Table Of ContentBIBLIOTECACUEC
1
Giovanni Lilliu
Sentidu de libbertade
Presentada de Giulio Paulis
CUEC
Sentidudelibbertade
ISBN88-8467-183-3
primaedizionegiugno2004
©CUEC2004
CooperativaUniversitariaEditriceCagliaritana
ViaIsMirrionis1
09123Cagliari
TeleFax070291077-070291201
www.cuec.it
[email protected]
Senzailpermessoscrittodell’Editoreèvietatalariproduzione,
ancheparziale,conqualsiasimezzoeffettuata,
compresalafotocopia,ancheadusointernoodidattico
GraficaBiplano
StampaTipografiaSolter
Cagliari
Indice
p.7 PresentadadeGiulioPaulis
19 Notades’autori
23 Birdieraologudeistudiu?
27 Canduissardusteniantrelatzioniscuns’Europa
30 Forasdesariserva
33 Sachistionimoralipuru
36 SaculturadeRegione
39 SapreistoriadeSanteru
45 Saprimaculturasardaestnàsciacunsupastoriu
49 Sareformades’Universidadipoditèssiriunudisterrupois
istudiosussardus
52 Sutiàulubenitdesumari
55 Issantusdesutempusdeisnuraxisfiantgherrerisdeperda
artusduusmetrus
57 IsgherrerisnuràgicusdeMontiPrama
62 Des’archeologiaas’autonomia
97 DeCastedhubenintissordausebocintafusiladasotu
personas
100 Cunisnuraxissiformatsaprimanatzionisarda
104 CanduisSardusandantaapregaiasutadeterra
107 S’istoriadeunupopuluinsusentidudesalibbertadi
110 SaSardignaeisarrexinismediterraneas
117 CaliEuropa
120 Sacostanteresistentzialesarda
Presentada
Como pagu tempus Giuanne Lilliu at fattu norant’annos.Gior-
nales, revistas, ràdiu e televisiones, tottu a una boghe, l’an festadu
coment’efrailarzudes’identidadesarda,coment’eBabbaimannude
tottusosSardos.Enonb’atdudaperunachisuchiannadueiscrit-
tutorratasìzigucunsusentimentucomunudesagenteefinamen-
ta cun sa beridade.Infattis non b’at àttere chi in sos ùrtimos chim-
bant’annosappatintregaducheaGiuanneLilliutottusavidaafavo-
ressersunascheresucrescherdeunacussèntzianatzionalesarda.
Giuttuanotuintottusumunducoment’esuprusconnoschido-
remannudesaSardigna,coment’esuchiatdissepultaduetorradu
a lughe Su Nuraxi de Barùmini, monimentu postu dae s’Unesco
inter sas maravizas de s’umanidade, Giuanne Lilliu non est un’ar-
cheòlogu che a medas àtteros. Isse non s’est attremenadu a fagher
iscavos,a iscrier lìbberos,a imparare s’archeologia a sos istudiantes
des’universidade:tottucosaschiatfattugaiaprimorechiinsu1990
l’anlumenadu“accademicodeiLincei”.Aprusdecustuisse,biven-
de sa sièntzia e sa cultura coment’e impignu pro sa democratzia e
prosumezorutzivile,atsemperintesusafacultadesuadearcheòlo-
gu che cosa chi podet serbire a dare connoschèntzia, fundamentu,
intzidu e utopias pro fraigare una Sardigna mezus in su tempus
benidore.Sapolìticaesacultura,chimedaspunnanaiscrobare,che
chiesserenduasessèntziasdisvàriasecontràrias,sicumponentorra
in un’unidade naturale in custu sabidore mannu,chi at tentu sem-
perun’ideaartadesapolìtica.
Avvesaduaannotaresosfiloschiauninsosfattosdes’antigòriua
sarealidadedecustostemposeaiscurtaresospassosdes’istòria,isse
atchilivradusosproblemasdesaSardignadeoeebiatdadurespo-
staabbaidendeasasraighinasprusantigas;estartziaduincoddosa
sosantipassadosnostrosprobiderprusattesuenosinsinzaresafila-
da de su camminu in custu mundu chi curret che bentu conca a
s’apparinamentudetottusasidentidadespromoredesaglobalizat-
zione.
8 PRESENTADA
Istella,norteeghiadeogniattividadesuaestistadusemperun’a-
moremannuprosaSardigna.
