Siyasi Tarih 2 (1918-1994)

442 Pages·2016·1.97 MB·Indonesian

by  Oral Sander

Oral Sander, 1964 yılında Ankara Üniversitesi SBF’nin Siyasi Şubesi’nden mezun oldu. Aynı yıl Siyasi
Tarih Kürsüsü’ne asistan olarak girdi ve bu alanda 1968 yılında doktorasını verdi. 1975 yılında
doçent, 1988 yılında da profesör oldu. Ankara Üniversitesi SBF Uluslararası İlişkiler Bölümü Başkan
Yardımcılığı ve Siyasi Tarih Anabilim Dalı Başkanlığı yaptı. Öğreniminin bir bölümünü Harvard
Üniversitesi’nde tamamlayan Sander, ABD’nin çeşitli üniversitelerinde dersler ve dizi konferanslar
verdi. 10 Eylül ı995’te yitirdiğimiz Sander’in yurtiçi ve dışında yayınlanmış çok sayıda makalesi
bulunmaktadır.
Sander’in Eserleri:
Sovyet Dış Politikası (AÜ SBF, 1967)
Türk-Amerikan İlişkileri 1947-1964 (AÜ SBF, 1979)
Siyasi Tarih: İlkçağlardan 1918’e (İmge Kitabevi Yayınları, 1989, 1992, 1994, 1995, 1997, 1998,
1999, 2000, 2001, 2002, 2003-2 baskı, 2005-2 baskı, 2006, 2007, 2008, 2009-2 baskı, 2010,
2011-2 baskı, 2012)
Siyasi Tarih: 1918-1994 (İmge Kitabevi Yayınları, 1989, 1991, 1993, 1994, 1996, 1998-2 baskı,
2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005-2 baskı, 2007-2 baskı, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012)
Anka’nın Yükselişi ve Düşüşü Osmanlı Diplomasi Tarihi Üzerine Bir Deneme (İmge Kitabevi
Yayınları, 1993, 2000, 2003, 2006, 2008, 2010, 2012)
Türkiye’nin Dış Politikası (İmge Kitabevi Yayınları, 1998, 2000, 2006)
Türk-ABD Silah Ticaretinin İlk Yüzyılı (1829-1929) (Kurthan Fişek ile birlikte, Çağdaş Yayınları,
1977; İmge Kitabevi Yayınları, 2007)
Oral Sander
Siyasi Tarih
1918-1994
23. Baskı
İmge Kitabevi Yayınları
Genel Yayın Yönetmeni
Şebnem Çiler Tabakçı
ISBN 978-975-533-005-1
© İmge Kitabevi Yayınları, Oral Sander, 1989
Tüm hakları saklıdır.
Yayıncı izni olmadan, kısmen de olsa fotokopi, film vb. elektronik ve mekanik yöntemlerle çoğaltılamaz.
1. Baskı: 1989 • 2. Baskı: 1991 • 3. Baskı: 1993 • 4. Baskı: 1994
5. Baskı: 1996 • 6. Baskı: 1998 • 7. Baskı: 1998 • 8. Baskı: 2000
9. Baskı: 2001 • 10. Baskı: Nisan 2002 • 11. Baskı: Şubat 2003
12. Baskı: Mart 2004 • 13. Baskı: Ekim 2005 • 14. Baskı: Kasım 2005
15. Baskı: Şubat 2007 • 16. Baskı: Ekim 2007 • 17. Baskı: Kasım 2008
18. Baskı: Aralık 2009 • 19. Baskı: Ekim 2010 • 20. Baskı: Ekim 2011
21. Baskı: Nisan 2012 • 22. Baskı: Mart 2013
23. Baskı: Ankara, Kasım 2013
Editör
Yavuz Alogan
Grafik Tasarım
Aslı Sezer
Dizgi ve Sayfa Düzeni
Yalçın Ateş
Baskı ve Cilt
Pelin Ofset Tipo Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti.
