Sorgulanmamış Hayat Yaşanmaya Değer mi?

16 Pages·2016·0.25 MB·Turkish

Beytulhikme An International Journal of Philosophy

ISSN: 1303-8303 Volume 6 Issue 1 June 2016
Research ArticleDoi: 10.18491/bijop.xxxxx
___________________________________________________________
Sorgulanmamış Hayat Yaşanmaya Değer mi?
___________________________________________________________
Is Unquestioned Life Worth Living?

FERHAT ONUR y
h
Akdeniz University
p
o
s
o
l
i
Received: 05.05.15Accepted: 15.06.15 h
P

Abstract: If we consider the central importance of questioning for f
o
philosophy, the claim that unquestioned life is not worth living can
l
a
lead us to the worthiness of philosophy. What is the significance
n
r
of philosophy, most simply, as a questioning, critical and reflexive
u
o
activity? Is there any difference which makes superior one over
J

another in terms of quality of life between a philosophical life and l
a
the other? More generally, is philosophy a kind of thing that we n
o
want in a good life? This article discusses these questions around i
t
the themes like meaning of life, good life and happiness. a
n
Keywords: Philosophy, value of philosophy, meaning of life, pas- r
e
sion, reflection. t
n
I

n
A

e
m
k
i
h
l
u
t
y
e
B
___________________________________________________________
 Ferhat Onur, Dokt. Öğr.
Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Programı
07058, Antalya, TR[email protected]
308
Ferhat Onur

Giriş
Yazının başlığı çoğu felsefe okurunun bildiği gibi Sokrates’ten (M.Ö.
470-399); bıkmaz usanmaz bir şekilde Atinalıları soru yağmuruna tutarak
onların ‘kafasını karıştıran’ belki de ilk varoluşçu1 filozoftan alınmadır.
Savunma’da Sokrates Atinalılara seslendiği konuşmasında insan için en
büyük iyiliğin erdem üzerine ve kendisini ve diğerlerini incelediği hayata
y
h
dair konular üzerine konuşmak olduğunu ve sorgulanmamış ya da üzerin-
p
o de düşünülmemiş hayatın yaşanmaya değmeyeceğini ileri sürer (38a). Bu
s
o iddia içerisinde bir nebze küstahlık barındırıyor gözükse de, insan, Hei-
l
i deggeryen bir deyişle soru soran bir varlık olduğundan dikkate değer bir
h
P iddiadır.

f
o Dünyaya fırlatılmış, kendisini orada bulmuş bir varlık olarak insan,

l hem kendi hem de yaşadığı dünyanın kökenine, kendi hayatının ve genel
a
n olarak hayatın anlamına, doğada işgal ettiği yere ve önemine, nasıl yaşa-
r
u ması gerektiğine dair sorular sorar. Sormaya da bilir. Zira “Sorgulanmamış
o
J hayat yaşanmaya değer mi?” sorusu, hayatın yaşanmaya değer olduğu var-

l
a sayımıyla, sorgulanmamış hayatların varlığını kabul ederek bu hayatlarla
n
o diğerleri arasında karşılaştırma yapmamızı isteyen bir sorudur. O halde
i
t soruyu başka bir yolla “Sorgulanmış bir hayatı sorgulanmamış bir hayattan
a
n üstün kılan şey nedir?” şeklinde de sorabiliriz. Ne var ki buradaki sorgu-
r
e lamanın çocuksu bir meraktan ibaret olmayıp veya onunla sınırlı kalmayıp
t
n dinamik bir felsefi araştırma sürecine işaret ettiği unutulmamalıdır. Şüp-
I
hesiz Sokrates’in iddiasını ortaya atarken kastettiği anlam da budur. Yok-
n
A sa insanların birçoğu hayatlarının belli dönemlerinde kendilerine felsefi

e diyebileceğimiz birtakım sorular yöneltmiş veya bu tip sorularla yüz yüze
m
gelmiş olabilirler. Burada vurgulanan sorgulamanın hayatın bütününe
k
i yayılması, felsefi araştırmanın bir hayat tarzı haline gelmesi, çocuksu me-
h
l rakın anlama tutkusuna dönüşmesidir. Dolayısıyla sorgulanan hayatların
u
t diğerlerine oranla çok daha az olduğunu, sorgulanmamış hayatların esas
y
e
B

