Storia universale. Il Medioevo

615 Pages·2004·19.673 MB·Italian

by  Giovanni Tabacco, Grado Giovanni Merlo

UNIVERSALE
o
C OR R lE RE D E L L EAR A S
STORUINAI VERSALE
Volu7m e
� 200R4C,QS u otlSdpiaM�,imh im o
Edizsipeocniepea rli eCl o rrdieelrSelera a
pubblsiulc iactean zSao cdieeeldtilàtai r Mliu cleiB nool,o gna
GiovaTnanbia- cGcroaGd.Mo e rlo
Medkxwo l ',
©,1 98t�,9S� �i9é etdài tirMliu cleiB nool,o gna
\
l . l
Progegttroa fiOcuoot:fN owhserrle
ArMta:r cPoe nn&i Cs.i
Riceirccao nogrMaafincau:eF luag enzi
RedazionAes:t esrriMlsi,cl oa no
LeG ranOdpied reeCl o rrdieelrSleea r a
Diretrteosrpoen SstaebfiFalonelo:l i
RCSQ uotiSdpiaa ni
ViSao lfe2r8i-n2o0 1M2i1l ano
RegistraziodnìMe i lTanrnuiomb eu5rn3oad7 le lel9 !7/04
SedLeeg alVeiR:ai zz2-o Mliil ano
Findiist toa mpaagreo:2s 0t0o4
ISS1N8 24-4580
GrafViecnaeS tp-aaT rebas(ePlaedgohvea )
Tuttidi i rdiittc io pyrsiognrishoervt a ti
ILM EDIOEVO
GIOVANTNAIB ACCGOR-ADOG .M ERLO
MEDIOEVO
PRESENTAZIONE
di FRANCCARDOI NI
Dicisaumboii nto om,a ggiaoid uiel luasuttroGiri io,v aTnanbia c­
co( undoep iigr ùa ndsit odrieNcloi v eceeG nrtaoGd).Mo e r(luondei o
suopiib ùr ileli anntteil allilgiaees nvutviaio, l vtaal orosstius­simo
dioscohc)eo, se c' hèce o shaav olsuitgon iqfuieclsaitrbocer h doea,u n
quardtiso e cèon loota ot u tgtlsiit uduennitvie ristiatldaiiSria t noi­
riam edievale.
Alfilnade e galninS ie ttassint taafv,aa t icosamednaut ne uscendo
perimoodldotif of idceilnlloeas sttroaer n ioasn:o lcoo,ms eri i corderà,
sotitplor ofilo eus nciovlearsCstiisi teica rodra aip oo.cl oa scailaltei
spaulnlase t agpieocrne erv terias fif ascmiana annc-theeef, o rssoe­
pratt-uitntgoa nneep veorlveAe nrcsihane.s egnameae pnptroe ndi­
mendteol sltaon rieaa v evmaonlort ios eLn1ttiateloris.aat astpaa z­
zatfao,rc soqenu alricthaerd daolp,lo el emrieclhaaetl iNlovaue v elle
Histofiraren ceersaeqn:uo e glllaiin nriu ggdeipn etris ocnoamggie
MichFeo!u cacuhpleert a,l stenr eso a reabnbdeaq tuoai snia spettata­
menntoea,nn cosrae ssanntefelan tnieod,ri wceol 1l9i8aC4ni.so ' in­
terrosguca ovmiaen seglnasa troesr uilasle,t rnaudoedv aef airn tra­
prenadlemlraaen ualeis sutlilc'ao pdpiom ratnutneiin"lteg àre en ere"
manualEimsmtaincLuoeRe: ol Ly a ducraiiv ee ivmap egnnaetlpile ar ­
lustrdaezlniluoeonf vere o ndteilseltrooe rs idici os,c ustuAev riaèe ss u
Chaulenp ur,o pdoi"s ntueo vi manuali" preos vuo­cavano entusiasmi
scitapvearnpol essità.