İvedik Organize Matbaacılar Sitesi
558. Sok. No: 28 Yenimahalle-Ankara
Tel: [phone] • Faks: 395 25 84
www.pelinofset.com.tr.
Sertifika No: 16157
İmge Kitabevi
Yayıncılık Paz. San. ve Tic. Ltd. Şti.
Konur Sok. No: 3 Kızılay 06650 Ankara
Tel: [phone]
İnternet: imge.com.tr • E-Posta: [email protected]
Yayınevi Sertifika No: 11546
Üçüncü Baskıya Önsöz
Bu kitap, 1988 yılında basılan iki ciltlik Siyasi Tarih çalışmasının, gözden
geçirilmiş ve güncelleştirilmiş üçüncü basısıdır. Basılan bir yapıtın gözden
geçirilmesi göreli olarak kolay olmakla birlikte, güncelleştirilmesi aşılması
kolay olmayan zorluklar taşıyor. Bunlardan biri, yakın bir geçmişin
çözümlenmesidir. Örneğin, son on on beş yılda ortaya çıkan gelişmelerin
değerlendirilmesinde, yorumlanmasında ve belirli bir kalıp akışının net
çerçevesi içine yerleştirilmesinde zorluklar vardır. Bunu çok az tarihçinin
aşabileceğini düşünüyorum. Dolayısıyla, özellikle son beş yıl içinde yer
alan olayların ayrıntılı bir değerlendirmesini yapmadan, gelişmelerin belirli
bir elemeyle sayılarını azaltmaya ve yalnızca nakletmeye çalıştım.
Zorluklardan belki de daha önemlisi ve zaman alanı, son on yılın hızlı
gelişmelerini kitabın genel planı içine yerleştirmek oldu. Akla ilk gelen, bu
gelişmeleri yeni bir bölüm içinde kitabın sonuna eklemektir. Bunu yaptım
da. Ancak, bir kez daha okuduğumda, çok önemli gelişmelerin yer aldığı
bölümün, kitaba bir yama gibi eklenmiş olduğunu, temelini oluşturan
olaylardan koptuğunu ve 1918’i izleyen yılların olaylarını içeren ilk
bölümlerin de ölü birer varlık gibi kitaptan uzaklaşarak belirsizleştiğini fark
ettim. Bu durumda yapılacak şey, son on yılın gelişmelerini, kökenlerini
aldıkları önceki olayların içine yerleştirmek, yani ilgili başlıkların arkalarına
eklemekti. Böylece, kitap, tümüyle kronolojik anlatımdan sıyrılarak, daha
çok “tematik” bir nitelik kazandı. Ancak bunun da okuyucu açısından bir
zorluğu olsa gerek. Bugüne kadar gelen bir anlatımdan sonra, on yirmi yıl
öncesine dönerek olayların genel akışını kavramak herhalde çok kolay
değil. Ne var ki tarih kitapları sürekli olarak bu gibi tarih yazımı zorlukları
ve çelişkileriyle karşılaşacak.
İlk iki baskı gibi bu baskıda da bana temel siyasi tarih yaklaşımını veren
hocam Prof. Dr. Fahir H. Armaoğlu’na şükranlarımı sunuyorum. Değerli
dostum Prof. Dr. Şükrü Gürel her zamanki sevecenliği ve bilgeliğiyle
sayfaların her satırına görünmeyen katkılarda bulundu. Üçüncü baskının
gerçekleşmesinde asistan arkadaşlarım Melek Fırat, Haluk Naci Aklan, Erel
Tellal ve Çağrı Erhan da ellerinden gelen yardımı esirgemediler. Dördüne
de içten teşekkür ederim. Yanlışlar tabii ki benim.