1 Varoluşçuluk, belli bir felsefe okulunu veya düşünce sistemini temsil etmez. Fakat daha
çok bireyselliğe yapılan vurgu, tutkuların önemi, özgürlük kavramı, yaşamın irrasyonelliği,
vs. gibi bazı ortak temalar etrafında birbirinden çok farklı eğilimleri olan düşünürlerin
(örneğin, Kierkegaard dindar bir Hristiyan, Sartre bir Marksist, Heidegger bir faşistti) bir
araya getirildiği, insan varoluşunu herhangi bir nihai temele dayandırmadan insani durumu
göz önüne alarak açıklamaya çalışan felsefi bir tavır veya harekettir. (Geniş bilgi için bkz.,
Solomon, R. C., 2005, s. xi-xx, Existentialism, New York: Oxford University, 2nd Edition).

B e y t u l h i k m e 6 ( 1 ) 2 0 1 6
309
Sorgulanmamış Hayat Yaşanmaya Değer mi?

olarak felsefeden yoksun hayatlar olduğunu ve başlık sorusunun felsefenin
değerinin ne olduğunu da ima ettiğini söyleyebiliriz.
Felsefi nitelikli ve bu nitelikten yoksun hayatın değeri veya değersiz-
liği hakkında konuşmadan önce kendimize sormamız gereken daha önce-
likli bir soru vardır. Bir hayatı iyi bir hayat yapan şey nedir? Muhakkak
herhangi bir hayatı bir başka hayattan üstün kılabilecek şeylerin olup
y
olmadığının cevabını arıyor olsaydık sayabileceğimiz birçok şey bulabilir- h
p
dik. Örneğin sağlıklı bir hayatın sağlıksız bir hayattan, tamamına ermiş bir o
s
hayatın erken ölümle sonuçlanan bir hayattan, görece müreffeh bir haya- o
l
tın sürekli yokluklarla geçen bir hayattan daha iyi olduğunu ikinci kez i
h
düşünmeye gerek olmadan kabul etmemiz kolaydır. Lâkin ‘iyi’ sıfatını P

farklı hayatların karşılaştırılmasında kullanılan bir değerlendirme ölçütü f
o
olarak değil de belli bir hayatı nitelemek için kullanmak istediğinizde
l
a
durum karmaşıklaşır. Karmaşıklık, ilkin iyi bir hayatın nelerden mürek-
n
r
kep olduğunu belirlemenin zorluğundan, ikinci olarak da belirlemeyi ya-
u
o
pıp belirlediğiniz şeylere sahip olsanız bile iyi bir hayat süremeyebileceği-
J

niz gerçeğinden kaynaklanır. Zira örneğin sağlıklı, müreffeh ve uzun bir l
a
hayat yine de boşa geçirilmiş, yavan bir hayat olabilir. Nitekim saydığımız n
o
tüm bu özelliklere ve daha fazlasına sahip olup da belki ‘dünyanın absürt- i
t
lüğü’ karşısında duydukları anlamsızlık ve boşluk hissiyle, belki de hayatın a
n
sıkıcılığından doğan kronik bir usanmışlıkla yaşamlarını sona erdiren in- r
e
sanlara rastlamak pekâlâ mümkündür. t
n
I
Hayatın Anlamı Hakkında
n
A
Burada bir parantez açıp ‘hayatın anlamı’ ifadesini irdelemek yerin-

e
de olacaktır. Zira sorgulanmış hayatın bir bakıma anlam yaratma çabası
m
olduğunu söyleyebiliriz. Çoğumuz hayatımızın bir döneminde, bazılarımız k
i
ise tüm hayatları boyunca sanki cevabını bulabilirmişiz gibi “Hayatın an- h
l
lamı nedir?” sorusunu kendimize yöneltiriz. Oysa daha başlangıçta bu soru u
t
kendi içerisinde bir belirsizlik barındırmaktadır. Çünkü ‘hayat’ sözcüğüyle y
e
hangi hayatın kastedildiği tam olarak açık değildir. Şayet bahsedilen hayat B
bir bütün olarak dünyanın hayatı, insanın var olma süreci ise sorunun
kendisinin çok anlamlı olduğunu söyleyemeyiz. Zira bizler hayata dışarı-
dan bakacak bir Tanrı görüşüne, koşullanmamış bir perspektife sahip
değiliz. Hepimiz aynı hayatın içerisindeyiz ve nereye gittiğini de bilmiyo-

