Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti

492 Pages·1610·24.05 MB·Turkish

by  Osman Turan

TURAN NEŞRİYAT YURDU
İ S T A N B U L
1969
AN AD O LU ’DA
T Ü R K V A TA N I. (ıo yı, M A LA ZG İRT)
VE
T Ü R K D E V L E T Î (ıo j5, İZ N İK ) nin Kurulusu
900. Y IL DÖNÜM Ü
H A TIR A SIN A ARM AĞAN No: 3
i ç i n d e k İ l e r
G İ R İ Ş
1. Selçuklu Tarihinin Kaynakları Hakkında ............................ 1
2. Selçuklu Tarihi Araştırmalarına Dair ............................... 19
I* SELÇUKLULARIN MENŞELERİ VE İLK DEVİRLERİ
1. Selçukluların Menşei .................................................... 31
2. Selçuklular ve Hazarlar Meselesi .......................... .......... 34
3. Oğuzların Hayatları ve Dinleri ....................... ,............... 37
4. Selçukluların Tarih Sahnesine Çıkışı ............................... 40
5. Selçukluların Karahanlılar ve Yabgu ile Mücadeleleri ..... 45
6. Selçukluların Maveraünnehirdeki Hayatları ....................... 49
7. Karahanlı ve Gaznelilerle Münasebetler .......................... . 52
8. Ali Tekin ile Mücadele ve Harizme Göç ........................ 55
9. Horasan'a Göç ve Muhtariyet ......................... .............. 58
10. Selçukluların İstiklâl Kazanması ...................................... 60
<r
II. SELÇUKLU İMPARATORLUĞUNUN KURULUŞ DEVRİ
1. Dandanakan Zaferi ........................................................ 63
2. Selçuk Devletinin Kuruluşu ve Mahiyeti ........................... 66
3. Yeni Fetihler ve Devletin Genişlemesi ........................... 69
4. Payitahtın Rey’e Nakli ..................................................... 71
5. Selçuklu Sultanları ve Anadolu’nun Fethi Sebepleri ............ 72
6. Umumî Türk Muhacereti ................................................. 76
7. İlk Anadolu Gazaları ...................................................... 79
8. Hasan-kale Zaferi ............................................................ 81
9. Selçuk-Bizans Barış Anlaşması ..................................... 83
10. Tuğrul Beg’in Merkeziyetçi Faaliyetleri ............................ 85
11. Çağrı Beg ve İnanç Yabgu ............................................... 87
12. Tuğrul Beg’in Anadolu Seferi ........................................... 89
13. Selçuklu Sultanlığı ve Islâm Halifeliği .......................... 91
14. Şiî’lerin Taarruzu, Tuğru! Beg'in Dünya Sultanı İlân Edilmesi 94
15. Şehzade İsyanları ....................................................... 95 ,
16. Bağdad'ın Kurtarılışı ve Kutalmış’ın İsyanı .................... 98
17. Tuğrul Beg'in Evlenmesi ve Son Günleri ............................101
(II. SELÇUKLU İMPARATORLUĞUNUN YÜKSELMESİ
1. Aip Ârslan'ın Saltanatı ve Kutalmış ................................ 103
2. Aîp Arslan’a Kadar Anadolu Gazaları ............................. 106
3. Alp Ârslan’ın Anadolu ve Kafkasya Seferleri ................... 110
4. Şehzadelerin Tâyini ve Türkistan Seferi ......................... 113
5. Anadolu Akınlarımn Genişlemesi .................................. 116
6. Alp Ârslan'ın İkinci Kafkasya Seferi ................................ 119
7. Selçuklu Kudretinin Yayılması ...........................__121
8:..Anadolu Gazaları ve Bizans’ın Mukabelesi ....................... 123
9. Alp Arslan’mAnadoiu ve Suriye Seferi .......................... 125
10. El-basan ve Yavgular Meselesi ..................................... 128
11. Alp Arslan ve Bizans İmparatoru ................................... 132
12. Malazgirt Meydan Muharebesi ...................................... 134
13. Alp Ârslan'ın Türkistan Seferi ve Ölümü ....................... 144
14. Alp Ârslan'ın Tarihî Şahsiyeti ve Eseri .......................... 147
IV. SELÇUKLULARIN AZAMED DEVRİ
1. Melikşâh’m Saltanatı, İg ve Dış Hâdiseler ...................... ..152
2. Kafkasya Seferi, Anadolu ve Suriye Meseleleri .................154
3. Diyârbekir'in İlhakı ve Mervânîlerin İnkırazı ......................157
4. Melikşâh'ın Horasan ve Antakya Seferleri .........................159
5. Melikşâh'ın Taç Giymesi ve Halîfenin Düğünü ........'........ ...161
6. Melikşâh’ın Türkistan Seferi ve Millî Türenin Kudreti ......... 164
