SON SADRAZAM AHMET TEVFĠK PAġA

637 Pages·2011·9 MB·Turkish

T.C
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
TARĠH ANABĠLĠM DALI
ATATÜRK ĠLKELERĠ VE ĠNKILÂP TARĠHĠ BĠLĠM DALI

SON SADRAZAM AHMET TEVFĠK PAġA

Nurten ÇETĠN

DOKTORA TEZĠ

DanıĢman
Prof. Dr. Osman AKANDERE

KONYA-2011

ii
i

ÖN SÖZ
Tevfik PaĢa 1865 yılında Bâb-ı Âli Tercüme odasında kâtip olarak göreve
baĢlamıĢ olup Elçilik Kâtiplikleri, Büyükelçilik, Hariciye Nazırlığı, Meclis-i Ayan
Azalığı, Meclis-i Vükela Azalığı ve Sadrazamlık gibi son derece önemli görevler
üstlenmiĢtir. Özellikle de Osmanlı Devleti‘nin tarihe karıĢıp yerini Türkiye
Cumhuriyeti Devleti‘ne bıraktığı süreçte Sadrazamlık görevini üstlenmesi nedeniyle
bu dönemin olaylarına bizzat Ģahitlik etmiĢ ve “Son Osmanlı Sadrazamı” olarak
tarihe geçmiĢtir. Dolayısıyla Tevfik PaĢa‘yı incelemekle yakın dönem tarihimizin bir
bölümüne de ıĢık tutacağımıza inanıyoruz.
AltmıĢ yıla yakın bir süre devlet hizmetinde görev almıĢ olan Tevfik PaĢa ile
ilgili çalıĢmaya baĢladığımız sırada konuyla ilgili yapılmıĢ müstakil bir çalıĢmanın
olmayıĢı bizi bu araĢtırmayı yapmaya yöneltmiĢtir. Ancak araĢtırmamızın üçüncü
yılında On Dokuz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalında
konumuzla ilgili bir baĢka çalıĢmanın daha yapılmakta olduğunu öğrendik. Aynı
konuda farklı bakıĢ açılarıyla çalıĢmalar yapılabileceğini de göz önünde
bulundurarak araĢtırmalarımızı ara vermeden sürdürdük. Netice olarak bugün ortaya
koyduğumuz araĢtırmamızla Tevfik PaĢa ile ilgili en kapsamlı ve ayrıntılı çalıĢmayı
yaptığımız kanaatine ulaĢtık.
Bilindiği gibi, Tevfik PaĢa anılarını kaleme almamıĢtır. Ancak kendi ağzından
anlattığı bazı olaylar ―anıları‖ olarak PerĢembe ile Dün ve Bugün gibi dergilerde
yayınlanmıĢsa da bunlar onun bütün hayatını ele alan anılar değildir. Bu konudaki en
kapsamlı çalıĢma torunu ġefik Okday tarafından kaleme alınan ―Büyükbabam Son
Sadrazam Ahmet Tevfik PaĢa‖ adlı eserdir. Yine Tevfik PaĢa‘nın büyük oğlu Ġsmail
Hakkı Okday‘ın ―Yanya‘dan Ankara‘ya‖ adlı kitabı ile torunu ġefik Okday‘ın
―Osmanlı‘dan Cumhuriyet‘e PadiĢah Yaveri Ġki Sadrazam Oğlu Anlatıyor‖ adlı
eserler hem yakınlarınca yazılması hem de fotoğraf ve belge gibi arĢiv malzemelerini
geniĢ ölçüde bünyesinde barındırması nedeniyle önemlidir.
Biz de Tevfik PaĢa ile ilgili araĢtırma ve incelememizde öncelikli olarak bu
çalıĢmaları göz önünde bulundurmaya özen gösterdik. Ayrıca son dönem Osmanlı
Sadrazamlarının ayrıntılı biyografilerine yer veren Ġbnülemin Mahmud Kemal Ġnal‘ın
―Son Sadrazamlar‖ adlı eseri ile Mehmet Zeki Pakalın‘ın ―Sicill-i Osmanî Zeyli‖ adlı
eserleri Tevfik PaĢa‘nın biyografisi ile ilgili doğru bilgilerin yer aldığı dikkati çeken
ii

