Stoornissen in het gebruik van alcohol - GGZ-richtlijnen

256 Pages·2009·2.09 MB·Dutch

Alcohol moeder xp:Pers. stoornissen moeder 26-05-2009 10:23 Pagina 1
multidisciplinaire richtlijn
m
Deverslavingszorgisvolwassengewordenenverslaafdenkunnensteeds
u
vakerrekenenopeenbehandelingwaarvanwetenschappelijkisvastgesteld
l
datdiebehandelingookechthelptzonderdateronaanvaardbarerisico’saan t
i
diebehandelingzijnverbonden.Datallesishetresultaatvanheelveelbasaal d Stoornissen
in het
neurobiologischenpsychologischonderzoekendebeschikbaarheidvan is
honderdenstudiesnaardeeffectiviteitvanverschillendeinterventies. c
i
Omdezeinformatietoegankelijkenvoordepraktijktoepasbaartemaken p
l
wordenersindsenigtijdrichtlijnengeschrevenwaarindewetenschappelijk in gebruik van Alcohol
literatuurincombinatiemetpraktijkoverwegingenwordtsamengevat
a
i
r
DemultidisciplinaireRichtlijnStoornisseninhetgebruikvanalcoholgeeft
e
aanbevelingen:adviezenenhandelingsinstructiesvoordiagnostiekenbehan-
r
delingvanvolwassenpatiëntenmeteenstoornisdiedooralcoholgebruikis i Richtlijn voor de
c
veroorzaakt. h diagnostiek en behandeling
t
l
Dezerichtlijnbevatonderandereaanbevelingenvoorzowelambulanteals i van patiënten met een
j
klinischedetoxificatieenbehandeling,beschrijftinstrumentenindeeersteen n
stoornis in het gebruik
tweedelijnvoorcasefindingvanstoornisseninhetgebruikvanalcohol,en S
behandeltlaboratoriumtestenomacuutenchronischalcoholgebruikaante t van alcohol
o
tonen. o
2009
Tevenskomenaandeorde:medicamenteuzebehandelingenfarmacothera- r
n
peutischeinterventiesgerichtopabstinentieofreductieinhetgebruikvan i
s
alcohol;psychosocialeinterventiesendebetekenisvancomorbiditeit. s
e
Daarnaastwordtruimaandachtbesteedaandesomatischeconsequenties
n
vanalcoholgebruik. OnderauspiciënvandeLandelijkeStuurgroep
i
n MultidisciplinaireRichtlijnontwikkelingindeggz
Deadviezenenaanbevelingenzijnnietalleenbedoeldvoorgebruikinde h
GeestelijkeGezondheidszorgenverslavingszorg,maarookvoordehuisarts e FederatieVerpleegkundeindeggz(fvggz),
t
enanderedisciplinesdiebetrokkenzijnbijdezorgvoorpatiëntenmeteen g thansVerpleegkundigen&VerzorgendenNederland(v&vn)
dooralcoholgebruikontstanestoornis. e NederlandseVerenigingvoorPsychiatrie(nvvp)
b
NederlandsInstituutvanPsychologen(nip)
r
Derichtlijniseenbeslissingsondersteunendinstrumentvoorpatiëntenen u NederlandseVerenigingvoorPsychotherapie(nvp)
hunnaasten. ik NederlandsHuisartsenGenootschap(nhg)
v
a Insamenwerkingmetdedeelnemendeberoepsverenigingen
n
a
Ondersteuningenbegeleiding:Kwaliteitsinstituutvoorde
l
c GezondheidszorgcboenhetTrimbos-instituut
o
h
o
l
Alcohol moeder xp:Pers. stoornissen moeder 26-05-2009 10:24 Pagina 2
Multidisciplinairerichtlijn
Stoornisseninhetgebruikvanalcohol2009
Derichtlijnisdoordevolgendeberoepsverenigingengeautoriseerd:
•NederlandseVerenigingvoorPsychiatrie(nvvp) •NederlandseBeroepsverenigingvan
•NederlandsInstituutvanPsychologen(nip) VerpleeghuisartsenenSociaalGeriaters(nvva)
•NederlandseVerenigingvoorPsychotherapie •NederlandseVerenigingvoorKlinischeChemie
(nvp) enLaboratoriumgeneeskunde(nvkc)
•Verpleegkundigen&VerzorgendenNederland •NederlandseVerenigingvoorkno-kunde(kno)
(v&vn) •NederlandseVerenigingvoorNeurologie(nvn)
•NederlandseVerenigingvanMaag-Darm- •NederlandseVerenigingvoorObstetrieen
Leverartsen(mdl) Gynaecologie(nvog)
•NederlandscheInternistenVereeniging(niv) •NederlandseVerenigingvoorTraumatologie(nvt)
•NederlandseVerenigingvanmaatschappelijk •VerenigingvoorVerslavingsgeneeskunde
Werkers(nvmw) Nederland(vvgn)
Trimbos-instituut