Tottusostrettoschiformans’identidadesardaGiuanneLilliulos
atcontivizados,acumintzaredaesamemòriaistòricafattaasìmbu-
lu, dae s’alabàntzia de su tempus coladu comunu. Dogni pòpulu
tenet un’Edade de s’oro, de sa lugura de sa comunidade, cun sos
sàbiossuos,sossantos,soseroes.Ests’edadechisacomunidadeest
lòmpida a s’avantzamentu prus mannu in libbertade, autonomia,
potèntzia polìtica e militare, conchistas culturales. Cunform’a sa
muta de s’istòria,sa comunidade s’identificat a preferu cun custa o
cun cuss’àttera Edade de s’oro. In tottu s’Ottighentos e finas a sa
primameidadedesuNoighentos,s’Edadedes’oroprososSardosest
istadusutempusdesosGiùighesemescamentedeElionora,sagiui-
ghissa deArbarea chi deit a sos Sardos sa Carta de Logu e defenseit
cun sas armas sa libbertade de sa Sardigna contras a s’inimigu de
foras,asosAragonesos.Pagucontusifaghiattandodes’edadedesos
nuraghes,chifitconnottapaguonudda,carrarzadasuttaterrains’i-
scurigoredes’antigòriu.Daesagentecomunasosnuraghesfinten-
tosincontudepedràias,bonosandebogaresuchiserbiatpropesa-
re mururdos e pinnettas. Ma infinis benzeit Giuanne Lilliu. Paris
cunsafortigalesanuràgicadeBarùmini,gràtziasaiscavoseistùdios
medas e de importu,isse at torradu a vida una tzivilidade manna e
balidora,chi sos Sardos istein a trettu de pruduire cando fin meres
insaterrainsoroegiughianunulumenbarittaduintottusuMedi-
terràneu.Ecustatzivilidadepotentivaericcadeammajuissenosl’at
figuradainsosiscrittossuosemassimamenteinLaciviltàdeiSardi
dal Neolitico all’età nuragica (I editz.Torinu 1963),cun un’istilu de
calidadeperfinada,ataleschisumundudesosnuraghesestdisper-
tadudaeunafrinadepoesiaes’abbivataogrosnostros.Promèritu
deGiuanneLillius’edadedesosnuraghess’estfattaaEdadedes’oro
des’identidadesarda.Sosantipassadoschibibivianfaeddanaboghe
suaenosnaranchiprondebessiredaesosmalesedaesostrambuc-
cos de oe bisonzat a torrare a s’autonomia polìtica de tando,cando
sos Sardos non fin miramentados dae àttere ma fin faghidores de
s’ustinu insoro. Tando sa Sardigna aiat su logu sou in s’istòria: fit
unupontetrasasculturasdes’Àfricaed’Orienteecussasdes’alade
ponente d’Europa,e custu est su postu chi li deghet galu oe,sende
cunform’asanaturadesoslogoseasasinzades’istòria.
Adiesdeoes’erèntziadesosmannossimantenetmescamentein
sos montes de sas Barbàgias, ue sos Cartaginesos apprima e sos
PRESENTADA 9
RomanosappustisaccorreinsosSardosreberdesasudomìniuinso-
ro.GiuanneLilliu,chiatintregaduLaciviltàdeiSardiasospastores
barbaritzinos, s’est pesadu medas bortas a amparare s’identidade
insorominettadadaeun’industrialismumalu,masemperresistido-
ra.Affaccaderègulasmoralescontràriasas’ordinamentudesagiu-
stìtzia de s’Istadu, chi cheren propassadas, bi sun àtteros trettos de
s’identidadeèticadesosBarbaritzinos(coment’es’amoreprosalib-
bertade,s’ingrinaaresistireeapararefronteas’inimigu,s’unidade
desafamìliaesacostumades’aggiudares’unucuns’àtteru)chisun
valores e meressen d’essere bardiados,pro chi su pastore,fattu oe a
operàiudes’indùstria,siatbalentededefendersosderettossuosede
opponnerresistèntziaasosperìgulosdes’automatismueasosarri-
scos de un’acculturatzione a usu de sas colònias. Ma s’identidade
nonestcosadebaltzamareodeponnerinunumoiseuetnogràficu,
torrada a folclore.Est cosa bia chi si deppet attenorare a su mundu
chicambiat.Procussusaculturabarbaritzinaatbisonzudesicon-
noscher,desimedireedes’iscumbattarecunàtterosprofraigarein
manera dialèttica un’idea noa de su mundu e de sa vida, ue anden
semperparisvaloresantigosenovedadesdesumundudeoe,oppo-
nendesi e cumponendesi continu pro cambiare continu.Cun custu
infilunascheitaNùoroins’annu1972s’IstitutoSuperioreRegiona-
le Etnografico, a cumprimentu de un’imposta de legge fatta, paris
cunàtterospolìticos,daeGiuanneLilliu,tandoconsizeriregionale.