Inq uecsotnot -ensetqlou aplree postiae vnvteir tliievs atnaon ze
volart ies taubnfi olnidraeme ue nno trod ailnsleto e ssaspose croel asti­
cos condvaof lertopoco il emciocnhhtiers ot oire événee" mneon­tielle
zionimsaim noc "ua il tsetmepssosis e on tciovnsaea c esnsoapnrie ar ­
deirf er udtetl"ils ep erimentaazviaon-nmtioi"l ertpaion irod t oa­te
cen(tgeil s it udcehneets ip)ri meivblai nsood gniuo nn uoavnoc orag-
giod,in uosvien ttaensatiuo t ordeapv rooploicr osmbiea dsiep arten­
zap elrac ostrduiuz nis oanpeae vrvei aac toos tdiatb uaisareler l ia­
cereqc uai nadlpi r ogsrceisesnoat ldif ili àdc ipo i oùm endoe termini­
striictiao c rnerit ezdzise t amrpaon ki-LaenopoovlodRn a n(k e1 795-
1886ri)c,o rdifauum nodeiol op,a ddrie lsltaom roidernaa ,c olcuhie
sganlcasi tòo draislai stdeemlaaler tcie rdecia ò v vicianlma ornldao
delslcei eecn ozlecu;hp ieu ntaau vnaar i costdrefuiaz ti"twoiinee es
eigentlich g"e,cw oemrssesie o nnef ofe ttivsavmoe-lnmttaaie lt em­
pos tetsasnaotp oe arltplera o bledmaea stoirccaai pzpzuanprtreoprio,o,
let entanzeioorannike id aarin bea dire l'fiurnrizndiueonlnzleiaa bile
stocrioam" eop eirnaf iniatpatermaeF"nr.ta et tialelng taomd,eal on­
tanaon nunzmiaia ntt eoim,r p ecceonrnti igi osrtei ttraus ictiose,tn oz­e
_
richese c ienzee l uasm taepnsoesl,ai atq iucleieltg àia nmteri nosbe­ca,
bligaavs apnezozd aerfei nitiiplve arimcenoctleeor scmoha igiocd oe l­
l'etnoc-ein"ltr raizszsmiornosi mooni en"d ivisdpuiaettoa dtaa mente
RogBears t-iead dea vventquuraanmrtesonis o p eriment(ca hlém ente
supli apnroa tpiocclooce o gnizgieonneir almendtaeg slptiou s­sedute
denittia lmieadininmi a tedriisa t oerxitara eupreormpeetat deiv ano
spazoid aiar pep rof.o.)nn. ed lilr'e-o èci celaa dsniood ir-dleolsltao ­
ria extraeUunrasop ceepale.tr aac lhatelr ols oeram brcaovnas igliabile
ec hoer mèad ii vecnougtean te.
Iclo ncdei"t mtaon uuanlei verstiatelear rdaii,oc "h-iaratamente,
ivlo ludmiTe a baecM cerol- oer a nunoovtnoopr ,p oc hinaért oa nto
menion contLeasp traadtsiosd.ia tdtetilec mapd oer,le satnocp hieù
tarmdain tenpurteas,c nrievgealvnian i uniuvnegar esnietrira­aril e
visitdaezlsiltoaond rieia s tneesslua ao m bigteoo cronaolfl iodngiiec o
conseanigit oivraienpl ia ssadggiauo nm oduelsop ositivdoi- narrativo
conosdceeplna zsasa au tnoco ri ticoprodbisle umiaan ttiiccmooam ­
prenscihioenn cel uadletsersleeems eìpn rtopiri ameesnetgeece htpeie cri­
tanptoon elsoss teu dee/niotgil eo vasnteu d(iionssoo im"lmle at,t ore"
qualificdaitnoaa)nls z ui"o t avdoall aov oqruoe"sl,ulq lou adleo ve­
vancoo minacdai lalri ngelaairnr esdsieim l e stdiise troerv iacaldo ei, ­
rgel sit ru-meenm teiit oddirii c-eraclda il, àd ell'epo evrvaiilart ­ro
rinunzsitarbuimlee ndtita izppirooopri naem ebnitbel iografico.