çalıĢmalardır. Nitekim araĢtırmamızın Ģekillenmesinde bu çalıĢmalardaki bilgiler
bize önemli ipuçları vermiĢ ve arĢivlerde yapacağımız çalıĢmalarda belirleyici
olmuĢtur.
AraĢtırmamızda arĢiv malzemelerine önem verilmiĢtir. Bu nedenle
tarafımızdan ilk olarak Tevfik PaĢa‘nın BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi Hariciye
Nezareti Sicill-i Ahval Defterindeki sicil kaydı ile Dâhiliye Nezareti Sicill-i Ahval
idaresindeki sicil kayıtlarına ulaĢılmıĢtır. Sicil kaydı doğrultusunda Tevfik PaĢa‘nın
görev yılları tespit edilmiĢtir. BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi‘nde araĢtırmacılara açık
olan konumuzla ilgili bütün kataloglar taranmıĢtır. Tevfik PaĢa‘nın Büyükelçilikleri
ve Hariciye Nazırlığı dönemine ait bilgilerimizin esas kaynağını BaĢbakanlık
Osmanlı ArĢivi‘nden edindiğimiz bilgiler oluĢturmuĢtur.
Bundan baĢka Türk Tarih Kurumu ArĢivi‘nde bulunan Tevfik PaĢa dosyası
tamamen incelenmiĢtir. Bu arĢivde yer alan özellikle Tevfik PaĢa‘nın mütarekede
kurduğu son hükümeti döneminde Mustafa Kemal PaĢa ile yaptığı yazıĢmalar, yine
oğulları Ġsmail Hakkı Bey ve Ali Nuri Bey ile yaptığı mektup yazıĢmaları ve aileye
ait bazı özel bilgilerden istifade edilmiĢtir.
Tevfik PaĢa‘nın mütareke dönemindeki sadrazamlıkları ile ilgili olarak ise
çalıĢmamızın esas kaynağını Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt BaĢkanlığı
ArĢivi (ATASE) teĢkil etmiĢtir. Ayrıca BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi (BOA.), Türk
Ġnkılâp Tarihi Enstitüsü ArĢivi (TĠTE), Ġkdam, Peyam-ı Sabah, Vakit, Tasvir-i Efkâr,
Hâkimiyet-i Milliye gibi dönemin birçok gazetesi, Meclis-i Mebusan ve Meclis-i
Ayan Zabıt Cerideleri ile TBMM Gizle Celse Zabıtları ve TBMM Zabıt
Cerideleri‘nden yararlanılmıĢtır. Cumhuriyet ArĢivi‘nden ise çalıĢmamızda da
görüleceği üzere sınırlı sayıda da olsa birkaç belgeye ulaĢılmıĢtır. Mütareke
dönemindeki sadaretleri sırasındaki hizmetleri, diğer kabinelerde aldığı görevler ve
kiĢiliği hakkında dönemin hatıralarından büyük ölçüde istifade edilmiĢtir.
Diğer taraftan Tevfik PaĢa‘nın özel yaĢamına iliĢkin birçok bilgi ve belge
torunu Halim ÖzbaĢ vasıtasıyla temas kurduğumuz yine torunu olan Güven Okday
Bey‘in özel koleksiyonundan edinilmiĢtir. Bununla birlikte, BaĢbakanlık Osmanlı
ArĢivi tarafından hariçten satın alınan Tevfik PaĢa evrakından ilk olarak
faydalanmamız bizim için büyük bir Ģans olmuĢtur. Evrak içerisinde çeĢitli
dönemlerde aldığı görevlerle ilgili bazı bilgilere çalıĢmamızda yer verdik.
iii

