Table Of ContentR.İ.Dadaşova
Səfəvilərin son dövrü
(ingilisdilli tarixşünaslıqda)
Bakı - «Nurlan» - 2003
1
Tədqiqat iĢi Bakı Dövlət Universitetinin Qədim Dünya və Orta Əsrlər
tarixi kafedrasında yerinə yetirilmiĢdir.
Baş elmi məsləhətçi: ġeyxülislam AllahĢükür PAġAZADƏ
tarix elmləri doktoru, professor
Elmi redaktor: Yaqub MAHMUDO V
Əməkdar elm xadimi,
tarix elmləri doktoru, professor
Rəyçilər: S.M.ONULLAHĠ
tarix elmləri doktoru, professor;
R.A.MUĞANLĠNSKĠ
tarix elmləri namizədi, dosent.
Kitab Azərbaycan Səfəvilər sülaləsinin yaratdığı vəidarə etdiyi qüdrətli
Səfəvi imperiyasının tarixinə həsr olunmuşdur. Əsərdə Azərbaycan
tarixşünaslığında ilk dəfə olaraq Səfəvilərin son dövr tarixi ingilisdilli
tədqiqatlardakı, həmçinin ilk mənbələrdəki zəngin fakt materialları əsasında
araşdırılır. Müəllif, yeri gəldikcə, xarici ölkə tarixçilərinin əsərlərinə öz tənqidi
münasibətini bildirir.
Kitab tarixçilər, ali məktəblərin tarix fakültələrinin tələbə, magistr və
aspirantları, habelə tarixlə maraqlanan geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə
tutulmuşdur.
0503020907
R--------------------Qrifli nəşr
N(098) - 2003
@ «Nurlan», 2003
2
MÜNDƏRİCAT
səh.
Ön söz......................................................................................................................................5
Giriş................................................................................................................................................................................................................. 7
I Fəsil. Mənbələr və ədəbiyyat....................................................................................................17
Ş l. Mənbələr .............................................................................................................17
§ 2.Ədəbiyyat..........................................................................................................................32
II Fəsil. İqtisadi həyat.....................................................................................................50
§1. Ümumi iqtisadi vəziyyət ...........................................................................................50
2.1.1. İxrac.............................................................................................................................69
2.1.2. İdxal............................................................................................................................73
§2.Şəhərlər..............................................................................................................................74
III Fəsil. Siyasi və sosial həyat............................................................................... .........87
§ 1. Siyasi vəziyyət ............................................................................................... ........87
3.1.1. Dövlət quruluşu........... .....................................................................................99
3.1.2. Ordu........................ ...............................................................................................104
§2. Sosial vəziyyət və siyasi mübarizə ..................................................................... .........176
3.2.1. Əhalinin etnik tərkibi ..................................................................................................176
3.2.2. Əfqan işğalı dövründə əhalinin vəziyyəti.....................................................................................185
3.2.3. Siyasi mübarizə................. ................................................................................................1.91
IV Fəsil. Xarici siyasət və beynəlxalq ticarət əlaqələri....................................................................240
§1. Xarici siyasət.........................................................................................................240
§2. Beynəlxalq ticarət əlaqələri .......................................................................... ...........309
V Fəsil. Mədəni həyat ...................................................................................... ............341
§1. Mədəniyyət və poeziya ...........................................................................................341
5.1.1. Ədəbiyyat və fəlsəfə................................................................................... ........342
5.1.2. Memarlıq................. .............................................................................................350
5.1.3. Təsviri sənət..............................................................................................................356
5.1.4. Musiqi................................ .................................................................... .........357
§2. Dini-mənəvi həyat............................................................................................................361
VI Fəsil. Səfəvi dövlətinin süqutu səbəbləri ingilisdilli
tarixşünaslıqda................................................................................................. .........390
Nəticə ....................................................................................................................412
Xülasə.................................................................................................................................417