Mai nr ealela tmàb izdie"olmn ain uuanlei verseriatnaaolri teor "e
piiùm pegnaStiti rvaet.dt ira ovmap iel riemd ietlil 'acdciria ­demia,
dfieniirc eo nftirsnaci u eos loac iineo tràda ilncleoa n osscteoneriz caa
dip ropuonrrale e tteu'hre eari an tenodrevgao glieo sasmeevnetrea -
menmtaen te"nsecrosliaa nsctahiu ecnp a u"b bpliiaùcm op inoon,ne ­
cessariuanmievnetrens éci otsatrdiiitlo ua iutr(oete aa tnmite on poo,i ,
dil aurneealstlpioe cifisceont)zu,at tcaevdiaeaq r ueet lid pioc onces­
sioeno/di i s emplifioca anzcsiheoemn pil icdeipm eernadtliets rcou ti­
biolrnia mernettioc rihoceri d inaricaamraetntteerl iacz ozsaindod etta
"aldtiav ulgaIznai lottnreeirm" i.sn iai m,b iavp ar opuonrr" em a­
nualec"ht ea,rle e stapnodtoev,se snueitr i liaznzccahotemo "e l idbir o
storniosanc" o lastiinctaiemclseh onee:tr aean cuhneb ell'pienrv ito,
nodni urneab elsfildaar ,i vaolll ettit ore.
Il" medioneveoc"e,ss aariffraomnetnnatotesno e nuznpa eraslot­ro
brieoq uassit rinagcacteoan lnvleoa rqiuee sdteiloslnupaiao sspieb­ile
riodizzearzdaai T oanbea,ecM ceorr lion chcioumsuon- qenu oesn o lo
ino sseaqq uuiecolh lseiui s a(vseaui s ad)e fiin" iprreo grvaimgmein ­
ti-"n ecio nsluiemtdiiemt lii l lentnraVi eoXV secioclloh ,ne er ibadi­
vai slu coa rat"toecrcei dEeq nutvia' leen"ro.agin à e tnocenbterni­smo,
slìu cciodnas apevdoeflezlaz tcath ioeml e dièoi evnqo u anttauolen dai ­
rnendseiloslntaeoe r idase plildrioet lol 'Eoucrcopiad peenntsadaleat,la ­
las ponddealp leo lemiche citnraqc uaetcteeor nliftioecrmsirac ethliea ti­
vaa lrlee sponisnqa ubeicllhliueatng à r ansdteod reiSlce ot teacvernetbo­
bedfi enilta"o de cadeec nazdaud teal l'riommpaeenrn ooo" dn fie nibile
sneo anl lluadec let emdeal lfai ndee lreli an adsecmlio tnaad not iucno :
appartennoetnna tnaetln o o vdeergoal cic adiqmueanncttoiom, e
tema
ssia a q uedleloll leoi rnot erpretaedz eiloWlaenl it anschacuhnuene g
era anlpa utnadt,afo a rsceinl tadi irmee ndseimloe ndei cooemveo cen­
treai len dispeanlsla'beilel adbecolor naczseittoedtnsiOoes c oc iddeenlt e,
quale atpuptatreaevv iideaon ggit,eic ,la ratdtiernea mico.
