şeyhülislâm medhiyelerinde ideal din adamı portresi vehbi akdi yüksek lisans tezi eski türk

325 Pages·2015·2.09 MB·Turkish

ŞEYHÜLİSLÂM MEDHİYELERİNDE İDEAL DİN ADAMI

PORTRESİ

VEHBİ AKDİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

ESKİ TÜRK EDEBİYATI BİLİM DALI
ii

T.C.
ORDU ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ŞEYHÜLİSLÂM MEDHİYELERİNDE İDEAL DİN ADAMI PORTRESİ

VEHBİ AKDİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ
ESKİ TÜRK EDEBİYATI BİLİM DALI

AKADEMİK DANIŞMAN
Doç. Dr. Necip Fazıl DURU

ORDU 2015
iii
iv
v

ÖZET
[AKDİ, Vehbi]. [Şeyhülislâm Medhiyelerinde İdeal Din Adamı Portresi], [Yüksek Lisans
Tezi], [Ordu], [2015]
Tezimizde II. Murat zamanından itibaren Osmanlı Devleti’nde karşımıza çıkan
şeyhülislâmlık makamı ve bu makamda bulunan şeyhülislâmlara divan şairinin bakış
açısını değerlendirmeye çalıştık.
Şeyhülislâmlık makamı, şeyhülislâmların ve müftülerin hayatları ayrıntılı bir
şekilde incelenerek Osmanlı Devleti’nin ilk şeyhülislâmından sonuncusuna kadar kişilerin
tamamı hakkında bilgi edinildi. Edinilen bu bilgiler ışığında Şeyhülislâmlar tanınmaya
çalışıldı.
16 ve 19. yüzyıl arasındaki divan şairlerinin belli sayıdaki eseri taranarak
divanlardaki kaside, kıt’a ve tarih manzumeleri dikkatle incelendi. Bu inceleme sonunda
bir şeyhülislâm portresi çıkarılmaya çalışıldı. Konuya uygun beyitler bu çalışmaya dâhil
edildi.
Çalışmamız sonuç ve kaynakça hariç olmak üzere üç bölümden oluşmaktadır. Giriş
bölümünde şeyhülislâmlık makamı, şeyhülislâmlar ve müftüler hakkında bilgi verilmiştir.
Ayrıca bu bölümde şiir yazılan şeyhülislâmlar ve hangi şairin hangi şeyhülislâma şiir
yazdığı da gösterilmiştir. İkinci bölümde divan şairlerinin şiirlerinden hareketle beyitler
yorumlanarak ideal şeyhülislâm portresi ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Üçüncü bölümde
ise şeyhülislâmlara ve müftülere yazılan şiir örneklerinden bir seçki oluşturulmuştur.
Çalışmamızda divan şairlerinin eserlerinden yola çıkılarak şeyhülislâmlık makamı,
şeyhülislâmların ve müftülerin özellikleri, bu kişilerde bulunması gereken vasıflar
belirlenmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler: Divan şairi ve şiiri, şeyhülislâmlık makamı, şeyhülislâm, müftü, portre
vi

ABSTRACT
[AKDİ, Vehbi]. [The ideal portrait of ecclesiastics in shaykh-al-islam Eulogiums], [post
graduate thesis ], [Ordu], [2015]
In this thesis, The authority of shaykh-al-islam that we see in the Ottoman Empire
since II. Murat and the Ottoman poets’ point of view to the authority of shaykh-al-islam
and the shaykh-al-islams are tried to be analysed.
The authority of shaykh-al-islam, the lives of shaykh-al-islams and muftis are all
analysed detailly. The information about all shaykh-al-islams from the first one to the last
in the Ottoman Empire is tried to be found out. Shaykh-al-islams are tried to be identified
in the light of all these information.
The ode, quatrain and historical poems in Ottoman poetry are detailly analysed by
searching a certain number of poets’ works between the 16th and the 19th centuries. As a
result of this analysis, a portrait of shaykh-al-islam is tired to be sketched. Suitable
couplets are included in this study.
This study consists of three parts except result and references. In the introduction
part, the information about the authority of shaykh-al-islam, shaykh-al-islams and muftis
are presented. Also, in this part, those shaykh-al-islams to whom poems were written and
which poets wrote poems to which shaykh-al-islams is studied. . In the second part, a
portrait of shaykh-al-islam is introduced by interpreting couplets with reference to
Ottoman poetry. In the third part, an anthology of poetry samples that were written to
shaykh-al-islams and muftis are presented.
In this study, the authority of shaykh-al-islam that Ottoman poets tried to represent
in their works, the characteristics of shaykh-al-islams and muftis and the qualifications
they should have are all tried to be analysed.
Key words: The Ottoman Poetry and Poets, the authority of shaykh-al-islam, shaykh-al-
islams, muftis, portrait.
vii