Ankara, Ekim 1994
BİRİNCİ BÖLÜM
İki Savaş Arası Dönemi (1919-1939)
I. DÖNEMİ ETKİLEYEN TEMEL ÖĞELER
1919’da başlayıp 1939’da patlak veren İkinci Dünya Savaşı ile biten iki
savaş arası dönemi, Avrupa’nın ve sonra dünyanın bir dünya savaşından
başka bir dünya savaşına gidişini hazırlayan dönemdir. Bu dönemin
gerçekten talihsiz kuşağı iki acımasız boğazlaşmayı birbiri ardına
yaşamıştır. Bugün bizler 1945’ten beri ilk ikisine benzer bir dünya savaşını
yaşamadık. Ancak çoğumuzda “Acaba üçüncü dünya savaşı çıkar mı?”
sorusuyla belirlenen bir endişe de yok değil. Tarihçi falcı olmadığına göre,
bu soruya kesin bir yanıt bulmak mümkün değil. Ancak geleceği kestirecek
tek akıl geçmişte yattığına göre, bize yakın olan İkinci Dünya Savaşı’nın
öncesini iyi bilmemiz gerekiyor.
Birinci Dünya Savaşı’nı bitiren barış düzenlemelerinin içine, başka bir
büyük savaşı oluşturan unsurların nasıl konduğu, bunların savaşın çıkışını
nasıl etkilediği, saldırgan devletlere karşı diğer “barışçı” devletlerin nasıl
etkili bir cephe oluşturamadıkları ve Avrupa devlet adamlarının yakın
tehdit ve tehlikeler karşısındaki aymazlıklarını incelemek herhalde ilginç
olacaktır. Ancak bu önemli ve derslerle dolu dönemin incelemesine
geçmeden önce, genel ve kısa olarak, dönemi etkileyen barışa yönelik
unsurları görmek yerinde olur.
Bir kere, Birinci Dünya Savaşı’nı bitiren barış antlaşmalarındaki
haksızlık ve adaletsizlikler, 1919’u izleyen yılların dünya politikasını büyük
ölçüde biçimlendirmiş ya da en azından etkilemiştir. Etkilerini bugün bile
gördüğümüz aksaklıklar vardır. İkincisi, İtalya’nın savaş sonrasındaki düş
kırıklığı, yani kendisine gizli anlaşmalarla “söz verilen” yerlerin çoğunu ele
geçirememesi, bu devletin iki savaş arası dönemdeki saldırgan politikasının
temeli olacaktır. İtalya’nın Avrupa’da genişleyebilmesi için İngiltere ve
Fransa ile birlikte hareket etmesi, Afrika’da genişleyebilmesi içinse bu iki
devlete karşı çıkması gerekiyordu. İtalyan dış politikasındaki bu çelişki,
Güney Avrupa ve Afrika’daki çatışmaların anlaşılmasında yardımcı
olacaktır. Üçüncü olarak, İngiltere’nin savaş öncesi dönemdeki “denge
politikasını” savaş sonrasında sürdürememesi de Avrupa’daki uluslararası
gelişmeleri etkilemiştir. Dördüncüsü, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra
kurulan güç dengesinin temel öğesi haline gelen ABD’nin Milletler
Cemiyeti’ne girmeyişi ve büyük ölçüde bu yüzden Avrupa sorunlarından
uzak kalışı, Avrupa düzenini önemli bir güvenceden yoksun ve bugünün
Birleşmiş Milletler’inin öncüsü olan Milletler Cemiyeti’ni güçsüz
bırakmıştır. Bu da güç dengesinin kolayca bozulmasını sağlamış ve
İngiltere’nin Avrupa sorunlarında bir denge unsuru olmasını engellemiştir.
Son olarak, devrim yüzünden Sovyetler Birliği’nin de Avrupa’dan göreli
olarak uzak kalışı iki savaş arası dönemini etkileyen bir unsur olmuştur.1
Bütün bunların dışında, iki savaş arası dönemin önemli özelliklerinden
biri de şudur: 1919 yılının öncesinde Fransa’ya karşı kurulan ittifaklar
zincirinin temel halkası Almanya iken, 1919’dan sonra bir Alman
intikamına karşı kurulan ittifakların temel halkası Fransa oldu.