B e y t u l h i k m e 6 ( 1 ) 2 0 1 6
310
Ferhat Onur

ruz. Varış noktasının – öyle bir noktanın var olduğunu kabul ettiğimizde –
neresi olduğunu bilmediğimizden yolculuğun kendisine anlam veremiyo-
ruz. Çünkü anlam, amaca binaendir. Büyük hayat yolculuğunun nerede
sonlanacağını, başka bir deyişle amacının ne olduğunu biliyor olsaydık
anlam vermemiz zor olmazdı. Bundan dolayı bir eskatolojiye sahip olan
dinlere mensup kişilerin “Hayatın anlamı nedir?” sorusuna bilgiç bir tavır-

y
h la ve kolaylıkla cevap verdiklerine şahit oluruz. Örneğin, “İnsanı ve diğer
p
her şeyi Tanrı yaratmış ve onu sınamak için dünyaya yerleştirmiştir. İnsan
o
s bu dünyada yapıp ettiklerinin karşılığını yargı gününde görecek ve ya ebe-
o
l di huzura kavuşacak ya da ebedi cezaya çarptırılacaktır. Amacımız ebedi
i
h
huzuru elde etmektir ve dolayısıyla hayatımız anlamını Tanrı’ya iyi bir kul
P
olmakta bulur.” F. M. Dostoyevski’ye (1821-1881) atfedilen “Eğer bir Tanrı
f
o
yoksa her şey mubahtır” sözü de, F. Nietzsche’nin (1844-1900) temelde
l
a Hristiyan ahlakının aydınlanmacı akıl karşısındaki yenilgisini duyurduğu
n
r meşhur “Tanrı öldü” sözü de esasında evrendeki düzeni ve ahlaki yasayı
u
o sağlayıcı olarak Tanrı’nın varlığının anlam verici rolüne işaret etmektedir.
J
Dini inanışları (Budizm gibi Tanrısız dinler de dâhil) çekici kılan hakikat
l
a
iddialarından daha çok anlam verici özellikleridir. Bu görüş, aklıselim
n
o
sahipleri için saçma görünebilen birtakım dini unsurların ve uygulamaların
i
t
a neden çoğunluk tarafından kolayca kabul gördüğünü bir bakıma açıklar
n
niteliktedir. Şayet iyileşmek istiyorsanız tüm tedaviyi almalısınız. Fakat
r
e
hazır cevaplarla ve kestirme yollarla yetinmeyen şüpheci kafalar için bu
t
n
tipte bir makro anlam arayışı beyhudedir. İnsan için hayatın cevabı bulu-
I

n nabilir bir anlamı yoktur. Soru-cevap yaklaşımı, evreni tek bir matematik-
A
sel denklemle açıklamaya çalışan fizikçinin yaklaşımına benzer. O halde

e
sadece kişisel hayatların bir anlamı olabilir. Dolayısıyla “Hayatın anlamı
m
k nedir?” sorusu “Hayatımın anlamı nedir?” sorusu şeklinde anlaşıldığında
i
h daha önemli veya yerini bu soruya bıraktığında daha makul hale gelecek-
l
u tir. Buna göre yukarıdaki satırlarda örnek olarak verdiğimiz kişileri hayat-
t
y larını sona erdirmeye götüren şey genel olarak hayatın anlamsızlığı değil,
e
B aslında kendi hayatlarının anlamdan yoksunluğu veya hayatlarına anlam
verememeleridir diyebiliriz.
İyi Hayat Kuramları
Amaçlarının kendileri için gerçekten de arzu edilir olup olmadığını
düşünmeden genellikle sosyal koşullanmışlıkla eyleyen insanların iyi ha-

B e y t u l h i k m e 6 ( 1 ) 2 0 1 6
311
Sorgulanmamış Hayat Yaşanmaya Değer mi?