Accant’a sa memòria istòrica, a su sentimentu de un’erèntzia
comuna, a s’esistèntzia de règulas morales e costumàntzias comu-
nas,un’àtterapedradefundamentudes’identidadeestsusentimen-
tu de su logu, coment’e sìmbulu de sa pàtria-mama e de sa terra,
appretziada che valore, sende sa madre dae ue naschen s’istripile e
sosfruttosdesanatura.
Ultresasulogubìvidu,marcadudaesapresèntziademonimen-
tos, fràigos e dae tottu sos àtteros sinnos de s’attividade de s’òmine
chiintraninun’idealargadebeneculturale,danfundamentuas’i-
dentidade sarda finas sos elementos naturales de su logu. Segundu
su pensamentu de Giuanne Lilliu, su rispettu pro su logu bìvidu e
pro su logu naturale,ambosduos reconnottos coment’e sìmbulos e
virtudes de sa pròpria cultura,non est cosa de localismu,ma andat
a s’insertare in un’idea prus manna chi pertoccat s’universu intreu:
su piessignu de su creadu est sa variedade, chi cheret defensada in
dognibessuemodu,demanerachinuddasiperdat,neunapranta,
neun’animale,neunutrettudes’ambiente,nesosarrastosdemai-
10 PRESENTADA
gantas tzivilidades chi an fattu s’istòria de su mundu,ne una limba
faeddadafinasdaepagupersonas.
Duncas sa limba. Sas testimonias istòricas de comente limba e
pòpulusunpresosapareanoduaffissusunantigasmeda.S’iscrittura
sagrada (Genesi 11,6) narat: «EYahve narzeit:Accò sun unu pòpulu
solueunalimbasolaestcomunaatottuissos.Custuestsucumintzu
insoroafagher.Comonuddalisataessercontroidudesuchisunbèn-
nidosindeterminudefagher»,daeuesudisistudeDeusdetrobojare
sas limbas pro parare fronte a sos òmines chi cherian fagher a porfia
cunisse.S’ideabogadaacampudaeHerder,Fichteeàtterospensado-
resins’Ottighentos,chisalimbasiatsutrettudeprusimportudes’i-
dentidadeechiarreppresentets’ànimadeunupòpuluattentufortuna
manna,maoeb’atchieliponetlàcanas,cabisunpòpuloschigiughen
unu sentimentu de identidade forte,mancari non fettan meda contu
desalimba.Comentesisiat,ischimuschis’ethnosestunacuncòrdiade
formas simbòlicas chi sos pòpulos tenen che a pedra de fundamentu
des’identidadeinsoroecoment’eprintzìpiudeaccomunamentusot-
ziale.Custossìmbulosoarchètiposnaschendaerealidadessòtzio-cul-
turalesenaturales,chinonsunpetzicosadeideas,mains’ethnosnon
bisungai,biasincarre,benesìmudadasinsìmbuloschi,leadosaunu
aunuetott’umpare,serbinadaresignificadueinsumatessitempusa
accumonaresagente,cacadaunus’identificatinissosesibireconno-
schet.Gaiestpuruprosalimba.
Suttasuperfiludesuvaloreappostuasalimbasardachemarcu
des’identidadenonsipodetnarrerchisascosassianandadasmeda
beneinsutempuscoladu.Finasacomopag’orasalimbaestabbar-
radaafforasdesudibattusubradesachistionesarda.Finamentasu
PartiduSardudeAtzionenonndefaeddaiat.Bastataammentarechi
appustisdesagherraeuropeacustupartidu,chiestsupartiduauto-
nomìsticu a fundamentu ètnicu prus antigu d’Itàlia, deit anta a sa
lutta de sos Catalanos pro sa limba insoro, ma in cantu a sa limba
sarda s’assamudeit.Non solus sa polìtica fit pensada in italianu (in
su 1920 Camillu Bellieni narzeit:«esiste la materia nel nostro paese
per costruire una nazione, ma questa materia per il passato non
divennemaicoscienza,edoracheloè,èpensatadanoiconintellet-
tod’italiani»),mafitallegadapuruinitalianu.
Toccatdeisettares’aladetempustrasafinedesosannosSessan-
taesucumintzudesosannosSettantadesusèculucoladudaepagu
pro intender faeddare de limba sarda e de identidade.E sa bandela
l’atbattidamescamenteGiuanneLilliu.