ÇalıĢmamız bir giriĢ ve dört ana bölümden oluĢmaktadır. GiriĢ bölümünde,
Tevfik PaĢa‘nın doğumu, ailesi, Ģahsiyeti ve diplomaside aldığı ilk görevleri
hakkında bilgiler verilmiĢtir. Birinci bölümde, Tevfik PaĢa‘nın ġumnu Politika
memurluğundan baĢlayarak Atina Maslahatgüzarlığı, Londra ve Berlin
Büyükelçilikleri, Hariciye Nazırlığı ve birinci sadareti sırasındaki faaliyetleri
anlatılmıĢtır. Ġkinci bölümde, mütareke dönemindeki sadaretine ait faaliyetleri
incelenmiĢtir. Üçüncü bölümde, mütareke döneminde aldığı diğer görevler üzerinde
durulmuĢ dördüncü bölümde ise, mütareke dönemindeki son sadrazamlığı sırasındaki
faaliyetlerine yer verilmiĢtir.
Tevfik PaĢa gibi tarihe mal olmuĢ bir Ģahsiyeti doktora tez konusu olarak
öneren ve beĢ yıllık çalıĢma süresi boyunca büyük bir özveride bulunarak yol
gösteren, tezimi yazma aĢamasında da büyük bir titizlik ve sabırla okuyup düzelten
değerli hocam Prof. Dr. Osman Akandere‘ye teĢekkürü borç bilirim. Ayrıca
Fransızca belgeleri büyük bir özveri ile tercüme etme nezaketinde bulunan değerli
arkadaĢım Halise Konur‘a ve Osmanlıca belgelerden bazılarını okuma noktasında
zorlandığım zamanlarda büyük yardımlarını gördüğüm sevgili ġule Tezcan‘a,
kütüphane çalıĢmalarımızda çekim yapmak suretiyle büyük yardımlarını gördüğüm
sevgili GüneĢ Mutlu Sönmez‘e teĢekkür ederim. AraĢtırma ve incelemelerimiz
boyunca bazı eserlere ulaĢmam konusunda yol gösteren değerli hocam Doç. Dr.
YaĢar Semiz‘e teĢekkürü borç bilirim. Tevfik PaĢa ile ilgili birçok özel bilgi ve
fotoğraflara ulaĢmamızı sağlayan torunları Halim ÖzbaĢ ve Güven Okday Beylere
Ģükranlarımı sunarım.
Ayrıca bu çalıĢmaya maddi destek sağlayan Selçuk Üniversitesi Bilimsel
AraĢtırma Projesi Koordinatörlüğü‘ne, BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi personeline,
Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt BaĢkanlığı ArĢivi (ATASE), Türk
Ġnkılâp Tarihi Enstitüsü ArĢivi (TĠTE), TBMM ArĢivi yetkililerine, Beyazıd Devlet
Kütüphanesi ve Atatürk Kitaplığı süreli yayınlar bölümü personeline, Ġslam
AraĢtırmaları Kütüphanesi (ĠSAM) ile Ġslam, Tarih Sanat ve Kültür AraĢtırma
Merkezi (IRCICA) Kütüphanesi çalıĢanlarına çalıĢmam esnasında sağladıkları
kolaylıklardan ötürü teĢekkür ederim.
KONYA, 2011. Nurten ÇETĠN
iv

T.C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ

Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Adı Soyadı Nurten ÇETĠN Numarası 054102051002
n Ana Bilim Dalı/ Tarih
in
ic Bilim Dalı Atatürk Ġlkeleri ve Ġnkılâp Tarihi
n
e
rğ DanıĢmanı Prof. Dr. Osman AKANDERE
Ö

Tezin Adı Son Sadrazam Ahmet Tevfik PaĢa

ÖZET
10 ġubat 1845 tarihinde Ġstanbul‘da doğan Tevfik PaĢa, Kırımlı Ferik Ġsmail
Hakkı PaĢa‘nın oğludur. 1858 yılında henüz 13 yaĢında iken askerlik mesleğine
girdi. Topkapı Sıbyan Mektebi ve Vidin Askeri RüĢtiyesi‘nde okudu. 1862 yılında
Vidin Askeri RüĢtiyesinden mezun oldu, ancak 1871 yılında üsteğmen rütbesinde
iken sağlık nedenlerini gerekçe gösterdi ve askerlik mesleğinden istifa etti.
Askerlik mesleğinden istifa ettikten sonra 1876 yılında Bâb-ı Âli Tercüme
Odasında çalıĢmaya baĢladı. Böylece Hariciye mesleğine ilk adımı atmıĢ oldu. Bu
görevde iken kendisine Floransa Sefareti Ġkinci Kâtipliği görevi teklif edildi. Tevfik
PaĢa ilk defa yurtdıĢında çalıĢma imkânı sağlayacak olan bu görevi hemen kabul etti.
Hariciye mesleğinde hızla yükseldi. Bilahare Roma ve Viyana, Berlin, Atina Sefareti
Ġkinci Kâtiplikleri ile Atina ve Petersburg Sefaretleri BaĢkâtipliği görevlerinde
bulundu. 1877-78 Osmanlı-Rus SavaĢı‘nın baĢlaması ile Ġstanbul‘a döndü ve Politika
Memurluğu görevi ile ġumnu‘da Serdar-ı Ekrem Abdülkerim PaĢa‘nın yanında görev
aldı. 1879 yılında Atina Maslahatgüzarlığı, 1883 yılında Atina Orta Elçiliği görevine
atandı. Bu görevde iken aynı zamanda Paris‘te toplanan SüveyĢ Kanalı
Komisyonu‘nda delege olarak görev aldı.
1885 yılında ise Berlin Büyükelçiliği görevine atandı ve bu görevi on yıl
sürdürdü. 1895 yılında Hariciye Nezaretine atanması üzerine Ġstanbul‘a döndü. 1895-
v