İstifadə olunmuş mənbələr və ədəbiyyat ............................................................................419
3
CONTENTS
page
Preface............................................................................................................. .....5
Introductory ..................................................................................................... ....7
Chapter I. Sources and literature ..................................................................... ….17
§1. Sources .......................................................................................................…17
§2. Literature.................................................................................................... …32
Chapter II. Economic life ................................................................................ …50
§1. Common economic situation ...................................................................... …..50
2.1.1. Export…………………… ...................................................................….69
2.1.2. Import……………………… ................................................................ ….73
§2. Cities ........................................................................................................ …74
Chapter III. Political and social life................................................................. …..87
§1. Political situation ........................................................................................ ….87
3.1.1. The structure of state............................................................................. …99
3.1.2. Army………………. ......................................................................... …. 104
§2. Social situation and political struggle ........................................................... …176
3.2.1. The ethnic structure of population ....................................................... ….176
3.2.2. The sufferings of people during
the Afghan occupation……………………………………………………..185
3.2.3. The political struggle…………………………………………………………191
Chapter IV. Foreign politics and international trade relations……………….. 240
§1. Foreign politics ............................................. ......................................... ….240
§2. International trade relations.......................................................................…..309
Chapter V. Cultural life............................................................................... …..341
§1. Culture and poetry ................................................................................... …..341
5.1.1.Literature and philosophy .......................................................................….342
5.1.2. Architecture…………… ....................................................................….350
5.1.3. Painting…………….......................................................................... …356
5.1.4. Music……………………................................................................. …..357
§2. Religious-spiritual life ............................................................................. …..361
Chapter VI. The reasons of fall of Safavi state in
English-language historiography ................................................................. ….390
Conclusion ................................................................................................. …..412
Summary................................................................................................... …..417
Bibliography ............................................................................................. …...419
4
ÖN SÖZ
SəfəviĢünaslığa yeni töhfə
Səfəvi dövləti Azərbaycan xalqının dövlətçilik tarixində mühüm yer tutur.
200 ildən çox bir tarixi dövr ərzində təkcə Azərbaycanı və qonşu ölkələri deyil,
Yaxın və Orta Şərqin çox geniş ərazilərini idarə edən Azərbaycan Səfəvilər
sülaləsi türk dövlətçiliyinin tarixinə parlaq səhifələr həkk etmişdir. Digər böyük
türk imperiyaları kimi Səfəvi dövləti də uzun müddət onun hakimiyyəti altında
yaşamış xalqlara əmin-amanlıq gətirmiş, təkcə Azərbaycan türklərinin deyil, bu
dövlətin tərkibinə daxil olan başqa xalqların, o cümlədən İran xalqlarının maddi
və mənəvi mədəniyyətinin qorunub saxlanmasında, daha da tərəqqi etməsində
olduqca mühüm rol oynamışdır.
Dövlətçilik tariximizə dair aparılmış tədqiqatlar aydın sübut edir ki,
xarici ölkələrin (o cümlədən, vaxtı ilə Azərbaycan imperiyalarının tərkibinə daxil
olan ölkələrin!) bir çox «araşdırıcıları» özlərinə «tarix yaratmaq» məqsədilə ya
xalqımızın dövlətçilik tarixinə sahib çıxmağa çalışmış, ya da bu şanlı tarixi
saxtalaşdırmaq üçün dəridən - qabıqdan çıxmışlar.
Azərbaycan torpaqları 1813 və 1828-ci illərdə Rusiya və İran arasında
bölüşdürüldükdən sonra belə saxtalaşdırmalar daha da artmış və intensiv
xarakter almışdır.
Azərbaycanın siyasi varlığını öz içərilərində əridib yoxa çıxarmaq,
xalqımızın azadlıq və müstəqillik ruhunu məhv etmək kimi məkrli niyyəti
qarşılarına məqsəd qoyan velikorus və fars şovinistləri, bu baxımdan, ən ağır
zərbəni Səfəvi tarixinə vurmuşlar.
Böyük coğrafi kəşflər dövründə və bundan sonra Yaxın və Orta Sərqdə
möhkəmlənmək siyasəti yeridən qərb ölkələrinin böyük dövlətçilik və
Avropamərkəzçilik mövqeyindən çıxış edən tarixçiləri də eyni yolla getmişlər. Bu
ruhda yazılan tarix əsərləri sırasında, əlbəttə, ingilisdilli tarixşünaslıq istisna
təşkil etmir.
