Table Of Content“Azərbaycan məktəbi” 2013/4
SEMANTİK HADİSƏLƏR TARİXİ
PROSESDİR
Şəkər Məmmədova
Sabunçu rayonu 113 nömrəli
məktəbin müəllimi
Müasir Azərbaycan ədəbi dili rənga- yerini tutmuş mənalardır. Üslubi məcazlar
rəng və zəngin semantik sistemi ilə seçilir. isə ya zıçının öz fərdi düşüncəsi, təxəyyülü,
Dilimizin lüğət tər kibinə daxil olan sözlərin ya radıcılığı ilə bağlı ifadələrdir.
bir çoxu öz ilkin mə nasını müəyyən dərə cə- Lüğət tərkibinə daxil olan müəyyən
də dəyişmişdir. Bu nun da əsas səbəblərindən qisim sözlər və tərkiblər semantikasına görə
biri dilin, cəmiy yətin inkişafıdır. Sözün mə- məcazi məna ifadə etmə xüsusiyyətinə ma-
na sının dəyişil mə si üç yerə bölünür: mə na- lik dir və bu xüsusiyyət, əsasən çoxmənalı
nın genişlən məsi, mənanın daralması və mə- söz lərə məxsusdur. Çoxmənalı sözün məna-
nanın məcazi işlədilməsi. Bu semantik ha- larından biri və ya bir neçəsi həmişə məcazi-
disələr tarixi pro ses olub, müəyyən zaman dir və əksəriyyəti ümumişlək xarakterlidir.
daxilində özünü göstərir. Əlbəttə, Azər - Fellər çoxmənalılığına görə fərqlənən nitq
baycan dilinin lüğət tərkibində əsas yer tutan hissəsidir. Q.A. Deqteryeva “semasiologiya
fellər bu semantik hadisələrdən uzaq qal- üçün sözün məna dəyişkənliyini – çoxmə -
mamışdır. nalılığını birincidərəcəli” hesab edir.
Fel əsas nitq hissələrindən biri ol maq- Fellərin semantik inkişafı dedikdə, ilk
la zəngin leksik - semantik xüsusiyyətlərə növbədə sinonim, omonim və antonim yada
ma likdir. Felin həcmcə digər nitq hissələ- düşür. Belə ki, Azərbaycan dilində sinonim,
rindən böyük olması onun semantikasının omonim və antonimlərin yaranmasında xü-
digər nitq hissələrindən daha geniş, daha susilə fellər böyük rol oynayır.
zəngin olması ilə bağlıdır. Öz milliliyi ilə Fikrimizi əsaslandırmaq üçün Y.V.Çə-
seçilən fel, həm də qədim tarixə malikdir. Bu mənzəminlinin əsərlərinə müraciət edirik.
da fellərin məna tutumunun çox olmasına XIX əsr ədəbi-bədii fikrimizin yeni səviy-
gə tirib çıxarır. Fellər mətn daxilində müx- yəyə yüksəlməsində böyük xidmətləri olan
təlif məna çalarlığına malik olur. Belə ki, Yusif Vəzir Çəmənzəminli seçdiyi sözü
fellərin bəzilərinin 10, bəzilərinin isə daha yerində işlətməklə şüura və qəlbə təsir et-
çox mə nası var. V.A.Zvegintsevin dediyi ki - məyi, onun məna və estetik cəhətlərini vəh-
mi, “söz lər işlənməsindən asılı olaraq məna dətdə götürməklə fikri hərəkətə gətirməyi
dəyişkənliyinə malik olur, eyni söz başqa ba carır. Əsərlərində arxaizm, dialektizm,
mənaları da ifadə edə bilir”. Bu mənalardan var varizm kimi xüsusi leksik ehtiyat vasi-
yalnız biri felin əsas mənası, digər mənalar tələrindən, məcazların müxtəlif növlərindən
isə əlavə ifadə etdiyi mənalar hesab olunur. yerində bəhrələnməklə əsərin ideya-bədii
Bu əlavə mənalar məcazların yaranmasına təsirini gücləndirmişdir.
da xidmət edir. Məcazi məna kəsb edən söz - Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin hekayə-
lər iki cür olur: üslubi məcazlar və leksik lərində fellərin semantik inkişafı ilə bağlı,
mə cazlar. Leksik məcazlar dildə artıq öz xüsusilə, fellərin çoxmənalılığı, məcazlığı,
111
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
sinonim, omonim, antonimliyi, mənasının bir yumruq ilişdirdi ki, divara yapışdım...