1909 yıllarında Hariciye Nazırlığı görevini yürüten PaĢa 1909 yılında Hüseyin Hilmi
PaĢa‘nın yerine Sultan II. Abdülhamid tarafından Sadrazamlığa atandı. Yirmibir gün
süren bu kısa sadaretinden sonra yine aynı yıl Londra Büyükelçiliği görevine
getirildi. 1914‘te I. Dünya SavaĢı‘nın baĢlaması üzerine Ġstanbul‘a döndü.
Mütarekeyi takip eden günlerde Ahmet Ġzzet PaĢa‘nın istifası üzerine Sultan
Vahdeddin tarafından Sadrazam olarak atandı. Tevfik PaĢa‘nın 11 Kasım 1918
tarihinde baĢlayan bu ikinci sadareti 3 Mart 1919‘a kadar devam etti. Bu tarihte
sadaret görevinden istifa eden PaĢa ardından Meclis-i Ayan, Meclis-i Vükela
üyelikleri ile çeĢitli görevlerde bulundu.
21 Ekim 1920 tarihinde ise yine Sultan Vahdeddin tarafından son defa
sadrazamlığa getirildi. Bu görevi sırasında Ankara hükümeti ve Millî Mücadele
hareketi ile yakınlaĢma politikası takip etmeye özen gösterdi. 1 Kasım 1922 tarihinde
saltanatın kaldırılması ile sadrazamlığı sona erdi. Cumhuriyet döneminde hiçbir
görev almadı. ―Son Osmanlı Sadrazamı‖ olarak tarihe geçen Tevfik PaĢa 1934
yılında Soyadı Kanunundan sonra Okday soyadını aldı. 1936 yılında ise Ġstanbul‘da
vefat etti.
Anahtar Kelimeler: Tevfik PaĢa, Londra-Berlin Büyükelçiliği, Hariciye
Nazırlığı, Sadrazam, Vahdeddin.
vi

T.C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ

Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Adı Soyadı Nurten ÇETĠN Numarası 054102051002

n
in Ana Bilim Dalı/ Tarih
i
c Bilim Dalı Atatürk Ġlkeleri ve Ġnkılâp Tarihi
n
e
r
ğ DanıĢmanı Prof. Dr. Osman AKANDERE
Ö

The Last Grand Vizier Ahmet Tevfik Pasha
Tezin Ġngilizce Adı

SUMMARY
Tevfik Pasha is the son of Crimean Ferik Ġsmail Hakkı Pasha. He was born in
Istanbul on February 1845. When he was only 13 years old when he entered in the
military profession. He studied at Topkapı Primary School and Vidin Military
Middle School In 1862 he was graduated from Vidin Military Middle School.
However, while the rank of Lieutenant in 1871 he used health reasons as an excuse
and resigned from his military profession.
After resigning from his Military Profession he started to work in Bâb-ı Âli
Translation Room. Thus, the first step was taken to the profession of External
Affairs. While his position, he was asked to serve as a clerk to Second Embassy in
Florence. He immediately agreed to this position which provided to work abroad for
the first time. He progressed in his career rapidly .Thus subsequently, he served as a
second clerk in Rome, Viana, Berlin and Athens Embassy and also he served as a
head clerk in Athens and Petersburg Embassies. With the beginning of the Ottoman-
Russian War in 1877-78 he returned to Istanbul and he worked as a Policy Officer
with Serdar-ı Ekrem Abdulkerim Pasha in Sumnu. He was appointed as an
Ambassador in 1879 and to Athens Central Embassy in 1883. While he was in this
vii

position, at the same time he served as a delegate in Suez Canal Commission,
gathered in Paris.
In 1885 he was appointed to the Embassy in Berlin and continued in this
position for ten years. In 1895 he returned to Istanbul after being appointed to the
Custody of External Affairs. The Pasha who served as Minister of External Affairs
between 1895-1909, was appointed as a Grand Vizier instead of Huseyin Hilmi
Pasha by Sultan Abdulhamid II. After being in this short position which lasted for
twenty one days, the same year he was appointed to the Embassy in London. Upon
the start of World War II he returned to Istanbul in 1914.
In the days following the ceasefire, with the resignation of Ahmet Izzet Pasha
he was appointed as Grand Vizier by Sultan Vahdeddin. Tevfik Pasha‘s position of
being Grand Vizier for the second time began on November 11, 1918 and continued
until March 3, 1919. Pasha, who had resigned from his position as Grand Vizier on
this date held various membership positions in Parliement Ayan and Parliement
Vukela.
Again by Sultan Vahdeddin he was appointed as Grand Vizier for the last
time on October 21, 1920. During his position he was careful to follow the Policy of
Rapprochement with the Government of Ankara and with the National Struggle
Movement. With the abolition of the Sultanate on November 1, 1922 his Grand
Vizier position ended. He didn‘t receive any positions during the Republican Period.
As the last Grand Vizier in history, Tevfik Pasha took the surname ‗Okday‘ in 1934
after the Surname Law. He died in 1936 in Istanbul.

Key words: Ahmet Tevfik Pasha, London- Berlin Embassy, The Minister External
Affairs, Grand Vizier, Vahdeddin.