SecretariaatLandelijkeStuurgroep
MultidisciplinaireRichtlijnontwikkelingindeggz
Postbus725
3500asUtrecht
Telefoon(030)2971131
[email protected]
www.ggzrichtlijnen.nl
www.trimbos.nl
Naastdeautoriserendeberoepsverenigingenisderichtlijntotstandgekomeninsamenwerkingmet:
•NederlandseHuisartsenGenootschap(nhg)
•VerenigingvoorEpidemiologie(vve) KwaliteitsinstituutvoordeGezondheidszorgCBO
Postbus20064
3502lbUtrecht
[email protected]
www.cbo.nl
Multidisciplinaire richtlijn
Stoornissen in het gebruik van alcohol
Richtlijn voor de diagnostiek en behandeling
van volwassen patiënten met een stoornis in
het gebruik van alcohol
2009
Onder auspiciën van de Landelijke Stuurgroep Multidisciplinaire
Richtlijnontwikkeling in de GGZ
Federatie Verpleegkunde in de GGZ (FVGGZ),
thans Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland (V&VN)
Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG)
Nederlands Instituut van Psychologen (NIP)
Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP)
Nederlandse Vereniging voor Psychotherapie (NVP)
In samenwerking met participerende beroepsverenigingen.
Ondersteuning en begeleiding: Kwaliteitsinstituut voor
de Gezondheidszorg CBO en het Trimbos-instituut
Colofon
Initiatief:
Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie
Financier:
De Orde van Medisch Specialisten in het kader van het programma
Evidence-Based Richtlijn Ontwikkeling (EBRO)
Organisatie:
Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO
Trimbos-instituut
Projectleiding:
Hans de Beer (CBO)
Geurt van de Glind (Trimbos-instituut)
Productiebegeleiding:
Linda Groeneveld
Omslag:
Conefrey/Koedam BNO, Zeist
Lay-out binnenwerk:
Ladenius Communicatie BV, Houten
Druk:
Ladenius Communicatie BV, Houten
Eindredactie:
Marian Geurtsen en Geurt van de Glind
De in het glossarium vermelde trefwoorden zijn tot stand gekomen met hulp
van dr. J.J.E. van Everdingen, hoofdredacteur van Pinkhof Medisch Woordenboek.
Op deze omschrijvingen rust copyright.
ISBN 978-90-5253-641-5
Deze uitgave is te bestellen via www.trimbos.nl/producten, onder vermelding van
artikelnummer AF0857. U krijgt een factuur voor de betaling.
Trimbos-instituut
Da Costakade 45
Postbus 725
3500 AS Utrecht
T: 030-2971100
F: 030-2971111
www.trimbos.nl
Deze richtlijn is tevens beschikbaar op de websites:
www.ggzrichtlijnen.nl en www.cbo.nl
Inhoud
Inhoudsopgave
Samenstelling van de werkgroep 7
1 Samenvatting (verzamelde aanbevelingen) 9
Zijn er argumenten voor ambulante dan wel klinische
detoxificatie en b ehandeling? 9
Medicamenteuze behandeling 11
Farmacotherapeutische interventies gericht op abstinentie
of reductie in het gebruik van alcohol 11
Psychosociale interventies bij alcoholproblemen 12
Betekenis van comorbiditeit 14
Oorzaken van en risicofactoren voor somatische
complicaties van a lcoholgebruik 16
2 Algemene inleiding 21
Aanleiding 21
Doelstelling 21
Doelgroep 21
Probleemomschrijving en uitgangsvragen 21
Samenstelling werkgroep 23
Werkwijze werkgroep 23
Bespreking literatuur 24
Patiëntenperspectief 26
Toepassing van richtlijnen 26
Richtlijnen en indicatiestelling 26
Richtlijnen en zorgprogramma’s 27
Verspreiding en implementatie 27
Juridische betekenis van richtlijnen 27
Financiële belangenverstrengeling/onafhankelijkheid werkgroepleden 27
Herziening 27
3 Specifieke inleiding 29
3.1. Inleiding 29
3.2. Wat zijn de conceptuele modellen voor stoornissen in
het g ebruik van alcohol met de
meeste onderbouwing in empirisch o nderzoek bij mensen? 29
3.3. Is er een duidelijke voorkeur voor de classificatie volgens