Rəhimə Dadaşovanın oxucu mühakiməsinə təqdim olunan «Səfəvilərin
son dövrü» monoqrafiyası bu baxımdan olduqca aktual problemə həsr
olunmuşdur. Müəllif özünün vaxtında yazılmış bu əsərində mümkün olan bütün
ingilisdilli əsərləri, habelə ilk mənbələri tədqiqat süzgəcindən keçirərək maraqlı
bir araşdırma ortaya qoymuşdur. Müəllifin bu qiymətli monoqrafiyasında
göstərilən əsərlərdəki və ilk mənbələrdəki zəngin fakt materialları əsasında
5
Səfəvilərin son dövr tarixinin, demək olar ki, bütün məsələlərinə nəzər salınır.
Başlıcası isə budur ki, R. Dadaşova Səfəvi tarixinin, özü də bu mühüm problemi
işıqlandırarkən ingilisdilli tarixşünaslıqda yol verilmiş təhriflərə,
saxtalaşdırmalara öz mövqeyini bildirir, elmi-tənqidi müqayisə yolu ilə tutarlı
cavab verir. Elə buna görə də Rəhimə Dadaşovanın «Səfəvilərin son dövrü
monoqrafiyası milli-mənəvi dirçəliş dövrünü yaşadığımız və Azərbaycançılıq
məfkurəsinin formalaşdığı indiki vaxtda Azərbaycan səfəvişünaslığına mühüm
töhvədir.
Yaqub MAHMUDOV,
Əməkdar elm xadimi,
Tarix elmləri doktoru, professor
6
GİRİŞ
XVII əsrin sonu - XVIII əsrin əvvəllərində Səfəvi dövləti tarixinin
öyrənilməsi vətən tarixşünashğının, səfəvişünaslığın vacib istiqamətlərindən
biridir. Tədqiq olunan problemin aktuallığı da, hər şeydən əvvəl, bununla izah
olunur. Digər tərəfdən, Səfəvilərin son dövr tarixinin müxtəlif aspektlərinə istər
Azərbaycan tarixçiləri, istərsə də xarici ölkə tədqiqatçıları tərəfindən xeyli əsər
həsr edildiyinə baxmayaraq, həmin problem indiyədək istənilən səviyyədə
araşdırılmamışdır. Odur ki, tədqiqat obyekti olaraq seçdiyimiz həmin problemin
daha dərindən öyrənilməsinə böyük ehtiyac var. Tədqiqat işində Səfəvi
dövlətinin tənəzzül və süqut dövrünün ayrı-ayrı məqamlarma dair müxtəlif
müəlliflərin nəzər nöqtələrini izləmək, bu problemin ingilisdilli tarixşünaslıqda
Səfəvi imperiyası və onunla qonşu dövlətlərin tarixinə həsr olunmuş əsərlərdə
öyrənilmə dərəcəsini araşdırmaq yönündə mövcud boşluğu aradan qaldırmağa
cəhd etmişik. Belə ki, Azərbaycan tarixşünaslığında Səfəvi dövlətinin tarixinə
həsr olunmuş çox sayda tədqiqat işinin mövcudluğuna baxmayaraq, mərhum
akademik Z.Bünyadovun 1986-cı ildə «Gülüstani-İrəm» əsərinin təkrar nəşrinin
redaktəsi zamanı haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi: «müasir Azərbaycan
tarixşünaslığında indiyədək, ... I Abbasdan sonrakı Səfəvilərin ... hakimiyyət
dövründə Azərbaycan (o cümlədən ümumən Səfəvi - R.D.) tarixinə dair
monoqrafik tədqiqat yoxdur... (ümumiyyətlə) XVII əsrin II yarısının siyasi
tarixinə dair araşdırma mövcud deyil» (99, s. 8, 246). O zamandan 17 ildən artıq
müddət keçməsinə baxmayaraq, vəziyyət dəyişməmiş, Səfəvi dövlətinin son
dövrünə dair tədqiqat işi yaranmamış və bu dövrə dair ingilisdilli tarixşünaslıqda
mövcud bilgiləri də ümumiləşdirməyə xüsusi cəhd edilməmişdir. Biz qarşımıza
məhz bu məqsədi qoymuş, Azərbaycan tarixşünaslığında ilk dəfə olaraq Səfəvi
dövlətinin son dövrünə dair həm Azərbaycan, Rusiya, həm də ingilisdilli
tarixşünaslıqda əksini tapmış fikir və mülahizələri vahid tədqiqat işində
toplamağa, onları müqayisəli təhlil etməyə, Səfəvi imperiyasının süqut
səbəblərini aşkarlamağa cəhd göstərmişik. Zənnimizcə, hazırkı tədqiqat işi bu
sahədə ilk təşəbbüs olaraq, tarixşünaslığımızın zənginləşməsinə xidmət
edəcəkdir.
