mieczysław Skibiński, który w przeciwieństwie do po
przednika spożytkował nie tylko dostępne rosyjskie wydawnictwa źródło
we, ale nadto uzyskał z Moskwy pewne wypisy archiwalne i opublikował je
w bardzo cennym wydawnictwie źródłowym2. Niestety, nie poradził sobie
z opracowaniem materiału, którym dysponował; znalazło to wyraz w druz
1 S. Askenazy, Fryderyk II i August III, w: S. Askenazy, Dwa stulecia, t. I, Warszawa 1901, s.
245-246. Tekst ten jest prawie Identyczny z artykułem, zamieszczonym wcześniej w „Biblio
tece Warszawskiej” III 1895, s. 123-156. Część przypisów autor zaczerpnął z innego swego
artykułu — Z dwóch sejmów, „Biblioteka Warszawska” IV 1895, s. 119-122.
M. Skibiński, Europa a Polska w dobie wojny o sukcesję austriacką w latach 1740-1 745, t.
I-II, Kraków 1912-1913; t. I stanowi opracowanie, t. II — wydawnictwo źródłowe.
( 9 ]