yattan anladıkları çoğu zaman haz hayatıdır. Ve bu haz hayatı Epikürcü
acının yokluğu anlamında negatif bir haz anlayışından daha çok maddi
kazanımın merkezi önem teşkil ettiği duyusal ve psikolojik hazza dayalı
bir hayattır. Fakat arzuların doyurulmasından ibaret olan haz hayatı kaçı-
nılmaz bir şekilde bizi tıpkı Sisifos gibi kısır bir döngüyle baş başa bırakır.
J. W. Goethe’nin (1749-1832) Faust’ta sarf ettiği (1961: 313) “Arzudan hazza

y
geçiyorum ve hazdan arzuya dönüyorum” sözleriyle özetlediği bir doyum- h
p
suzluk ve nihai bir tatminsizlik halinin bizi beklemesi olasıdır. Diğer yan-
o
dan birtakım ahlaki ilkelere veya kurallara bağlı olarak yaşanılan – ister bu s
o
ilkeler sosyal ve kültürel normlarla belirlenmiş olsun, ister ‘kategorik buy- l
i
h
ruk’ tarafından dayatılmış olsun, isterse Tanrı tarafından verilmiş olsun –
P
ödev hayatı bir başka hayat tarzı olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu tür bir
f
o
yaşama tarzı ile ilgili en büyük problem, hayatın bize her zaman belli ku-
l
rallarla yaşayabileceğimiz bir sahne sunmamasıdır. Eğer yeterince yaşaya- a
n
bilirsek, doğduğumuz günden itibaren her türden acayipliklerle, sıkıntılar- r
u
la, karışık durumlarla, zor kararlarla, mecburiyetlerle yüz yüze geliriz. o
J
Yasa size “Yalan söyleme!” der, yalan söyleyeceğiniz durumlar çıkar; “Öl-
l
a
dürme!” der, öldüreceğiniz durumlar çıkar (savaşlar gibi); “Orta yolu tut!”
n
o
der, yolunuzu şaşırırsınız. Hayat süreci ideal bir şablona oturmayacak,
i
t
belli bir şemaya uymayacak kadar karmaşık, renkli, bazen sıra dışı ve çeşit- a
n
lidir. Hayatı birtakım katı ve hatları çizilmiş ödevler doğrultusunda yaşa-
r
e
maya çalışan kişi, gece yarısı yollar boşken karşıdan karşıya geçmek için
t
n
yeşilin yanmasını bekleyen kişi gibidir. Elbette niyetimiz ilkesiz ve kural
I

tanımayan bir hayatı şirin göstermek değildir. Zira söylenenler tümüyle n
A
resmedicidir (deskriptif), düzgüsel (normatif) değil.

e
Aslına bakılırsa insanların hayatları bize her zaman bu iki kategori- m
k
den birine aitmiş gibi görünmez. Çoğu zaman haz hayatını sürdüren kişi-
i
h
lerin genel bazı ahlaki ilkelere sahip olduklarını ve ödev hayatını sürdüren
l
u
kişilerin de kişisel hazlardan uzak kalmadıklarını gözlemleriz. Dolayısıyla
t
y
bu ayrım bize fazlasıyla temiz ve yapay görünebilir. Fakat burada dikkat e
B
edilmesi gereken insanlar için öncelikli olanın, onları motive edenin ne
olduğudur. Haz mı, yoksa ödevler mi? Böyle bakıldığında ayrım gerçekli-
ğini önemli ölçüde koruyacaktır. Elbette tüm hayatları bu iki kategoriyle
sınırlamak mümkün değildir. Örneğin S. Kierkegaard (1813-1855) bu hayat
tarzlarının dışında bir başkasını, kendisinin de tercih ettiği dini hayatı bir

B e y t u l h i k m e 6 ( 1 ) 2 0 1 6
312
Ferhat Onur

seçenek olarak sunar. Ona göre bu hayat tarzlarından birini değil de diğe-
rini seçmemiz için herhangi bir rasyonel ölçüte sahip değilizdir. Bu ancak
bir tercih meselesidir (Solomon, 2005: 1-2). Dini hayat doğal olarak ödev
hayatının (Kierkegaard’ın durumunda Yahudi-Hristiyan ahlakının) bazı
yönlerini içerse de, gerçek dini hayat belli bir itikadın pasif kabulünden ve
ahlaki olarak mükemmelleşme çabasından ibaret olmayan, kişinin ‘inanç