DSM-IV of ICD-10 en zijn er eventueel andere classificaties en/of
diagnostische categorieën die beter zijn dan de in DSM en
ICD genoemde categorieën? 31
3.4. Hoe vaak komen stoornissen in het gebruik van alcohol voor in
de verschillende settings van de gezondheidszorg en zijn er
verschillen in aard en ernst tussen de verschillende settings? 35
3.5. Wat is het natuurlijk beloop van (onbehandelde) s toornissen in
het gebruik van alcohol? 38
3.6. Wat zijn de belangrijkste doelstellingen bij de behandeling
van patiënten met een stoornis in het gebruik van alcohol? 39
3.7. Zijn er argumenten voor ambulante dan wel klinische
detoxificatie en behandeling? 41
3
Inhoud
4 O psporing en d iagnostiek van
alcoholm isbruik en - afhankelijkheid 47
4.1. Welke instrumenten in de eerste en tweede lijn zijn g eschikt
voor casefinding van stoornissen in het g ebruik van alcohol? 47
4.2. Wat zijn discriminerende symptomen en patiëntenkenmerken
in anamnese en lichamelijk onderzoek met b etrekking tot
stoornissen in het gebruik van alcohol? 54
4.3. Met welke laboratoriumtesten kan men acuut en c hronisch
alcohol gebruik aantonen en wat is de g evoeligheid
en specificiteit van de testen? 58
5 Medicamenteuze behandeling 67
5.1. Inleiding 67
5.2. Behandeling van ongecompliceerd alcoholonthoudingssyndroom 67
5.3. Behandeling van complicaties tijdens alocholonthouding 71
5.4. Farmacotherapeutische interventies gericht op abstinentie
of reductie in het gebruik van alcohol 76
6 P sychosociale interventies bij alcoholp roblemen 93
6.1. Motiverende gespreksvoering 94
6.2. Eenmalige en kortdurende interventies 98
6.3. Cognitief gedragstherapeutische interventies 100
6.4. Zelfhulpgroepen 113
6.5. De twaalfstappenbenadering 114
6.6. Psychotherapie anders dan de cognitief
gedragstherapeutische behandeling 116
6.7. Behandeling van alcoholafhankelijkheid
als een chronische aandoening 116
7 C ombinaties van medicam enteuze behandeling
en psychosociale interventies 121
7.1. Acamprosaat en psychosociale begeleiding 121
7.2. Naltrexon en psychosociale begeleiding 123
7.3. Disulfiram en psychosociale begeleiding 123
8 Betekenis van comorbiditeit 125
8.1. Depressie 125
8.2. Angststoornissen 127
8.3. Schizofrenie 129
8.4. Antisociale persoonlijkheidsstoornis 130
8.5. ADHD 130
8.6. Bipolaire stoornis 131
9 Drang en dwang 135
9.1. Zorg georiënteerd 135
9.2. De Wegenverkeerswet 137
9.3. Strafgeoriënteerde interventies 139
10 Interventies in de arbeidssituatie 143
4
Inhoud
11 Complementaire en alternatieve behandelingen 147
11.1. Transcendente meditatie, biofeedback en neurotherapie 147
11.2. Acupunctuur 148
12 Oorzaken van en risicofactoren voor
somatische complicaties van alcoholgebruik 151
12.1. Alcohol en het zenuwstelsel 153
12.2. Alcohol en de lever 169
12.3. Alcohol en ijzer 184
12.4. Alcohol en virale hepatitis 187
12.5. Pancreatitis 193
12.6. Alcohol en hypertensie 198
12.7. Alcohol en het beenmerg 200
12.8. Alcohol en jicht 201
12.9. Alcohol en de nier 203
12.10. Alcohol als risicofactor voor het krijgen van kanker 203
12.11. Somatische gevolgen en stoornissen: alcohol en zwangerschap 207
12.12. Alcohol en CVA 211
12.13. Alcohol en het hart 214
12.14. Alcohol, diabetes mellitus type 2 en hypoglycemie 218
12.15. Alcohol en de ziekte van Dupuytren 221
12.16. Alcohol en het risico op infecties 222
12.17. Alcohol en seksueel overdraagbare aandoeningen (SOA) 226
12.18. Acute alcoholintoxicatie 227
13 De rol van de huisarts in het opsporen
en behandelen van alcohol problematiek 231
