Table Of ContentHacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Tarih Anabilim Dalı
II. MEŞRUTİYET DÖNEMİ ENTELEKTÜEL HAYATININ
ÖNEMLİ BİR SİMASI: ŞEHBENDERZÂDE FİLİBELİ AHMED
HİLMİ
Emine BEKTAŞ
Yüksek Lisans Tezi
Ankara, 2015
II. MEŞRUTİYET DÖNEMİ ENTELEKTÜEL HAYATININ ÖNEMLİ BİR
SİMASI: ŞEHBENDERZÂDE FİLİBELİ AHMED HİLMİ
Emine BEKTAŞ
Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Tarih Anabilim Dalı
Yüksek Lisans Tezi
Ankara, 2015
iii
ÖZET
BEKTAŞ,Emine. II. Meşrutiyet Dönemi Entelektüel Hayatının Önemli Bir Siması:
Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2015.
Bu çalışmada, II. Meşrutiyet döneminin önemli bir siması olan Şehbenderzâde
Filibeli Ahmed Hilmi ele alınmıştır. Birçok fikir akımının ortaya çıktığı, düşünce
hayatının çok hareketli ve aktif olduğu II. Meşrutiyet dönemi fikir hayatında onun yeri
ve önemi değerlendirilmiştir. Onun fikirleri, dönemin siyasal ve sosyo-kültürel
konjonktürü çerçevesinde ileri gelen Osmanlı aydınlarının fikirleri ile mukayeseli olarak
ele alınmıştır. Filibeli Ahmed Hilmi’yi bütüncül olarak değerlendirmeyi amaçlayan bu
çalışmada onun siyasi, tasavvufi, felsefi ve edebi kişiliği eserleri üzerinden
gösterilmiştir. Düşünürün kendi eserlerinin yanı sıra, düşünürü etkileyen eserlere de yer
verilmiş ve bu suretle onun fikirleri ile etkilendiği eserler arasında bağlantı kurulmaya
çalışılmıştır. Çalışmanın bu bağlantıyı kurması, düşünürün fikir dünyasının nasıl
oluştuğunu açıklamaktadır. Böylece son dönem Osmanlı aydınının ilgi çekici
örneklerinden biri olan Filibeli Ahmed Hilmi vasıtasıyla dönemin düşünce yapısının
derinliği ortaya konulmuştur.
Anahtar Sözcükler
Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi, İslamcılık, İslamcı Yazarlar, Son Dönem
Osmanlı Düşünce Hayatı, II. Meşrutiyet Dönemi Fikir Hayatı
iv
ABSTRACT
BEKTAŞ,Emine. As a Prominent Figure of The Intellectual Life of The Second Constitutional
Period: Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi, M.A, Ankara, 2015
In this thesis, Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi, who is a prominent figure of
the Second Constitutional Period, is evaluated. His position and importance is explored
in the very dynamic and active intellectual life of the second constitutional period which
in many ideological movements emerged. His ideas are evaluated in socio-cultural and
political conjuncture of the period together with the comparison of the other prominent
Ottoman intellectual’s ideas. In this study, which aims to examine Filibeli Ahmed Hilmi
comprehensively, his political, sufist, philosophical and literally characters are
presented through his works. Besides the works of the thinker, the sources which
influenced the thinker are analyzed and in this way it has been aimed to establish a link
between his ideas and the studies he was influenced. The establishment of such a link
explains how the thinker’s mindset emerged. In this way, via Filibeli Ahmed Hilmi,
who is an interesting example of the late Ottoman intellectual, the profoundness of the
period’s mindset is introduced.