Ümumiyyətlə, böyük imperiyaların dağılması və tarix səhnəsindən
silinməsi səbəblərinin araşdırılması tarixşünaslıq elmi üçün maraq kəsb edən
problemlərdəndir. Orta əsrlərdə Şərqdə mövcud olmuş böyük imperiyalardan biri -
Səfəvi dövlətinin yaranmasından beş yüz il ötdüyü bir zaman, bu, bir zamanlar
7
qüdrətli türk imperiyası olmuş, Azərbaycan dövlətçilik tarixinin qızıl səhifəsi, Şah
İsmayıl yadigarı olan bir dövlətin tənəzzül və süqut səbəblərinin araşdırılması
vətən tarixşünaslığı üçün də önəmli məsələlərdəndir. Bu baxımdan, Azərbaycanın
əvvəlcə mərkəzi, özəyi («bütün XVI əsr ərzində Azərbaycan, dövlətin /Səfəvi
dövlətinin - R.D./ metropoliyası və mərkəzi vilayəti olaraq qaldı...» - 110, s. 8),
daha sonra isə vacib vilayətlərindən biri olduğu Səfəvi dövlətinin ümumi və
xüsusilə də son dövr tarixinin öyrənilməsi prosesində müxtəlif dillərdə, o cümlədən,
ingilis dilində nəşr edilmiş, müəlliflərinin çox zaman bizim əlimizdə olmayan
mənbələrə istinad etdikləri əsərlərində mövcud olan zəngin faktiki materialların
araşdırılması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Digər tərəfdən, tədqiq olunan
mövzunun aktuallığı həm da onunla əlaqədardır ki, «Orta Asiya, Çin, Hindistan
və İran körfəzi ölkələrini Qara dəniz və Aralıq dənizi hövzələri ilə, Yaxın və Orta
Şərq ölkələrini isə Dərbənd keçidi və Volqa-Xəzər su yolu vasitəsilə Rusiya ilə
əlaqələndirən beynəlxalq ticarət yolları Səfəvi dövləti ərazisindən keçirdi. Bu da
sonuncunun xarici siyasi əlaqələrinə öz müsbət təsirini göstərirdi» (148, s. 1). Bu
mənada xarici ölkə tədqiqatçılarının, o cümlədən ingilis, Amerika tarixçilərinin
əsərləri və konkret sənədlərin analizi həm Səfəvi tarixşünaslığında mübahisəli
məsələlərin həllinə, həm də Qərbi Avropa ölkələrinin Şərqdə müstəmləkə
siyasətinin təkamülü, ümumən Avropa və Asiya ölkələrinin XVII - XVIII
əsrlərdə beynəlxalq münasibətləri kimi ümumdünya tarixinin bir çox
problemlərinin, habelə Azərbaycan xalqının Avropa xalqları ilə sosial-iqtisadi və
siyasi əlaqələrinin daha dərindən araşdırılması üçün əhəmiyyətlidir. Müasir dövrdə
Qərblə inteqrasiya yolunu tutmuş Azərbaycan dövlətinin Avropa ilə əlaqələrinin
qədim tarixi köklərinin aşkarlanması, onların araşdırılması, elmi maraq
doğurmaqla yanaşı həm də siyasi baxımdan əhəmiyyətli və zəruridir ki, bu da,
tədqiqat probleminin aktuallığını şərtləndirən
cəhətlərdəndir. Belə ki, Səfəvi dövlətinin Qərb dövlətləri ilə qarşılıqlı
münasibətlərini əsaslı şəkildə öyrənmədən Avropa-Şərq diplomatik və iqtisadi
əlaqələr tarixini tam əhatə etmək qeyri-mümkündür.