ÖZGEÇMİŞ

Kişisel Bilgiler

Adı Soyadı : Vehbi AKDİ
Doğum Yeri ve Tarihi: ORDU, 25.09.1982
Eğitim Durumu
Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi
Lisans Öğrenimi: Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü
Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Yüksek Lisans Öğrenimi: Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı
Bildiği Yabancı Diller
Bilimsel Etkinlikleri :
İş Deneyimi
Uygulamalar :
Projeler :
2004-2008 Gölköy Özel Genç Başarı Dershanesi, 2008-
Çalıştığı Kurumlar : 2015 Ordu Final Dergisi Dershanesi
İletişim
E-Posta adresi : [email protected]
Telefon : [phone]
Tarih ve İmza :
viii

ÖN SÖZ
Hazırladığımız tezimizde II. Murat Dönemi’nde tesis edilen ve Osmanlı Devleti’nin
yıkılışına kadar ayakta kalan Şeyhülislâmlık makamının ve bu makamdaki
şeyhülislâmların ayrıca müftülerin divan şairinin gözündeki yerini beyitlerden hareketle
tespit etmeye çalıştık. İncelememizi üç ana bölümde topladık.
Giriş bölümde, Şeyhülislâmlık makamı çeşitli kaynaklardan yararlanılarak etraflıca
tanıtılmıştır. Şeyhülislâmın tanımı ve lakapları, makamın Osmanlı Devleti’nde ortaya çıkış
süreci, kurumsallaşması ve şeyhülislâmların görevleri tespit edilmiştir. Ayrıca tezimizde
şiir örneklerini kullandığımız şairlerin ve kendisine şiir yazılan şeyhülislâmların adlarına
bu bölümde yer verilmiştir.
Birinci bölümde ise taranan kırk altı divandan fişlenen beyitlerden hareketle
portresi çizilecek kişilerin özellikleri belirlenmiştir. Şeyhülislâm ve müftü portresinde
kullandığımız beyitler ışığında müftü ve şeyhülislâmların özellikleri ortaya çıkarılmaya
çalışılmıştır. Kırk altı divan şairinin kaside, kıt’a ve tarih manzumelerinden örnekler
aldığımız beyitler dikkatle incelenmiş, beyitlerin yorumlanmasına çalışılmıştır. Bu
bölümde şeyhülislâm portresi çıkarılırken her özellik ayrı başlık altında incelenmiş ve her
özelliğe uygun verilen örnek beyitlerle, belirlenen özellikler desteklenmeye çalışılmıştır.
İkinci bölümde ise kaside, kıt’a ve tarih örneklerinden bir seçki oluşturulmuştur.
Çalışmamızda manzumelerle ilgili yapılan kısaltma ve numaralandırmada: İlk kısaltma
nazım şeklini; ilk sayı manzumenin sıra numarasını; ikinci kısaltma beyti; ikinci sayı beyit
numarasını; üçüncü kısaltma sayfayı; üçüncü sayı da sayfa numarasını göstermektedir.
Bu çalışmamızda eksiklik olmadığını iddia edemeyiz. Çünkü çalışmamız
şeyhülislâmlık ve müftülük üzerine genel bir bakış açısı özelliği taşımaktadır. Ayrıca
çalışma belli sayıda divan üzerinden yürütülmüştür.
Yüksek lisansa başladığım dönemden itibaren bana emeği geçen, engin bilgilerini
benimle paylaşan, bu çalışma boyunca bana yol gösteren, tez konumu seçmemde bana
yardımcı olan, Sayın hocam Doç. Dr. Necip Fazıl DURU’ ya teşekkürü bir borç bilirim.