7. Melikşâh’ın Cihân Hâkimiyeti Davası ...............................167
8. Melikşâh ve Nizam ül-müik Arasında Gerginlik .................169
9. Melikşâh'ın Şahsiyeti ........................... .......................173
V. SELÇUKLULARIN DURAKLAMA VE İNHİTAD DEVİRLERİ
.JL.Selçuk Devletinin iç ve Dış Buhranlara Uğraması ......... ....176
2. Berkyaruk ve Mehmed Tapar Mücâdelesi .........................180
3. Sultan Mehmed, Haçlılar ve Gürcüler ...i.......................182
4. Sultan Sancar ve Selçuk İhtişamının Dirilmesi .................. 185
5. Sancar'ın Saltanatı .......................... ............................. 187
6. Kara-hıtay İstilâsı ve Sultan Sancar .............................. 190
7. Yeni Bir Oğuz İstilâsı ................................................. 193
8. Irak Selçukluları, İnkiraz Devri ........................................ 197
9. Son Sultanlar ve Halifeler ........................................... 200
10. Göçebelerin Anadolu’ya Doğru İlerlemeleri ..................... 203
11. Kirman Selçukluları ....................................................... 206
12. Suriye Selçukluları ....................................................... 208
VI. TÜRKİYE SELÇUKLULARI
1. Türkler'in Anadolu'da Yerleşmesi ................................. 210
2. Türkiye Selçukluları Devletinin Kuruluşu ........................ 213
3. Süleyman-şâh'dan Sonra Türkiye ..................................... 218
4. Buhran Devri ve Türkler'in Orta Anadolu'ya Çekilmesi ..... 220
5. Türkiye Selçuklularının Yükseliş Devri .......................... 223
6. İnhitatın Başlaması ve Moğol İstilâsı .............................. 228
7. Anadolu'nun Türkleşmesi ve Moğol İstilâsı ..................... 231
VII. SELÇUKLULAR DEVRİNDE TÜRK-İSLÂM MEDENİYETİ
1. Devletin Siyâsî Bünyesi ve Karekteri .............................. 234
2. Askerî ve İdarî Müesseseler ........................................... 23^
3. Atabeglik ve Hatunların Siyâsî Rolü .............................. 239
4. Selçuklular Devrinde Din ve Mezhepler ........................ 241
5. Selçuklular ve Bâtınîler ................................................. 244
6. Selçuklular ve Gayrı Müslimler .................................... 248
7. Selçuklular Devrinde İlmin Himayesi ve Fikir Hürriyeti ..... 251
8. İlim ve Kültürün Yükselmesi ve Yayılması ......................... 256
9. İktisadî ve İçtimaî Yükseliş ........................................... 267
10. Türkiye Selçukluları, Müslüman ve Hıristiyan Halk ........... 276
11. Selçuk Devleti ve Türkiye’nin İktisadî Tekâmülü ............... 283
12. istihsal, İhracat ve Servetlerin Birikmesi ........................ 288
13. Para İktisadiyatında Tekâmül ve Yeni Usuller .................. 301
14. Selçuklular Devrinde Güzel San’atlar .............................. 310
VIII. TÜRK-İSLÂM MEDENİYETİNİN İNKİŞÂFI VE İNHİTATI
1. Selçuklular Hakkında İslâm Mütefekkirleri ..................... 328
2. Selçuklular Devrinde Türk Dili ve Edebiyatı ..................... 338
3. Selçuklular ve Avrupa Medeniyetinin Doğuşu ................ 348
4. Siyâsî Buhran ve Türk-Islâm Medeniyeti ................... 360
5. Türkistan’ın Etnik Durumu ............................................ 370
6. Selçuklulardan Önce Türkler'in İslâm Medeniyetindeki
Mevkii ..................................................................... 383
7. İslâm Medeniyetinin İnhitatı Meselesi .......................... 391
8. Moğol İstilâsı ve Türk-lslâm Medeniyetinin Çöküşü ........ 399
Umumî Bibliyografya .................................................. 421
Umumî İndeks ........................................................... 434
Kitaplar Fihristi ........................................................ 477
İKİNCİ BASKIYI ÇIKARIRKEN
“Selçuklular tarihi ve Türk - İslâm medeniyeti” adını taşıyan bu
eserimiz Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü tarafından Ankara’da 1965
yılında neşredilmişti. Bir ihtisas eseri olmasına rağmen kitabın çok kısa
bir zamanda tükenmiş olması onun ilmi ve millî nasıl bir ihtiyaca cevap
verdiğini göstermiş ve bu rağbet müellifini de manen mükafatlandırmıştı.