Səfəvi dövlətini qərb dövlətləri ilə yaxınlaşdıran məqamlara gəlincə,
bunlar dövlətin mövcudluğunun ilk zamanlarında daha çox siyasi məram
daşıyırdı; belə ki, XV əsrin ortalarından etibarən Avropa və Asiyanın bir sıra
dövlətlərinin xarici siyasətlərində əsas problemə çevrilmiş Osmanlı imperiyasına
qarşı mübarizə kampaniyasının müxtəlif dövrlərində Səfəvilər dövləti antitürk
koalisiyasında qabaqcıl yer tutmuşdur. Osmanlı imperiyasının Avropada
irəliləməsinin qarşısını almaq, düşmənlərinə arxadan zərbə endirmək, onun
qüvvələrini iki cəbhəyə bölmək məqsədilə qərb dövlətləri Səfəvilərlə sıx əlaqələr
8
qururlar; eyni məramlı Səfəvi hökmdarları özləri də bu əlaqələrə cidd-cəhdlə səy
göstərirdilər. Beləliklə, «Şərqlə Qərb arasında ənənəvi ticarət yolları üzərində
ciddi maneə olan, hər iki qitədə - Avropa və Asiyadakı qonşuları üçün hərbi-
siyasi təhlükə törədən «türk problemi»» (148, s. 2) Səfəvilərlə Qərb dövlətləri
arasında təmasın əsas səbəblərindən olmuşdur. V.V.Bartoldun sözləri ilə ifadə
etsək: «İran (Səfəvi dövləti - R.D.) bu zaman dünya ticarətində yalnız ikinci
dərəcəli rol oynaya bilərdi, çünki karvan ticarəti (artıq) əhəmiyyətini itirmişdi,
İranla dəniz ticarəti isə avropalılar üçün ... Hindistanla ticarətin əlavəsindən
başqa bir şey deyildi. ... (Odur ki, Qərbi Avropa dövlətləri) İrana (Səfəvi
dövlətinə - R.D.) siyasi məqsədlərlə - Türkiyə ilə mübarizələrində özlərinə
müttəfiq tapmaq üçün diqqət ayırırdılar» (92, s. 759)
XVII əsrdə Səfəvi dövlətinin qərb dövlətləri ilə əlaqələrində iqtisadi amil
dominanta çevrilir. Tədqiqatlar göstərir ki, ilkin kapital yığımı adlandırılan
proses şəraitində «Avropa millətləri arasında Asiya məhsulları və Amerika
xəzinələrinə sahib çıxmaq uğrunda rəqabət» (141, s. 365) gedən zaman «böyük
coğrafi kəşflər nəticəsində əlverişsiz vəziyyətə düşmüş və İspaniya, Portuqaliya,
Osmanlı imperiyası ilə açıq hərbi-siyasi qarşıdurma iqtidarında olmayan, kraliçə
I Yelizaveta Tüdorun (1558-1603) zamanında qəti şəkildə müstəmləkə
hökmranlığı yoluna qədəm qoymuş İngiltərə Hindistanla birbaşa əlaqələrini
Volqa-Xəzər yolu, yəni Rusiya ərazisi vasitəsilə qurmağa qərar verir» (160, s. 2).
Məlum olduğu kimi, 1554-cü ildə yaradılmış, inhisar qaydada Ağ dəniz
vasitəsilə Rusiya ilə ticarət edən Moskva şirkəti 1561-1581-ci illər ərzində Səfəvi
dövlətinə altı ticarət ekspedisiyası göndərir.
XVI əsrin II yarısında ingilislərin Səfəvi dövləti ilə ticarəti ilkin
müstəmləkə axtarışları səciyyəsi daşıyırdı: belə ki, «şirkət (Moskva şirkəti -
R.D.) Səfəvi dövlətinin geniş ərazisini ingilis mahudu üçün əlverişli satış bazarı
kimi istifadə etmək ..., bu dövlət ərazisində ipək ticarətini inhisara almaq, ...
Səfəvi dövləti ilə Avropa ölkələri arasında ipək ticarətində vasitəçiliyi öz əlinə
almaq niyyətində idi ... Öz növbəsində, Osmanlı imperiyası və Portuqaliya
tərəfindən Aralıq, Qara dənizləri və Hind okeanı hövzəsində ticarətdən
sıxışdırılmış Səfəvi dövləti də iqtisadi tənəzzülünün qarşısını almaq məqsədilə
Xəzər-Volqa yolu ilə Rusiya ərazisindən keçməklə Avropa ilə birbaşa ticarət
münasibətləri qurmağa səy göstərdiyindən, İngiltərə ilə əlaqəlar yaradılması
onun maraqlarına cavab verirdi. Digər tərəfdən, Səfəvilər bununla bir sıra siyasi
problemlərinin həllinə, ilk növbədə İngiltərə ilə Osmanlılara qarşı hərbi-siyasi
ittifaqa ümid bəsləyirdilər» (148, s. 42). Lakin məlum olduğu kimi «XVI əsrin
60-cı illərində bərqərar olmuş Səfəvi-İngiltərə əlaqələri Rusiyanın Şərqlə bağlı
9
niyyətlərilə bir araya gəlmədiyindən daimi iqtisadi və siyasi münasibətlərə
çevrilə bilmədi» (148, s.42).