y
h sıçraması’ ile Tanrı’yla arasında kurduğu şahsi ve özel bir ilişkiyle karakte-
p
rize olur. İnanç sıçraması, Tanrı’yla kurulan ilişkinin akılsal bir rota izle-
o
s mediğini, temelinde tutkulu bir bağlılığın yattığını imler. Zira bu tutku
o
l yeri geldiğinde rasyonel etiği aşacak (etiğin teolojik olarak askıya alınması)
i
h
ve farklı bir anlam sahası oluşturacaktır. Bizi burada esas ilgilendiren de
P
Kierkegaard’ın Hristiyan kavramlarıyla örülü inanç teorisinden ziyade iyi
f
o
bir hayatın koşulu olarak tutkulara yaptığı vurgu ve akılla tutku arasında
l
a kurduğu gerilimdir. İyi bir hayatın nasıl bir hayat olabileceğini belirlemek,
n
r nasıl bir hayat olmayacağını belirlemekten çok daha zor olsa da, tutkuların
u
o insan hayatına yön vermeleri, amaç sağlamaları, dolayısıyla anlam katmala-
J
rı açısından hayli önemli olduklarını ve böylece tutkulu bir hayatın daha
l
a
coşkulu, aktif ve canlı olmakla bir hayatı daha iyi yapabileceğini söylemek
n
o
mümkündür. Burada tutkunun nesnesinin niteliğinden ziyade esas olan
i
t
a tutkunun varlığıdır. Zira tutkular hakkında rasyonel değerlendirmeler
n
yapma çabası tutkunun doğasına yabancıdır. Örneğin inanmayan bir insan
r
e
için Kierkegaard’ın tutkusu veya tehlikeli durumlara atılmaktan imtina
t
n
edenler için bir dağcının tutkusu aptalca görünebilir. Ne var ki tutkular
I

n sadece ait oldukları insanlar ve benzer tutkulara sahip olan diğerleri için
A
anlamlıdırlar. Herhangi bir tutkuyu düşünüp taşınarak değil, fakat kendi-

e
mizi tutkunun nesnesine bırakarak, onunla aramızda özümseyici bir bağ
m
k kurarak ve deneyimleyerek ediniriz. Bu anlamda tutkular akılsal bir teme-
i
h le dayanmazlar. Tutkulu insanlar tutkularını hayatlarının önemli bir par-
l
u çası olarak gördüklerinden mevcut tutkularının yokluğunda hayatlarının
t
y anlamsızlaşacağı veya değersizleşeceği yargısında bulunurlar. Sokrates’in
e
B tutkusu da, bir hakikat tutkusu, anlama tutkusudur. Tıpkı başka tutkulara
sahip diğer insanların yapacağı gibi, kendi tutkusuna biçtiği hayati değer-
den ötürü sorgulanmamış hayatın yaşanmaya değmeyeceğini, kendini ve
dünyayı tanıma yolunda felsefi araştırma ve öğrenme tutkusundan yoksun
hayatın önemsizleşeceğini iddia etmektedir. Elbette Sokrates’in iddiasının

B e y t u l h i k m e 6 ( 1 ) 2 0 1 6
313
Sorgulanmamış Hayat Yaşanmaya Değer mi?

altında yatan muhtemel sebeplere dair böylesi bir psikolojik açıklama bize
iddianın doğruluğu hakkında herhangi bir bilgi vermemektedir.
Felsefe ve Felsefenin Değeri
Haz hayatının ve ödev hayatının kritik bir bakış atıldığında ne gibi
kusurlar içerdiğinden ve Kierkegaard’ın bahsettiği konvansiyonel olmayan

dini hayatın temelinde yatan tutkunun iyi bir hayatta bulunmasını isteye- y
h
bileceğimiz önemli bir unsur olduğundan söz ettik. Pek tabi ki bir hayatı p
o
iyi bir hayat yapan tutkular kadar önemli başka şeyler de sayılabilir. Örne- s
o
ğin sevgi gibi. Ne var ki hayatın çok yönlülüğü ve öznelliği saymamıza l
i
karşı koyacaktır. Türlü türlü hayatlar var: Macerayla ve başarılarla dolu h
P
imrenilen hayatlar, fedakârlık ve kararlılıkla geçirilmiş hayranlık uyandıran
f
hayatlar, milyonları peşlerinden sürükleyen spiritüel hayatlar. Bir hayat o