Bu münasebetle eser sık - sık aranmakta ve geçen sene kurulan Turan
Neşriyat Yurdu da tekrar basılması talepleri ile karşılaşmakta idi.
Bu durum bizi bu ikinci baskıyı yapmağa zorlayarak eser tekrar neş­
redilmiştir. Bu baskıda bâzı tashih ve ilâvelerin imkân dâhiline girme­
siyle eserin daha mütekâmil bir hüviyet kazandığı muhakkaktır. Bununla
beraber eserin, aslında, îslâm Ansiklopedisinde Selçuklular maddesi ola­
rak hazırlanmış bulunması, onun kitap hâlinde neşrinde, tasnif, terkip
ve tahrir bakımlarından, hattâ bazı bahislerin yerlerini değiştirmek sure­
tiyle gerekli tadillere lüzûm hasıl oluyor; teksif edilmiş ilâvelerin daha
geniş bir hâle ifrâğı icap ediyordu. Fakat eserin İslâm Ansiklopedisinde,
bir başka imza ile, Selçuklular maddesi hâlini alması onun hüviyetini
muhafazayı ve müstacelen neşrini zarurî kılmış ve ikinci baskıda da
aslî şekline dokunulmamıştır. Esasen bu eser Türk - İslâm çağının çok
mühim bir devrine âid büyük problemleri, yeni görüşleri meydana koy­
mak ve ilim âleminde yerleşmiş bir takım ciddî hataları ve yanlış kanaat­
leri düzeltmek maksadiyle yazıldığı için sistemli ve klasik mânâda bir
Selçuklular tarihi olmayıp bu devir hakkında bir giriş mâhiyetindedir.
Zaten Ansiklopedi için yazılan bir eserin de bu mahiyette olması gere­
kirdi. Nitekim sistemli bir Selçuklular tarihini de bundan sonra neşrede­
ceğimiz cildler teşkil edeceğinden bahis mevzuu tadiller de zaruri değil­
dir. Esasen, Türkiye Selçuklukları, Malazgird zaferinin 900. yıl dönümü
münasebetiyle, siyası, İktisadî ve medenî tarihe aid ciîdlei'i ile yakında
neşre başlanacaktır. Selçuklular devrinde medeniyet meselesi de Türk Me­
deniyeti Tarihi adlı bir eserimizde, daha etraflı ve sistemli bir şekilde, ya­
zılacaktır.
Bu eserde Selçuk hanedanına mensup birçok şehzâde ve melike
(prenses) lerin, hattâ bazı sultanların mevcudiyetleri, şahsiyet ve ailevi
bağlan meydana çıkarılmış; kronolojik yeni tashihler yapılmış; eski Türk
medeniyet merkezi olan birtakım şehirler ve tarihî mevkiler tesbit edil­
miştir. Bu sebeple Selçuklu şeceresinin artık tafsilâtlı ve sağlam olarak
yeniden tanzimi, kitaba göre bazı tarihî haritaların ve çeşitli cedvellerin
eserin sonuna konulması faydalı olurdu. Lâkin ilmi bir yardımcının bulun­
maması eserlerimizin hazırlanmasında bütün teknik ve mekanik işleri de
bize yüklemiş; bu sebeple bahis mevzuu cedvel ve haritalar eklenememiştir.