Yeni tarixi reallıqlar Qərbin Şərq, o cümlədən Səfəvi bazarına daxil
olmaq arzusunu gerçəkləşdirdi. Qərbi Avropa dövlətlərinin Səfəvi dövləti ilə
əlaqələrinin təşkilinə, o zaman dəbdə olan vasitə - ticarət kompaniyaları xeyli
dərəcədə rəvac verirdi. Məlum olduğu kimi «Avropa kapitalının Səfəvi dövləti
hüdudlarında bazara çıxış uğrunda XVI əsrdə başlanmış mübarizəsi XVII əsrin
əvvəllərində daha da güclənir. Şərq bazarında hökmranlıq uğrunda Hollandiya,
Venesiya, Portuqaliya və İngiltərə kapitalları arasında mübarizə Venesiya
kapitalının arxa plana keçməsi ilə nəticələndi». (133, s. 69) Bunun əsas səbəbi o
idi ki, Venesiya ticarət kapitalı ayrı-ayrı tacirlərin xarici ticarət kapitalından
təşkil olunmuşdu və onun inkişafı daxili istehsal məhsullarının digər ölkələrə
ixracı ilə deyil, Şərq ölkələri ilə kapitalist Avropası arasında ticarət vasitəçiliyi
ilə şərtlənirdi (141, s. 340-341). Beləliklə, «XVII əsrin əvvəllərində Şərqdəki
satış bazarlarında nüfuz dairələri uğrunda mübarizə əsasən üç ölkə İngiltərə,
Portuqaliya və Hollandiya arasında cərəyan etməyə başlayır. Hollandiyanın
ticarət kompaniyaları Şərqdə öz rəqabət qabiliyyətlərini gücləndirmək üçün
1602-ci ildə bir təşkilatda - Hollandiya «Ost-Hind» kompaniyasında (1602-1798
- bundan sonra Hollandiya Şərqi-Hind kompaniyası - R.D.) birləşdilər və iyirmi
il ərzində İran körfəzində ticarət sahəsində demək olar ki, inhisar hüquqa malik
oldular. Bir müddət sonra, qarşısında analoji məqsədlər duran İngiltərənin «Ost-
Hind» kompaniyası (1600-1858 - bundan sonra ingilis Şərqi-Hind kompaniyası -
R.D.) yaranmış siyasi vəziyyətdən şah hökumətinin rəğbətini qazanmaq üçün
istifadə edir: 1622-ci ildə ingilis donanması Şah I Abbasa portuqaliyalıları zəbt
etdikləri Hörmüzdən və İran körfəzindəki daha bir neçə adadan qovub
çıxarmaqda yardım göstərir» (133, s. 69). Bunun əvəzində, Şah I Abbas (1587-
1629) ingilis tacirlərinə xam ipəyi birinci əldən almağa icazə verir. Müqayisə
üçün deyək ki, yerli tacirlərə belə bir hüquq 1629-cu ildə onun ölümündən sonra
I Səfi (1629-1642) tərəfindən bəxş edilir (169, s. 38).
«1623-cü ildə Səfəvi İranı ilə Hollandiyanın Şərqi-Hind kompaniyası
arasında bağlanmış ticarət müqaviləsi isə Avropa kapitalının Yaxın Şərq
ölkələrini müstəmləkə əsarətinə alma prosesinin başlanğıcını əks etdirən
səciyyəvi sənəd olur. Bu müqaviləyə görə hollandiyalı tacirlərə Səfəvi dövləti
ərazisində ticarət sahəsində müstəsna hüquqlar verilir: onlar Səfəvilərə tabe olan
bütün ölkə və vilayətlərdə heç bir rüsum ödəmədən maneəsiz ticarət edə
bilərdilər, bundan əlavə həmin ərazilərin hakimləri hollandiyalıların əlverişli
ticarəti üçün bütün lazımi şəraiti yaratmalı, onları mallarının daşınması üçün
10