ge nişlənməsi və daralması və digər semantik (“Cənnətin qəbzi” hekayəsi). Bu cümlədə
hadisələrə aid bir çox nümunə var: Məs: Tez ilişdirdi fe li nin öz həqiqi mənasında işlən -
ol qapını aç, soyuq məni kəsdi !.. (“Şaq- mədiyini gö rü rük, çünki ilişdirmək feli ədəbi
qulunun xeyir işi” hekayəsi) Burada kəsdi dildə bir şeyi baş qa şeyə keçirib bənd etmək,
sözünü çoxmənalı fel kimi götürmək olar. taxmaq mənasında başa düşülür. Bu cümlədə
Çünki bıçaq kəsdi, qan kəsdi, yağış kəsdi, söz isə iliş dirmək feli məcazi mənasında işlən -
kəsdi, çörək kəsdi, yol kəsdi və s. kimi miş dir, yəni sillə, yumruq çəkmək, bərk
ifadələr də dilimizdə geniş işlənir və bu vurmaq mə nasında çıxış etmişdir. Həmçinin
ifadələrdəki kəsdi feli Azərbaycan dilinin ilişdirmək felinin belə məcazi mənası xalq
lüğət tərkibində olan kəsmək feli ilə əla - arasında çox geniş işlənir.
qəlidir, bir növ ondan törəmişdir. Qan kəsdi, Müasir Azərbaycan dilində sadə fe l -
yağış kəsdi əvəzinə qan dayandı, durdu, ya ğış lərin içərisində ən zəngin məna variantlılığı
dayandı ifədələri də dilimizdə işlən məkdədir. olan fellərdən biri də süzmək felidir. Bu gün
Söz kəsdi, çörək kəsdi, yol kəsdi ifadələrində dilimizdə bu fel çoxmənalı fel kimi çıxış edir.
məcazilik vardır və danışıq di lində fəal Sağ olsun İmamqulu! Süzməkdə üstü yox idi.
işlənən ifadələrdəndir. Kəsdi sözünün mənası Arvadlar otaqda çəpik çalıb süzürdülər.
genişlənmişdir. “Soyuq ki şini elə vurmuşdu (“Toy” hekayəsi). Bu cümlələrdə süzmək feli
ki, heç oğlu Şaqqulunun evdə olmadığını öz həqiqi mənasında deyil mə cazi mənada,
anlamırdı” (“Şaqqulunun xe yir işi” hekayəsi). yəni oynamaq, rəqs etmək mə na sında işlən -
Bu cümlədə soyuq vurmuşdu ifadəsindəki mişdir. Təmizləmək, tökmək (xü susən çayı),
vurmuşdu feli ilə soyuq kəsdi ifadəsindəki nəzərdən keçirmək, səssiz uçmaq süzmək
kəsdi feli sinonim kimi işlənmişdir. “Əliqulu felinin digər mənalarına daxildir. Bunlar da
çəpərdən bir taxta qopardıb Sülüyə qolazladı kirişəndə qızlar ağladı, qonaqlar ağladı, totuq
və sonra birçə yindən tutub, qapaz döşədi”. gəlinlər ağladı, çox göz yaşı töküldü, çox
(“Sərhəd məsə ləsi” hekayəsi) “...nə hikmət ürəklər yandı. (“Toy” hekayəsi). Bu cümlədə
vardısa da hə mişə hənanın üstünə qoz yarpağı kirişəndə sözü kiri mək sözünün qarşılığı kimi
döşəyib, bir neçə saat yerindən tərpənməzdi” işlənmişdir və susmaq, səsini kəsmək, dinmə -
(“Cən nətin qəbzi” hekayəsi). Hər iki cümlədə mək məna sın da özünü göstərir. Yanmaq feli
döşəmək feli müxtəlif mənalarda işlənmiş dir. çoxmənalı fellər sırasında durur, belə ki, bu
Belə ki, birinci cümlədəki döşəmək feli dur- fel bəzi sözlərə qoşularaq frazeoloji ifadələr
madan vurmaq, döymək mənasında da nışıq düzəl dir: oduna yanmaq, canı yanmaq, həm -
dilində çox işlənir. Bu cümlədəki dö şəmək çinin ürəyi yanmaq. İstər bədii ədəbiyyatda,
feli məcazi mənada işlənmişdir. İkinci cüm - is tər sə də danışıq dilində yanmaq feli həqiqi
lədəki döşəmək feli isə sərmək mənasında mə nası ilə yanaşı məcazi mənası da çox
işlənmişdir. “Dava təzədən qızışdı: başlar ya - işlədilən fel lərdəndir.
rılmaqda idi; saqqallar yolu nurdu; səs qonşu Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin nümu -
evlərə düşürdü.” (“Sərhəd məsələsi” heka - nələr gətirdiyimiz bu hekayələrində fellərin
yəsi) cümləsində qızışmaq feli şiddət lən mək, semantik inkişafı ilə bağlı çoxlu başqa
güclənmək mənasında işlənmişdir. Burada nümunələr də göstərmək mümkündür. Bu da
məcazi məna özünü göstərməkdədir. Ümu - Yusif Vəzirin bədii dilinin zənginliyindən və
miy yətlə, qızmaq feli mənasının genişlənməsi bu zənginliyin əsərlərinin dilinə uğurlu
ilə seçilən fellər dən dir. Çırpışa-çırpışa bir az təsirindən irəli gəlir.
fırlanmışdıq, vallah, xan geri çəkilib mənə elə Rəyçi: dos. Pəri Soltan qızı
112