ORDU 2015
ix

İÇİNDEKİLER
JÜRİ ve ENSTİTÜ ONAYI………………………………………………………...….III
BİLDİRİM…………………………………………………………………………...…IV
ÖZET……………………………………………………………………………...…….V
ABSTRACT………………………………………………………………………........VI
ÖZGEÇMİŞ …………………………………………………………………………..VII
ÖN SÖZ……………………………………………………………………………....VIII
İÇİNDEKİLER…...……………………………………………………………….........IX
KISALTMALAR…………………………………………………………………..…XIII
GİRİŞ……………………………………………………………………………………1
1. ŞEYHÜLİSLÂMIN VE MÜFTÜNÜN TANIMI……………………………...…...1
2. ŞEYHÜLİSLÂMLARIN LAKAPLARI………………………………………..…..2
3. ŞEYHÜLİSLÂMLIĞIN OSMANLI ÖNCESİ TARİHİ GELİŞİMİ…………….....2
4. ŞEYHÜLİSLÂMLIĞIN OSMANLILARDAKİ TARİHİ GELİŞİMİ…………...…3
5. ŞEYHÜLİSLÂMLARIN ATANMA ŞEKLİ………………………………...……..5
6. ŞEYHÜLİSLÂMLARIN GÖREV ve YETKİLERİ…………………..……………6
7. ŞEYHÜLİSLÂMLARIN PROTOKOLDEKİ YERİ………………………..……...8
8. ŞEYHÜLİSLÂM TAYİNİ İÇİN ARANAN VASIFLAR…………………..……...8
9. KENDİSİNE ŞİİR YAZILAN ŞEYHÜLİSLÂMLAR………………...……..…...11

I.BÖLÜM
ŞEYHÜLİSLÂM MEDHİYELERİNDE İDEAL DİN ADAMI PORTRESİ
1. AHLÂK ……………………..……………………………………………….…...20
2. MAKAM-LİYÂKAT.……………………………….……………………….……25
3. İZZET-ŞEREF …………………………….………………………………..……..47
4. ADALET……… ..…………………………………………………………..…….57
5. DOĞRULUK…………………………... …………………………………..……..64
6. YÖNETİCİLİK KABİLİYETİ……………………………………………...……..65
7. REHBERLİK………………….. …………………………………………..……...70
8. FAZİLET ……………………...…………………………………………...……...72
9. KEREM ……………………...……………………………………………..……..85
10. LÜTUFKÂRLIK……….. …………………………………………….…..……....95
x

11. EŞSİZLİK………………….…………………………………………………..…100
12. DİN BÜYÜKLERİYLE BENZERLİK …………………..……………….…..…108
13. TAKVA ……………………...……………………………………………..…....119
14. YÜCE VASIF………………. …………………………………………………...122
15. ÜSTÜN AKIL-ANLAYIŞ ……………………...……………………………….125
16. İLİM ……………………………………………………………………………...129
17. YARDIMSEVERLİK…………………...……………………………………......144
18. HÜNER…………………………. ……………………………………………....149
19. HİMMET …………………………………….…………………………………..151
20. VELİNİMET ……………………...…………………………………………..…157
21. EMİN ……………………….…………………………………………………....158
22. AYDINLIK ……………………………………. ……………………………......160
23. KURTARICILIK……………………………………...………………………….162
24. GİZLİ SIR ………………………………………………………………………..163
25. FİLOZOFLARLA BENZERLİK…………………...…………………………....164
26. TARİHİ VE MİTOLOJİK KARAKTERLERLE BENZERLİK………………....166
27. SEÇKİNLİK………………………….…………………………………………..168
28. HİKMET ………………………………………………………………………....170
29. MERHAMET ……………………...…………………………………………….171
SONUÇ……………………………………………………………………………....175

II.BÖLÜM
SEÇİLMİŞ ŞİİRLER
AHMET NÂMÎ( öl.1673)……………………………………………………………..178
ÂŞIK ÇELEBİ( öl.1572)……………………………………………………………...179
BÂKÎ (öl.1630)………………………………………………………………….….…182
BEYÂNÎ (öl.1664-5)……………………………………………………………..…...185
EBUBEKİR CELÂLÎ(öl.1818)………………………………………………….…....187
EDİRNELİ KÂMÎ( öl.1724)………………………………………………….…..…..188
EDİRNELİ NAZMÎ( öl.1563)………………………………………………….…..…192
ERZURUMLU ZİHNÎ ( öl.1795)……………………………………………….…....193
FÂİK MAHMUD( öl.1715)……………………………………………………….….194