Table Of ContentT.C.
SAKARYA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
SOSYOLOJİK BİR KURUM OLARAK DİNLERİN
MUHASEBE SİSTEMLERİ ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ
DOKTORA TEZİ
Sema ÜLKÜ
Enstitü Ana Bilim Dalı : İşletme
Enstitü Bilim Dalı : Muhasebe ve Finansman
Tez Danışmanı: Prof. Dr. Hilmi KIRLIOĞLU
HAZİRAN-2012
BEYAN(cid:1)
Bu tezin hazırlanmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, başkalarının
eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıfta
bulunulduğunu, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi
bir kısmının bu üniversite veya diğer bir üniversitede tez çalışması olarak
sunulmadığını beyan ederim.
Sema ÜLKÜ
25 Haziran 2012
ÖNSÖZ
Bu çalışmanın sonuca ulaşmasında bilgisi ve tecrübesi ile yardımlarını hiçbir zaman
esirgemeyen danışman hocam Prof. Dr. Hilmi KIRLIOĞLU’na,
Öğrencilik hayatımın başından itibaren emekleri ve önerileri ile katkıları bulunan
değerli hocalarıma,
Hem akademik çalışmalarımda hem de hayatın diğer alanlarında, bilgi birikimi,
tecrübesi, sabırlı ve anlayışlı kişiliği ile desteğini arkamda hissettiğim çalışma
arkadaşım ve ağabeyim Yrd. Doç. Dr. Ayhan GÖSTERİT ve ailesine,
Zorlu doktora maratonuna birlikte başladığım ve üzerimde hakları olan arkadaşlarım M.
Burak KAHYAOĞLU, Okan GELMEDİ ve Ahmet GÖKGÖZ’e,
Kendime olan inancımın zayıfladığı anlarda varlıklarıyla bana güç veren dostlarım Arş.
Gör. Meryem Köse SERDAR, Merve BAYRAK, Elif Nihal SERTÇE, Merve Sena
DEĞİRMENCİ, Yasemin CAMCI ve Sevda DURSUN’a,
Bu günlere ulaşmamda en büyük pay sahibi olan, haklarını hiçbir zaman ve hiçbir
şekilde ödeyemeyeceğim babam İsmail ÜLKÜ’ye, annem Fatma ÜLKÜ’ye,
kardeşlerim Muhammed Mustafa ÜLKÜ ve Ali Fatih ÜLKÜ ile büyük ve güzel ailemin
diğer bütün fertlerine teşekkürü bir borç bilirim.
Bu çalışma Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) Bilim
İnsanı Destekleme Daire Başkanlığı tarafından 2008-2012 yılları arasında Yurt İçi
Doktora Programı (BİDEB–2211) Bursu ile desteklenmiştir.
Sema ÜLKÜ
25 Haziran 2012
İÇİNDEKİLER
ŞEKİLLER LİSTESİ………………………………………………………………….iii
TABLOLAR LİSTESİ…………...……………………………………………………iv
ÖZET……………………………………………………………………………………v
SUMMARY…………………………………………………………………………….vi
GİRİŞ……………………………………………………………………………………1
BÖLÜM 1: MUHASEBE BİLİMİ AÇISINDAN EKONOMİK ADAM (HOMO
ECONOMICUS) MODELİNİN VE RASYONALİTE KAVRAMININ
İNCELENMESİ…………………………………………………………...6
1.1. Homo Economicus ve Rasyonel Beklentiler Yaklaşımı ............................................ 7
1.2. Homo Economicus’a Yöneltilen Eleştiriler ............................................................... 8
1.3. Homo Economicus’a Alternatif Olarak Geliştirilen İnsan Modelleri ...................... 11
1.4. Muhasebe Açısından Rasyonalite Kavramı ............................................................. 14
1.4.1. Rasyonalizmin (Akılcılık) Tanımı ve Genel Kavramlar ................................ 14
1.4.2. Modern Dönem ve Post Modern Dönem Ayrımında Rasyonalitenin
Yeri...............................................................................................................17
1.4.3. Post Modern Dönemde İşletmelerde Yönetim Anlayışı…………………….21
1.4.4. Post Modern Dönemde Muhasebe ve Muhasebenin Rasyonaliteye
Yaklaşımı…………………………………………………………………..25
BÖLÜM 2: MUHASEBENİN DAVRANIŞSAL BOYUTUNU ETKİLEYEN BİR
UNSUR OLARAK KÜLTÜR ................................................................. 32
2.1. Kültür Tanımı ........................................................................................................... 32
2.2. Kültürün Boyutları ve Muhasebe İlişkisi ................................................................. 36