l
çok farklı yollarla yaşanılarak farklı şekillerde iyi olabilir. Bunu belirleye- a
n
cek olan neticede kişinin yaşantısıdır. Bu bakımdan iyiyi tayin edecek r
u
nesnel bir ölçüte sahip olmadığımız açıktır. O halde sorgulanmamış bir o
J
hayat da iyi bir hayat olabilir mi? Şüphesiz. Peki, o zaman sorgulamanın,
l
felsefi yaşayışın yarattığı farklılık nedir? Sokrates’in iddiası sadece tutkulu a
n
bir söylemden mi ibarettir, yoksa gerçekten de dişe dokunur bir tarafı var o
i
mıdır? Felsefi bir hayatı diğer hayatlara göre iyi yapan şeylerden bahsede- t
a
bilir miyiz? Felsefe, “Her insan hayatında öyle veya böyle felsefeye yer n
r
vermelidir” şeklinde ifade edeceğimiz bir değere haiz midir? e
t
n
Felsefeyle akademik olarak uğraşan veya felsefeyi meslek edinen
I

grupları dışarıda bırakacak olursak, özellikle de içinde bulunduğumuz n
A
toplum göz önüne alındığında, felsefeye çok sıcak bakılmadığı bilinen bir

e
durumdur. Felsefe, kimilerine göre gereksiz bir meşgale, kimilerine göre
m
boş bir lakırdı, kimilerine göreyse hiçbir pratik sonucu olmayan bir zihin- k
i
sel egzersiz veya hobi olarak görülür. Bazılarında felsefe, felsefenin kendi h
l
inançlarını kafalarında oluşturacağı muhtemel şüphe sebebiyle zedeleyebi- u
t
leceğini düşündüklerinden korku uyandırır. Bazıları ise felsefeyle fazla y
e
iştigal etmenin kişiyi ruh sağlığı açısından olumsuz etkileyebileceğini ileri B
sürerler. Felsefeyle uğraşan kimseler ise genellikle ‘garip’ tipler olarak
resmedilir.2 Tüm bu olumsuz yaklaşımlar bir yandan felsefenin nasıl bir

2 Gorgias diyalogunda konuşmacılardan Callicles’i Sokrates’e şu sözleri söylerken buluyoruz:
“Sokrates; felsefe, belli bir yaşta, aşırılığa kaçmadan izlenirse, hoş bir gösteriştir; ama üze-
rinde gerektiğinden çok duruldu mu, yıkıcı olur.” (484c)

B e y t u l h i k m e 6 ( 1 ) 2 0 1 6
314
Ferhat Onur

disiplin olduğuna dair insanların yeterli bilgi sahibi olmadıklarını açığa
vururken, diğer yandan kabaca söylenmiş olsa da felsefenin bir disiplin
olarak yüz yüze geldiği muhtemel eleştiriler hakkında ipuçları verir. Ör-
neğin felsefenin gereksizliği bilimle kıyaslandığında dünya hakkında bize
yeni bir bilgi vermemesine, boş lakırdı olarak görülmesi felsefi tartışmala-
rın sonuçsuzluğuna, pratik sonuçlarının olmaması soyutluğuna ve felsefi

y
h meselelerin sosyal hayatla temasının olmamasına dair eleştiriler olarak
p
yorumlanabilir.
o
s
o Her ne kadar bu eleştiriler felsefeciler tarafından da tartışılsa ve hatta
l
i son yıllarda felsefenin bir dalı olarak ortaya çıkan metafelsefe altında ele
h
P alınsa da, felsefeyi Kant’ın tanımıyla “kendisini akla dayanan nedenlerle

f meşru kılmak veya haklı çıkarmak iddiasında olan bir zihinsel etkinlik
o
biçimi” (Kant’tan akt. Arslan, 2010: 3) olarak alırsak o takdirde yapılan bu
l
a
eleştirilerin savunulması girişiminin kendisinin felsefi bir girişim olacağı
n
r
unutulmamalıdır. Dolayısıyla bu eleştiriler felsefenin önemsizliğini be-
u
o
lirtmek üzere dile getirildiğinde yeniden gözden geçirilmeye muhtaçtır.
J

l Ne var ki felsefe her zaman Kant’ın tanımladığı şekilde tanımlanmaz. Her
a
n filozofun esasında yaptıkları felsefe tarzından ve tartıştıkları meselelerin
o
i özünden doğan bir felsefe tanımı vardır denilebilir. Felsefenin değerinin
t
a yapılan tanımın biçimine de göreli olabileceğinin farkında olarak biz de
n
r felsefeyi ele aldığımız meseleyi kuşatacak şekilde basitçe insanın kendisini
e
t ve içinde yaşadığı dünyayı anlama çabası olarak tanımlayabiliriz. Böyle
n
I tanımlandığında etimolojik kökeni itibariyle ‘bilgelik sevgisi’ manasını da