Strtertlatad o e strutdteumlrao znideooln lee nisteil calo a-­romano
boriosad eglselusaiat d ieonntei tdàa/u neapr aerditinleta ,às cdeir e
unMa odernictaàr attdearilzvlzoaal todanir t aàz ionaleid ziz azione
trasfordmecaiaz riaootnritegieri n aris odcedilaeel tsaàus soc iimtlea ­,
diodeiGv ioo vaTnanbiae cd ciG or aGd.Mo e rslcioa rattpeerirz zuan a
profoantdtae nazlidloienn ea mdeii cshuec ceisnsciotvnritsa ro ic ei età
cultduirveee pr ersu ena ccuproastioz iodnealmcleianv ltiaolt tiàn o­
germa(ncioicsn au osiu cceasnsniecvseisl ibt ailctisi,lc aiv,o -occiden­
tanloin,c choiéncl o nfroen' talop pdoermito on edbir aemi ucsou lma­
non)e clo ntdeeslstltoao l rairag a(mmenano tenes clusimvea­mente)
diterraneem oaccernotcroinctai neanltlad'leeelt grlàaae nn dtieri ore
scopeerd teelgl rea nndaiv igazioni.
Sea T abascpceolat sttae sdei ucrian qcuaep idetdoilcaial tplira i ­
map arlt'Ael,Mt eod ioeea vlMo e,r qluoe deil lqau atcthcreoo s titui­
scolnaso e coinBlda as,Ms eod ioveadv eot,ct hloe' impeii atlna tgol io
genedreallel 'qoupaelruasn,iq ausneto ai ritlsi p ectotnitvrioqb uuatno­
titadtesiiiv noag uotleoii ri ml e tosdcoep leltraco o llabeol racao zni­one
dividsieolrnleee s ponrissabpiealtllit atovà po rrood (oictlhti eon clude
es ottinsteemnpecdr oeem, u nuqnuafe u,n zdiior neec icpornotcroo llo
comuneqsueer criitsaetnfoto)or,nt oed meelnlt'ei ndflemulae ensztar o
supli gùi ovcaonlelee cg oal labeoh'raaè tn ocrahele,l diierveIotpl tr oo.­
blemcae ntdraiqle u epsatgeiè in Pleo tneerlesl uafa e nomennoello­gia,
lseu feu nzinoenlsilu,ada i nameim caati:e mfaup ipùr ofondamente
eri gorosamenteA tttarbauavncrie cgrhosiromao anas olot� e msptoe sso
sensfiibniilesl,sa ivdmoisor c oe elstpao ssidite ilvianc,eo agnnr oa nde
forzeac osnt raorcdhiinaarircez iozana n optoarttdiae nltli' impianto
universaeml oinsottiecdioes lctloiasc coid eisn déze agu loim idnemile ­
dioemvaao n,c ihra epp ordtiti a ilem piacnoltnavo a riedteàls liet ua­
zioeni icl a ratqtueirnpedr io fondsapmeerinmtedene tlalle' organizza­
ziomneed iedvepaiole t iellrio ,cr oom plersestoi(u clno gidl aof acedi al­i
taftain tdais' m'pii ramgiedria"r dcish oirclethi aen) t,e rdidpee­ndenze
terminlaunotpgieol r u oegp oe ridoidepote rrioou dnoas traordinaria
pluradlisi ittàu aedz isi oolnuiz Diaoldnliien. a mdiigc ohveern aoic a­
ratdteelrsleit ruitntsuerdeid aatlilv'ee,ca olnloam icaaulr l utoulrao
deliles titeuczcileoesdn ieial pllriae sdeenlfzleaad i leelt, t socroepp ar­e
ginad ieptargionu anm edirioceovnoo sfcaimbiilelipeap,rau eltr, ee m ­
pos tepsrsoof ondera amednitcean lumoerivnsotp eea qt uteocl alera tte­
ristiec'hhe erig tlein "etviap i"cchoen"s,o l"iidrraetveed"riq,s u iebli­li"
laf adseel nloas sttroari a.