2.3. Kültürün Parçaları .................................................................................................... 43
BÖLÜM 3: KÜLTÜREL BİR UNSUR OLARAK DİN KAVRAMI VE DİNLERİN
EKONOMİK HAYAT ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ............................... 47
3.1. Kültürel Bir Unsur Olarak Din Kavramı .................................................................. 47
3.2. Dinler Ekseninde Ekonomik Hayat .......................................................................... 50
3.2.1. Yahudi Toplumunda Ekonomik Hayat……………………………………...51
3.2.2. Hıristiyanlık’ta Ekonomik Hayat…………………………………………... 56
(cid:1)(cid:2)
(cid:2)
3.2.3. İslamiyet ve Ekonomik Hayat ....................................................................... 63
3.2.4. Asya Dinleri ve Ekonomik Hayat ................................................................. 83
BÖLÜM 4: MUHASEBE DİSİPLİNİNİN OLUŞUMUNDA DİNÎ
PRENSİPLERİN ETKİSİ ........................................................................ 91
4.1. Yahudilik ve Muhasebe ........................................................................................... 93
4.2. Hıristiyanlık’ta Muhasebe ........................................................................................ 95
4.3. İslamiyet ve Muhasebe ........................................................................................... 100
4.4. Asya Dinleri ve Muhasebe ..................................................................................... 107
4.5. Üç Semavi Din ile Asya Dinlerinin Kültür ve Muhasebe Açısından
Karşılaştırılması ..................................................................................................... 112
4.6. Muhasebe Bilimi ve Dinlerin Ortak Aksiyomları .................................................. 117
SONUÇ VE DEĞERLENDİRME ............................................................................. 139
KAYNAKÇA ............................................................................................................... 145
ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................. 163
(cid:1)(cid:1)(cid:2)
(cid:2)
ŞEKİLLER LİSTESİ
Şekil 1: Kültür, Sosyal Değerler ve Muhasebe Alt Kültürü ........................................... 37(cid:2)
Şekil 2: Hofstede'in Kültürel Boyutlarının Muhasebe Değerleri ile İlişkisi …………...42
(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:2)
(cid:2)
TABLOLAR LİSTESİ
Tablo 1: İslam’daki Etik Prensiplerinden ve İşletme Uygulamalarından Bazı
Örnekler…………………………………………………………………..74
Tablo 2: Batı ve İslam Din Anlayışında Muhasebe Uygulamaları ......................... 107
(cid:1)(cid:3)(cid:2)
(cid:2)
SAÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tez Özeti
Tezin Başlığı: Sosyolojik Bir Kurum Olarak Dinlerin Muhasebe Sistemleri Üzerindeki Etkileri
Tezin Yazarı: Sema ÜLKÜ Danışman: Prof. Dr. Hilmi KIRLIOĞLU
Kabul Tarihi: 25/06/ 2012 Sayfa Sayısı: x (ön kısım) + 163 (tez)
Anabilimdalı:İşletme Bilim Dalı: Muhasebe ve Finansman
İşletmeler, sürekli büyüyen ve karmaşıklaşan yapıları dikkate alındığında idare edilmeleri gün
geçtikçe zorlaşan, yoğun rekabet ortamında varlıklarını sürdürebilmek için güncel bilgilere
ihtiyaç duyan organizasyonlardır. İşletmelerin sürekliliğini ve faaliyetlerinin aksamadan
gerçekleşmesini sağlamak için ihtiyaç duydukları bu bilgiler, muhasebe verileri tarafından
karşılanmaktadır. Muhasebe verileri sayesinde işletmeler, kendi bünyelerinde ve dış
çevrelerinde olan biteni izleyebilirler, durum tespiti yapabilirler, risklere karşı önlem alabilirler