İkinci baskıyı yapan matbaada eski harfler gibi transksipsiyon işâret-
lerinin de bulunmaması bir eksiklik sayılsa bile, iltibasları ve yanlış an­
lamları önlemek için, yeni yazının bütün imkânları kullanılmış ve mah-
.zurlar...giderilmiştir,...Turan Neşriyat tekrar bu kitabı basmakla ilmî ve
milli bir ihtiyacı karşılamağa çalıştığına ve kuruluş gayesine hizmet etti­
ğine kaanidir.
İslâm Ansiklopedisinde çıkan Selçuklular maddesi, bu eserden kısal­
tılmak sûretiyle, aktarılmış bulunduğundan, hukukî ve ahlâkî hususla ih­
mal edilse bile, bu hâdisenin meydana çıkarılması ilmî bir zarûrettir.
Bundan başka suiistimal fâilleri daha eser piyasaya çıkarken ona karşı
giriştikleri hissî ve ciddiyetsiz tenkîdleri ile de bizi gereken cevapları
vermeğe, fiillerini gizlemek gayesiyle düştükleri hazîn perişanlığı göster­
meğe zorlamıştır. Bu sûretle okuyucuların muhtemel tereddütlerini gi­
dermek de lâzımdı. Bununla beraber eserin ciddiyeti bu nâhoş hâdise­
lerin burada değil ayrı bir risâle (broşür) hâlinde okuyuculara sunulma­
sını gerektirmiş; Türkiye’nin her sahada olduğu gibi ilim sahasında da ne
derece derin bir manevî buhran ve hastalıklar içinde bulunduğu orada
îzah edilmiştir. Esasen bu aktarma hâdisesi o kadar acele ve sayısız ace­
mice hatalarla yapılmıştır, ki bunun, daha zahmetli de olsa, müstakbel
bir araştırıcı tarafından meydana konması ilmî tekâmül ve çalışmaların
zarûrî bir îcabıdır. Bununla beraber hâdisenin isbatı, zoraki tenkîd ve
cevapların tarafımızdan yapılması tabiî idi.
Osman Turan
Ankara 19X969
Ö N S Ö Z
Türkler, îlk-çağlardan Orta-çağlarm sonlarma değin, îç Asya’dan
Uzak Şark, Hindistan, Orta Avrupa, Balkanlar ve Yakın Şark istikamet­
lerinde bir çok istilâ ve göçler yapmışlar; türlü ülkelerde çeşitli devletler
ve imparatorluklar, geçici ve sürekli yurtlar kurmuşlardır. Türklerin dün­
ya üzerinde bu yayılış ve hâkimiyet hareketlerini dört büyük devre ayır­
mak mümkündür. Gerçekten îslâmdan önce Kun (Hiung’un, Hun) ve
Gök-Türk kağanlıkları, îslâmdan sonra Selçuklu ve Osmanlı sultanlıkları
bu dört büyük devri teşkil ederler. İlk iki devir, Orta-Asya’da Türk nü­
fusu kaynak ve kuvvetini meydana getirmekle ve dünya tarihinde de
mühim bir rol oynamakla beraber bu devirlerin Türkistan dışında vuku-
bulmuş yayılma ve tesirleri asırların derinliklerine gömülür ve zamanla
izleri kaybolur. Buna mukabil Selçuklu ve Osmanlı devirleri Türk ve İs­
lâm medeniyet ve mefkurelerinin imtizaciyle müstesna bir ehemmiyet
kazanır; Türk ve dünya tarihlerinde büyük bir kudret ve hayatiyetin
mümessilleri olarak cihan-şûmul ve millî tesirleri günümüze kadar devam
eder. Bu azîm fark ve ehemmiyeti kavramak için de sadece Selçuklu ve
Osmanlı imparatorluklarının Türk ve İslâm kavimlerinin kaderinde oy­
nadıkları rolü, İslâm medeniyetini kurtarma, yükseltme ve yaşatmaları­
nı düşünmek, Yakın Şarkın, Anadolu ve Balkanların türkleşmesmi, Av­
rupa medeniyetinin doğuşu sebeplerini ve nihayet Akdeniz sahillerine
hâkim olarak dünya siyasetinin mihverini teşkil etmelerini gozönüne ge­
tirmek kâfidir1.