INDICDEE LV OLUME
PARTPERI MA ALTOM EDIOEVO
l. OrienetO ec cidennetlegl ean edseiml e dioevo 5
lL.' organizziatzailoinceo -elldeenlils'tamirecedaai terrpa.n ea,
5- 2.O stilei attàt razdieolnlee gaes ntrtuit tturriab alei lv erso
mondod ominadtaol cliet ptà.1, 4- 3.L ap olarizzazione tardo­
antiicnat oranlola er istocraziep .2r 2e-l4i.Lg 'ieomseer,gd eir e
unO ccidegnrtaev itsaunltGleaa l lpi.a3 ,1
Il.L 'egemognrieac o-orieel naft oarlmea zidoiun ne
O�cidelnattei no-germanico 40
l.L ad ilatazdieolnle' imcpaetrtoo dliiB cios anzpi.4o 0,-2 .L 'a­
scemsoin astnieclqa u adrcou ltureas loec idaellepl oat enezca­
clesiadsatlilc'aO:r aileln'tOec cipd.e5 n1-t 3e.L, ' insediamento
dellpeo polazgieornmia nincehlet essutteor ritoer sioacliea le
latipn.o6 ,0- 4.L as imbidoeslil 'episoccocpiadteon ctoanli el
poterreeg icoo nel ea ristocmrialziitpea. 7r 5i5,-.M issioanna­ri
glosases colniie natremlaet nee llcao struzdieolnle' Eudreoip a
Francehd iiR omap,. 8 5
IIIG.l iim pedriiB isanezd ieoFi r ancahc io nfronto
conl 'Islam 94
l. Lac reazidoenlels op aziisol amnieclco u ordee lc ontinente
euro-asiaet liarc ios truttudrealzli'oinmegp reercopo .,9 4- 2.
Sferdeia utonomnieal alree deip reponderbainzzaan teim nua­
sulmanpa.1, 0 -53.L 'enucleadziia omnbeid tiic ivigletràm ani­
cae n eolatnienlal 'imcpaerrool ienl gadi ioff usidoenlve i ncolo
vassallatico-bpe.1n 1e3f4-i.Lc air aersitoa,u raczuilotnuerc aal­e
rolinegl i'aa mbigdueiltliàes titupzoiloin-tiei cccolesiaps.t iche,
124-5.A llargamdeenltbloaa s feo ndiasriigan oreci rlieds eil la
distinzgiiounrei dfirlcaia b eers ic hiapv.1i 3,5
IV. Ip rodrodmeidl i namisemuor opneeol l'anarchia
postcarolingia 143
l.L' espansbiuolngea srlaa,ev m aa giasruacl o ntineenl t'ei rra­
diaziovniec hien gvaar egpa.1, 4 3- 2.L ap roliferadzeilolnee
fortenzezlelc ar idseig loir dinamedniot rii gicnaer olinpg.i a,
1523-.L af unziodneel lfeo rteezd zeel lceh iepsrei vanteel l'o­
rientamesnitgon ordiellpe o telroec aell ee c onsegumeunttai-
zionsio ciapl.1i 6,5- 4.L 'incrempeonltiot diecllo' episcopato
nelq uadrdoe ir egnei i lr egimvee scovdiellelc ei ttpà.1, 7 7-
5.Cresdceimtoag rafeiscpaa,n siaognrea raitat,i mveirtcàa ntile,
p.1 87-6.M utamenti sneenlslliaib triàe ligein oeslal cau ltura
elitapr.1i 9a5,
V. Disegdniri i ordinamneenltlo' Occidente
precomuneai lnOe r iente 209
l.La d iffusdieolmn oed elilom perigarleec gol,si v ilucpaplii f-
faldie lC aireo d iC ordoevl a' espanstiuorncneae llsai mbiosi
arabo-irpa.n2 i0c9-a2 ,.L ap resendzealp apatroo maneo d el
regniom peritaeldee snceolp rocesdsiso t abilizzdaiSz liaovnie,
MagiaerS ic andinpa.2v 2i-2,3 .D alm ovimento riformatore ec­
clesiaasltliec oi nnovaziondie lps atprauttdoet,llu 'reapliis copa-
toe deir egnpi.2, 31-4 .L 'interprefteauzdioo-npea trimoniale
deira ppovratsis talilcao-benenfeilc irairoir dinamento della po-
tenzpau bbleis ciag noerni ell'eli nquadramdeenltloe conquiste
normannpe.2, 4 4
PARTES ECONDA BASSOM EDIOEVO
l. Ild inamisdmeol l'Occieduernotpeer oi:c erca
ec reazidoinn ueo vsip amzait ereis apliir ituali2 57
l.L' espansionec oamgerb aarsideae llsov ilupepcoo nomico
globapl.e2 ,5 72-.M igrazidoiun oim ineim odificadzeillo'niin ­
sediamelnatd oi:n amidcealp opolamernutroa el uer banpo.,
263-3 .S vilupdpeol laet ticvoimtmàe rciea mlain ifattulrai ere:
rivitalizdzeallz'ieocnoen ommoinae taer diiam ercato2,6 8-p.