13.1 Welke behandelingen van (bepaalde) stoornissen in
het gebruik van alcohol behoren tot de competentie
en de verantwoordelijkheid van de huisarts? 231
13.2 Welke behandelingen, anders dan korte inventies,
van stoornissen in het gebruik van alcohol, behoren
de huisarts en andere eerstelijnswerkers te beheersen? 234
13.3 Welke patiënten met een stoornis in het gebruik 235
14 Voorstellen voor wetenschappelijk onderzoek 239
15 Implementatie van de richtlijn,
kernaan bevelingen en indicatoren 241
15.1. Wat is de beste manier om de implementatie
van deze richtlijn te bevorderen? 241
15.2. Kernaanbevelingen 243
15.3. Indicatoren 245
Glossarium 247
5

SamenStellIng van de werkgroep
Samenstelling van de werkgroep
Subwerkgroep ‘Stoornissen in het gebruik’
• Prof.dr. W. van den Brink, arts-epidemioloog, hoogleraar verslavingszorg
AMC-UvA, (voorzitter werkgroep en voorzitter subwerkgroep ‘Stoornissen in
het gebruik’), Amsterdam
• L.M. van Bueren, contextueel therapeut, trainer/coach, Parnassiagroep,
divisie Brijder Verslavingszorg, Alkmaar
• Dr. A.J.M. Drenthen, coördinator preventie, Nederlands Huisartsen
Genootschap, Utrecht
• Mw. drs. E. Fischer, adviseur, Trimbos-instituut, Utrecht
• Drs. G. van de Glind, wetenschappelijk medewerker, Trimbos-instituut, Utrecht
• Drs. E.A. Noorlander, psychiater, Delta Psychiatrisch Centrum, Poortugaal
• Drs. H. Post, verslavingsarts, WA-huis, Altrecht, Utrecht
• Mw. T. Posthuma, verpleegkundig specialist, Parnassia, Den Haag
• Drs. W. van Rhenen, bedrijfsarts, ArboNed, Utrecht
• Prof.dr. G.M. Schippers, klinisch psycholoog, psychotherapeut Amsterdam
Institute for Addiction Research, bijzonder hoogleraar verslavingsgedrag en
zorgevaluatie, AMC/UVA, Amsterdam
• Drs. R.M. Stor, verpleeghuisarts, Atlant Zorggroep, Beekbergen
• Prof.dr. F.A. de Wolff, emeritus hoogleraar klinische farmacie en toxicologie,
LUMC, Leiden (tot april 2006)
• Mw. drs. M.F Zinn, klinisch psycholoog/ psychotherapeut, Parnassiagroep, divisie
Brijder Verslavingszorg, Den Haag
Subwerkgroep ‘Somatische gevolgen’
• Drs. N.J.M. Arts, neuroloog, De Gelderse Roos, Wolfheze
• Dr. R. Ashruf, verslavingsarts, Parnassia psycho-medisch centrum,
’s-Gravenhage (tot 1 januari 2006)
• Dr.ir. J.J.A. de Beer, senior adviseur CBO, Utrecht
• Dr. B.A. Blansjaar, psychiater, GGZ-Delfland, Delft
• Dr. K. Boer, gynaecoloog, AMC, Amsterdam
• Dr. M.F. de Boer, KNO-arts, Erasmus Medisch Centrum, Rotterdam
• Drs. L.J. Boomsma, wetenschappelijk medewerker, Nederlands Huisartsen
Genootschap, Utrecht
• Drs. F.A.P. Claessen, internist, VUMC, Amsterdam
• Mw. Y.A. Drabbe Coops, transferverpleegkundige, Centraal Informatiepunt
voor Ouderen, Den Haag
• Prof.dr. J.P.H. Drenth, maag-darm-leverarts
• Mw. drs. A.J. Fouwels, psychiater, AMC/De Meren, Amsterdam
• Prof.dr. P.L.M. Jansen, hoogleraar hepatologie, AMC/UVA, Amsterdam
(vice-voorzitter werkgroep en voorzitter subwerkgroep ‘Somatisch gevolgen’)
• Drs. L.M.S.J. Poelhekke, traumatoloog in opleiding, Bronovo Ziekenhuis,
Den Haag
• Drs. A.J. Wester, neuropsycholoog, Vincent van Gogh Instituut, Venray
• Dr. A. van de Wiel, internist, Meander Medisch Centrum, Amersfoort
• Dr.ir. J.P.M. Wielders, klinisch chemicus, Meander Medisch Centrum, Amersfoort
• Prof.dr. E.Ch. Wolters, hoogleraar neurologie, VUMC, Amsterdam
7
SamenStellIng van de werkgroep
Advies en methodologische ondersteuning
• Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO
• Trimbos-instituut
• Prof.dr. A.P. Verhoeff, epidemioloog/clustermanager, GG&GD, Amsterdam
8