n içerecektir. Zira anlama faaliyetinin faile bilgelik kazandıracağı düşünülür.
A
Fakat buradaki bilgeliğin salt bilgi edinme veya bilgiyi büyütme olmaktan
e
m ziyade anlayışın genişlemesi, farkındalığın artması, ilişkilerin kavranması
k
şeklinde tasavvur edildiği akılda tutulmalıdır. Dolayısıyla birinci planda
i
h
bizi ilgilendirenin felsefenin argümantatif ve eleştirel yönüne nazaran
l
u
sorgulayıcı ve refleksif yönü olduğunu söyleyebiliriz. Bu şekilde ele alındı-
t
y
e ğında felsefe sadece profesyonellerin yürüttüğü bir etkinlik olmaktan
B
çıkıp halk düzeyine inecek ve genellememizi meşru kılacaktır. Yine haya-
tın anlamı ile ilgili soru da cevabı beklenen bir soru olarak değil (böyle
sorulduğunda anlamsızlaştığından bahsetmiştik), araştırmaya davet eden,
hayret ve merak uyandıran bir soru olarak bu bağlamda kendisine yer
bulabilir.

B e y t u l h i k m e 6 ( 1 ) 2 0 1 6
315
Sorgulanmamış Hayat Yaşanmaya Değer mi?

Platon (M.Ö. 427-347), “Hayret filozofun hissidir ve felsefe hayretle
başlar.” (155d) derken, Aristoteles’te (M.Ö. 384-322) Metafizik adlı yapıtın-
da Platon’u takip ederek “…şimdi olduğu gibi başlangıçta da insanları
felsefe yapmaya iten şey, hayret olmuştur.” (982b) der. Felsefe anlayışı, bu
iki büyük filozofun zamanından beri değişmiş görünse de, hayret duygu-
sunun felsefe yapmadaki motive edici rolü aynen geçerliğini korumakta-

y
dır. Başkaları için alışıldık ve sıradan görünen bir olgu filozofça bakan h
p
gözler için şaşkınlık verici olabilir. Örneğin I. Kant (1724-1804), insanın iç
o
dünyasının ve dışarıdaki dünyanın kendisi üzerindeki etkisini şu sözlerle s
o
ifade eder: “İki şey, üzerinde sıklıkla ve ısrarla düşündükçe zihni sürekli l
i
h
yenilenen ve artan bir hayranlık ve saygıyla dolduruyor: Yukarıdaki yıldızlı
P
gökyüzü ve içimdeki ahlak yasası.” (2002: 203) Bir başkası için çok da
f
o
ilginç olmayan şeyler (ahlaki eğilimlerimiz ve gökyüzü) Kant için düşün-
l
ceyi çağıran birer gizeme dönüşebiliyor. Veya Sokrates’in ‘nedir’ sorularını a
n
hatırlayalım: “Adalet nedir?”, “Erdem nedir?” gibi. Herkes bu kavramları r
u
sanki tanımları açıkmış gibi kullanırken Sokrates nereden geldiklerini o
J
soruyor. Hayretle birlikte sorgulama, sebepleri aramada başlar.
l
a
Araştırmayı derinleştirdikçe de yeni sorular ortaya çıkar. Bu bakım- n
o
dan felsefenin bilimden bir farkı yokmuş gibi görünüyor. Gerçekten de i
t
adından söz etiğimiz filozoflar için ikisi arasında kesin bir ayrım yoktu. a
n
Hatta 19. Yüzyılın sonlarına kadar bugün bilim dediğimiz şey doğa felse- r
e
fesi olarak yapılıyordu. Bununla birlikte bilimin hayreti görünen olgulara t
n
dairken, felsefenin hayreti zihnin sınırlarına kadar uzanır. Bilim, metodu I

gereği cevaplayabileceği soruları sorarken felsefe cevaplanamaz sorularla n
A
da ilgilenir. Bilim adamı daha çok ‘nasıl’ sorusuyla hareket ederken filozo-
e
fu cezbeden ‘niçin’ veya ‘neden’ sorularıdır. G. W. Leibniz’in (1646-1716) m
k
sorduğu gibi: “Neden hiçbir şey olmamasındansa bir şeyler var?” (1989:
i
h
210) Doğrudan varlığı konu alan bu soru, elbette cevabı verilebilir bir soru
l
u
değildir. Zira cevabı verilebilir ya da daha doğru bir deyişle cevabı kesin-
t
y
leştirilebilir bir soru olsaydı felsefi bir soru olmaktan çıkar, bilimsel bir e
B
soru olurdu. O halde böylesine ‘büyük’ sorular sormanın gayesi nedir?
Gaye, sorunun kendisinde aranmalıdır. Cevaplar, ileri araştırmaları teşvik
ettiği sürece değerlidirler. Aksi takdirde cevap hayreti sonlandırıcı, sorgu-
yu köstekleyicidir. Filozofların cevapları, onların ortaya koyduğu dünya
görüşleri, problemlere yaklaşımları, yaptıkları tartışmalar kişiye ışık tut-