îslâmdan önce ve sonraki devirler arasında gözüken hususiyetleri
ve farkları belirtmek, Türk ve îslâm unsurlarının terkibi ile husûle gelen
kudreti göstermek maksadiyle birinci iki devirde Orta-Asya’dan Hazar
ve Karadeniz şimali, Balkanlar ve Orta-Avrupa’ya kadar asırlarca yapı­
lan Türk göçlerini, bu ülkelerin Türk kavimlerine yurt haline geldiğini,
fakat buralarda bir takım tarihî hâtıra ve izlerden başka bir şey kalma­
1 Rahmetli M. H. Ymanç İslâm tarihinde Âl-i Resûl, Âl-i Selçuk ve Âi-i Osman
olmak üzere üç büyük sülâle olduğunu daima tekrar etmekle bir hakikati belirtirdi.
dığını, buna mukabil son iki devrin büyük kudret ve tesirlerinin asır­
larca devam edip zamanımıza kadar intikal eylediğini hatırlatmak da ye­
rinde olur. Öyle ki Müslüman Oğuzlar, Selçuklular idaresinde, îslâm ül­
kelerine ve Anadolu’ya doğru cenuptan göç ederlerken Şamanî Peçenek,
Uz (Oğuz) ve Kıpçak (Kuman)lar da aynı şimal yolu ile Balkanlar5 a ka­
dar ilerliyorlardı. Hemen aynı kesafette vukubulan bu iki Türk muhace­
retinden birincisi nasıl yeni bir devrin ve hayatiyetin başlangıcı, milli
birlik ve şuûrun âmili olmuş ise, bu manevî unsurlardan mahrum kalan,
İkincisi de öylece dağılmaya ve tesirsiz kalmaya mahkûm bulunmuş;
birbirleri veya hıristiyan komşuları tarafından eritilmiş ve tarihe intikal
etmiştir. Nitekmı Altun-Ordu devletinin kuruluşu da Kıpçaklarm İslâm­
laşması sâyesinde mümkün olmuş, Kırım, Kazan ve Îdil-Ural Türklüğü
de bu suretle mevcud olmuştur. Burada cenup yolu ve Anadolu içm
mevcut olan jeopolitik imkânların şimalde eksik bulunduğunu da hatır­
latabiliriz.
«Selçuklular tarihi ve Türk-îslâm medeniyeti» adını verdiğimiz bu
kitap işte bu devirlerden üçüncüsünü ele almaktadır. Bununla beraber
bu eser ne bu muazzam devrin bir hikâyesidir ve ne de onu siyasî, İkti­
sadî, İçtimaî ve kültürel cepheleriyle ve kül halinde tetkik eden sistemli
bir tarihtir. Gerçekten burada sadece bu devrin bazı mühim safhalarım
aydınlatmağa ve bir kısım büyük meselelerini yeni araştırma ve görüş­
lerle meydana koymağa çalışılmıştır. Bu hususiyeti doiayısiyle bu esere
Selçuklular tarihine giriş nazariyle balem ak câizdir. Selçukluların baş­
langıç, kuruluş ve yükseliş devirleri, ehemmiyetleri doiayısiyle, kitabın
hacmine nisbetle, oldukça tafsil edildiği halde muahhar devirler ancak
en umumî çizgileriyle yazılmıştır. Meselâ Sultan Sancar devri büyük bir
ehemmiyet arz etmekle beraber bir yandan siyasî bakımdan tetkik edil­
diği, öte yandan da evvelki devirlere nazaran muahhar tesirleri ikinci
dereceye düştüğü için bu devir sadece bazı mühim safhalariyle ve çok
kısa olarak çizilmiştir. Buna karşı Sultan Sancar zamanı medeniyet tari­
hinde büyüle bir ehemmiyet taşıdığı için daha çekici olmuştur. Selçuklu
İmparatorluğunun kuruluşuna ve Anadolu’nun türkleşmesine âmil olan
Büyük Türk muhacereti ve Anadolu’nun türkleşmesi, bu güne değin se­
bep ve neticeleri ile karanlık kaldığı, işlenmediği ve hatta çok defa yan­
lış anlaşıldığı için eserde bu insan akınma oldukça geniş bir yer veril­
miş ve türlü bahislerde ele alınmıştır. Bununla beraber yine de tafsilâtı
“Büyük Türk muhacereti ve Anadolu’nun türkleşmesi” adiyle hazırla­
makta olduğumuz bir kitaba bırakılmıştır.
Türkiye Selçukluları tarihi, bir çok cepheleri ile, ne derece büyük