Bu unsurların ve özelliklerin ışığı altında, iki savaş arası dönemi üç ana
başlık altında incelenebilir:
(i) Barış Antlaşmalarının Korunmaya Çalışılması Dönemi (1919-1924):
ABD Milletler Cemiyeti’ne girmeyip Fransa’nın da önayak olduğu
savunma antlaşmalarını onaylamayınca, Fransa Almanya’nın doğu ve güney
komşularıyla çok yönlü ittifak antlaşmalarına girmişti. Fransa’nın amacı,
Versailles’ı, yani Avrupa haritasında Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra
yapılan üç büyük değişikliği korumaktı: Almanya ile Sovyetler Birliği’nin
toprak kayıplarıyla Avusturya-Macaristan İmparatorluğumun dağılmış hali.
(ii) Lokarno Dönemi (1925-1930): Bu, artan istikrar ve azalan gerginlik
dönemidir ve iki savaş arası dönemin “altın yılları” olarak anlatılabilir.
Bunun temel nedeniyse Fransa’nın verdiği ödünler sonucunda kısa bir süre
için gerçekleşen Fransız-Alman yakınlaşmasıdır.2 Gerginliği azaltan olaylar
zinciri, 1925 tarihli Lokarno Antlaşmaları, 1928 Briand-Kellogg Paktı,
1929 Young Planı ve 1930 Londra Deniz Silahlarını Sınırlandırma
Konferansıdır.
(iii) Yıkılma Dönemi (1930-1939): Uluslararası düzenin yıkılmasının
temelinde, Lokarno döneminde ortadan kaldırılamayan Fransız-Alman
düşmanlığı yatmaktadır. Tıpkı Birinci Dünya Savaşı’ndan önce olduğu gibi.
Yıkılmayı kolaylaştıran temel unsur ise Fransa ile İngiltere arasındaki görüş
farklılıklarıdır. İngiltere’ye göre Avrupa barışı Almanya’nın haklı isteklerini
en alt düzeyde kabul eden yeni bir Avrupa statükosuna dayanmalıydı.
Fransa’ya göreyse Fransa’ya saldırmaya cesaret edememesi için büyük
ittifaklar sistemi gerekliydi ve Almanya’ya hiçbir ödün verilmemeli,
Versailles sistemi sonuna kadar savunulmalıydı. Ancak 1935’ten sonra
Almanya’nın oldubittilerine karşı hemen hemen hiçbir tedbir alınamaması,
Fransa’nın bu düşüncelerini etkisiz hale getirecek ve Alman saldırganlığı
sonucu İkinci Dünya Savaşı çıkacaktır.
II. BARIŞ ANTLAŞMALARININ KORUNMASI DÖNEMİ
(1919-1924)
Fransa’nın Güvenlik Sistemi
1919’u izleyen yıllarda Avrupa sınırlarını etkileyen en önemli unsur,
Fransa’nın Almanya karşısında duyduğu derin güvensizlik ve bunun sonucu
olarak, güvenliğini sağlama isteğidir. Fransa, Almanya’ya yenildiği 1871
yılından beri Almanya karşısındaki zayıflığının bilincindeydi. Fransa’ya göre
bu zayıflığı ortadan kaldırmanın iki yolu vardı:
(i) Fizik Garantiler: Bu politika Batı’ya doğru harekete geçecek her
gücün ve bu arada Almanya’nın geçmesi gereken Ren bölgesi ve
köprülerine sahip olmak biçiminde somutlaşmaktaydı. Ancak ABD konuya
ilgi göstermedi ve Fransa’nın öteki savaş müttefikleri bu durumda beş
milyon Alman, Fransız yönetimi altına gireceği için, yeni bir “Alsace-
Lorraine yaratmamak” düşüncesiyle, böyle bir fizik garantiyi reddettiler.
Fransa fizik garanti aramakla bir yere varamayacağını anlayınca ikinci yolu
denedi.
(ii) İttifaklar Sistemi: Fransa, 1925 yılına kadar Almanya’yı çevreleyen