B e y t u l h i k m e 6 ( 1 ) 2 0 1 6
316
Ferhat Onur

maları, önündeki ihtimalleri görmesini sağlamaları, kişiyi dogmatik uyku-
sundan uyandırarak zihnini özgürleştirmeleri, ona her zaman yolda olaca-
ğını hatırlatmaları ve hayatını açık bir şekilde sürdürmesine kapı açmaları
bakımından değerlidirler. Buna göre felsefenin değeri temelde kişi üzerin-
de yarattığı etkiyle ölçülür diyebiliriz. Zira felsefe ne zaman toplumsal bir
çehreye bürünse o zaman ideolojikleşir. Bir ‘idea’, ‘loji’ halini aldığında

y
h kapalı bir yapıya dönüşür ve bayağılaşır. Yine bilişsel bir etkinlik olarak
p
felsefenin önceliği K. Marx’a (1818-1873) rağmen hiçbir zaman pratik so-
o
s nuçları da olmamıştır. Filozoflar önceden olduğu gibi şimdi de dünyayı
o
l yorumlamaya devam ediyorlar. Esas olan dünyayı değiştirmek olsa da, bu
i
h
salt felsefe aracılığıyla başarılabilecek bir şey değildir. Tarih bize bunu
P
göstermiştir.
f
o
Buradan hareketle kişiyi felsefeyle iştigal etmeye götüren şeyin ‘fay-
l
a
dalılık’ olamayacağını söyleyebiliriz. Felsefeyi faydalı olacağı için yapma
n
r
düşüncesi spor olsun diye namaz kılmaya benzer. Felsefi uğraşının ahlaki
u
o
ve özellikle de entelektüel gelişimi getireceği söylenebilirse de, bunlar,
J

l şayet elde edilebilirlerse, yan ürünlerdir. Felsefi itki, sorgulama dürtüsü,
a
n hayatın dağınık görünümlerine, olguların karmaşık bütünlüğüne ve fikirle-
o
i rin tutarsız birlikteliğine düzen ve anlam verme arzusuyla birlikte doğal
t
a bir şekilde, adeta içsel bir güdüyle gelir. Buna göre felsefe insanın en ras-
n
r yonel tutkusudur. Evrenin görkemi karşısında uzayda kapladığı yerle son
e
t derece önemsiz görünen insan uzayda yer kaplamayan aklıyla aynı evrenin
n
I şifrelerini çözmeye çalışırken hiç de öyle önemsiz bir varlık olmadığını

n gösterir. Gerçekten de insan aklı ve ileri düşünebilme yetisi (dili kullan-
A
ma, kavram oluşturabilme, ilişki kurma, vs.) onu bilinen diğer tüm varlık-
e
m lardan ayıran bir özellikmiş gibi görünür. Bu yetinin en verimli ve sürekli
k
kullanımının ise felsefi bir yaşayışta gerçekleşeceği malumdur. B. Rus-
i
h
sell’in (1872-1970) felsefeyi “zihnin besini” olarak görmesi de bu nedenle-
l
u
dir (1912: 97). Buna göre felsefe, zihni devamlı olarak aktif tutacak, onu
t
y
e doyuracak olan şeydir.
B
Peki, felsefe insan için bu kadar elzemse, neden çok az kişi hayatında
hayret, sorgulama, düşünme ve anlamlandırma şeklinde basitleştireceği-
miz bir dizi etkinliğe yer vermiyor? Felsefi itkiyi neden tüm insanlarda
göremiyoruz? Belki birçok kişi en büyük sorulardan “Ben kimim?” soru-
sunu bile sormadan hayata veda ediyor. O halde bu kişilerin hayatlarında

B e y t u l h i k m e 6 ( 1 ) 2 0 1 6