4.M otiivdie aeli in termeastseir inaelll'ie spansdieolnlcaea tto­
licipt.2à 7,3- 5 .N obiletc àa vlaelriiald: e finciurlstiu reag lieu ­
rididciuo n c eteog emonipc.o2 ,8 5-6 .P restciutlit uera aultio ­
nomee spressiinotneil leetr teulailgiip o.2s 8e7,
II.I lm ovimenctoom unale 294
l.La v ivacdieticà e nturrib aeni il c ostituirlsoir aodu etlolneo ­
miep,.2 952-.L ep eculiadreicite àte id eliles titunzeilolcneii t tà
italipa.n3 e1,0 3-.M obilsiotcài aeli en iziaptoilviatd ieclalc eo -
munitràu rapl.i3 ,2 1-4 .L 'inquadracmietnttaod dienlco o nta­
don ellsov iluppoploi tiitcaol ipa.n3 o3,1-5 .P luradliia tpàp or­
tie de lemenotrii ginnaelllifa o rmazidoenlelc au ltudreaic eti
cittadpi.3n 4i0,
Hl.D allfar ammentadzeiploo ntee arlelc ao ncentrazione
delfloer ze 345
l.La m onarchpiaap alpe.3, 4 62-.L ad ialetdteilcilase t ituzioni
ecclesialsots ipcohnet:a onregoa nizdzeaimr osvii menrteil i-gio
sie l'impergonmoa ntor par otezieor neep resspi.o3 n5e9-,3 .
Poteproel iteip coot esraec erdostoallied:a erc ioentfàl pi.t3 t7i0,
-4.R accorfdeiu daslpie,r imentafzuinozniio naerc ioanlsio lida­
mentbiu rocranteilcli' ordinpaumbebnltioec uor opepo.3, 7 8-
5." Signocriitet"a deci hnieu soulrieg archnieclhle' Idteaicl oi­a
munip,.3 88
IV. For.ze ad eboledziuz naa c ivilctrài:as sis,e stamenti
et rasformazioni 40l
l.La d inamidceair appocrotnil 'Oriepn.t4 e0,2- 2.I lM ezzo­
giordn'oI tanleilca o ntedsetMloe diterrapn.4e 1o4,3- .G lsit a-
tir egionnaellil 'Icteanlt-irsaoe ttentrdiaolnla'leeq:u iallilbar io
cridseil lliab eirttaàl ipa.n4 a2,2-4 .V erslo' Eurodpeag slti aet i
dellnea ziopn.i4 ,3 6- 5.C roldleom ograftircaos,f ormazioni
agrareti een sisooncii naellicl aem pagnpe.4, 5 06-.A ttimveirt­à
cantpirloid, uzimoannii fattuers ioecrieue rtbàa npe.4, 6 1-7 .I l
lavoirnot elleetl t'uoarlgea nizzdaezlilcoaun let upr.4a 7,5
APPARATI
Bibliografia 487
Cronologia 545
Inddiecnieo mi 553
Refefrtoeonfigrzcaeh e 562