ve geleceklerini programlayabilirler. Bu bağlamda işletmelerin elde ettikleri muhasebe verileri
ne kadar doğru ve güvenilir ise, işletmelerin yönetim kademelerindeki kişilerin işletme için
çizeceği rotanın takip edilebilmesi de o derece mümkün olacaktır. Muhasebe verileri ilk bakışta
sayısal değerlerden oluşan mekanik bir kaç tablodan ibaret gibi görülebilir. Fakat mevcut
sayısal değerleri bir araya getirenler ve bu değerler ışığında analizler yapacak olanlar
bireylerdir. Bireylerin içinde bulundukları kültürel yapı onların oluşturdukları muhasebe
verilerini veya muhasebe verileri ışığında aldıkları kararları etkileyecektir. Kültürü oluşturan
pek çok unsur vardır, din de bunlardan biridir. Kültürel bir unsur olan din sosyolojik kurumlar
içinde sınıflandırılmaktadır ve toplumun yapısını şekillendirmektedir. En önemli toplumsal
ilişki biçimlerinden biri olan ekonominin din kavramından etkilenmediğini düşünmek yanlış
olacaktır. Ekonomik aktörlerden olan işletmelerin dili olarak kabul edilen muhasebe
disiplininin de dinlerden etkilenmiş olacağı açıktır. Bu çalışmada semavi dinlerin ve Asya
dinleri olarak adlandırılan beşeri kaynaklı öğretilerin muhasebe disiplininin oluşumuna
muhtemel etkileri ortaya konmuştur.
Anahtar kelimeler: Muhasebe, Kültür, Din
(cid:3)(cid:2)
(cid:2)
Sakarya University Institute of Social Sciences Abstract of PhD Thesis
Title Of The Thesis: The Effects Of Religions As A Sociological Institution On Accountance
Systems
Author: Sema ÜLKÜ Supervisor: Prof. Dr. Hilmi KIRLIOĞLU
Date: 25/06/2012 Nu. of pages: x (pre text) + 163 (main body)
Department: Business Administration Subfield: Accounting and Finance
Enterprises are the organizations which require actual information in order to maintain their
existence in this constantly growing, getting difficult to manage their complex structure and
extensively competition environment. These information; required in order to maintain
enterprises’ consistency and their actions, are fulfilled by accountancy data. Through
accountancy data enterprises can monitor incidents that happen in their inner structure and
outer environment, can make assessments, can take precautions against risks and program their
future. In this context if the accountancy data is accurate and reliable, the enterprises’ managers
can monitor the route they track for the enterprise. Accountancy data may be seen as
mechanical charts that are consisted of numbers at first, but on the other hand individuals are
the ones who gather these numerous values and make analysis in the light of these data. The
cultural structures of these individuals will affect the data that they form and their decisions
they make through these data. There are a lot of elements that form culture. And religion is one
of them. Religion as a cultural element is classified within sociological institutions and form
society’s structure. It would be inaccurate to think that economy, one of the most important
sociological relationships, would not be affected by religion. Accountancy discipline which is
accepted as economical actor, enterprises’ language is also affected by religions. In this study
the possible effects of Abrahamic religions and human oriented Asian religions on accountancy
discipline’s formation is studied.
Keywords: Accounting, Culture, Religion
(cid:3)(cid:1)(cid:2)
(cid:2)
Description:Neo-klasik iktisadın temelini oluşturan Homo Economicus kavramı ile makro iktisadın konusu olan ve . Homo Economicus her şart altında rasyoneldir, faydasını maksimize edecek en doğru yolu bulur İşletme yönetiminin en alt kademesinden başlayarak üst yönetim grubu başta olmak üzere,