Key Words
Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi, Islamism , Islamist Writers, Intellectual Life of
The Late Ottoman Period , The Intellectual Life of The Second Constitutional Period
v
İÇİNDEKİLER
KABUL VE ONAY .......................................................................................................... i
BİLDİRİM ....................................................................................................................... ii
ÖZET............................................................................................................................... iii
ABSTRACT .................................................................................................................... iv
İÇİNDEKİLER ............................................................................................................... v
KISALTMALAR ......................................................................................................... viii
ÖNSÖZ ............................................................................................................................ ix
GİRİŞ ............................................................................................................................... 1
BİRİNCİ BÖLÜM
İSLAMCILIK AKIMINI VE FİLİBELİ AHMED HİLMİ’Yİ KONU ALAN
AKADEMİK ÇALIŞMALAR ....................................................................................... 5
1.1. İSLAMCILIK AKIMI KONUSUNDA YAPILMIŞ AKADEMİK
ÇALIŞMALAR ..................................................................................................... 5
1.2. FİLİBELİ AHMED HİLMİ’Yİ KONU ALAN AKADEMİK ÇALIŞMALAR .. 9
İKİNCİ BÖLÜM
FİLİBELİ AHMED HİLMİ’NİN HAYATI ............................................................... 14
2.1. FİLİBE’DEKİ HAYATI VE AİLESİ .................................................................. 14
2.2. 93 HARBİ VE FİLİBE’DEN GÖÇ ...................................................................... 17
2.3. MEMURİYET YAŞANTISI ................................................................................ 20
2.4. SÜRGÜN YILLARI ............................................................................................. 22
2.5. II MEŞRUTİYET’TEN SONRAKİ YAŞANTISI ............................................... 23
vi
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
YAŞADIĞI DÖNEMİN FİKİR AKIMLARI, FİLİBELİ AHMED HİLMİ’NİN
ÇEVRESİ VE İSLAMCILAR ARASINDAKİ YERİ................................................ 25
3.1. YAŞADIĞI DÖNEMİN FİKİR AKIMLARI ...................................................... 25
3.1.1. Osmanlıcılık ................................................................................................... 25
3.1.2. İslamcılık ....................................................................................................... 32
3.1.3. Türkçülük ....................................................................................................... 34
3.1.4. Batıcılık .......................................................................................................... 37
3.2. FİLİBELİ AHMED HİLMİ’NİN ÇEVRESİ VE İSLAMCILAR ARASINDAKİ
YERİ .................................................................................................................... 38
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
FİLİBELİ AHMED HİLMİ’NİN ESERLERİ ve GÖRÜŞLERİ ............................. 44
4.1. FİLİBELİ AHMED HİLMİ’NİN ESERLERİ ..................................................... 44
4.1.1. Yayınlanmış Eserleri...................................................................................... 44
4.1.2. Tefrika Halinde Kalan Eserleri ...................................................................... 46
4.1.3. İsimleri Zikredildiği Halde Bulunamayan Eserleri ........................................ 46
4.1.4. Çıkardığı ve Yazılarını Yayınladığı Gazeteler .............................................. 47
4.2) BAŞLICA ESERLERİ VE BU ESERLER HAKKINDAKİ
DEĞERLENDİRMELER ................................................................................... 49
4.2.1. Senusiler ve On Üçüncü Asrın Büyük Mütefekkir-i İslamisi Seyyid
Muhammed es-Senusi .............................................................................................. 49
4.2.2. A’mak-ı Hayal .............................................................................................. 50
4.2.3. Öksüz Turgut ................................................................................................. 53
4.2.4. Tarih-i İslam .................................................................................................. 54
4.2.5. Aşk-ı Bala ...................................................................................................... 56
vii
4.2.6. Huzur-ı Akl ü Fende Maddiyun Meslek-i Dalaleti ........................................ 57
4.2.7. Allah’ı İnkar Mümkün mü? .......................................................................... 57
4.3. FİLİBELİ AHMED HİLMİ’NİN GÖRÜŞLERİ .................................................. 58
4.3.1. Dini Görüşleri ................................................................................................ 58
4.3.2. Tasavvuf ve Tarikatlar Hakkındaki Görüşleri ............................................... 62
4.3.3. Fen ve Felsefe Hakkındaki Görüşleri ............................................................ 68
4.3.4. Feminizm ve Kadınlar Hakkındaki Görüşleri ................................................ 72
4.3.5. İçtihat Hakkındaki Görüşleri ......................................................................... 75
4.3.6. Pozitivizm ve Materyalizm Hakkındaki Görüşleri ........................................ 76
4.3.7. Siyasi Görüşleri.............................................................................................. 81
4.3.8. Filibeli Ahmed Hilmi’ye Göre Toplumun Gerilemesinin Sebepleri ve
Toplumu Çöküntüden Kurtaracak Çözüm Önerileri ............................................... 84
4.3.9. Tarihçiliği....................................................................................................... 88
BEŞİNCİ BÖLÜM
FİLİBELİ AHMED HİLMİ’Yİ ETKİLEYEN ESERLER VE DÖNEMİN FİKRİ
TARTIŞMALARINA KATKISI ................................................................................. 92
5.1. FİLİBELİ AHMED HİLMİ’Yİ ETKİLEYEN ESERLER................................... 92
5.2. DÖNEMİN FİKRİ TARTIŞMALARINA KATKISI .......................................... 98
SONUÇ ......................................................................................................................... 102
KAYNAKÇA ............................................................................................................... 103
EKLER ......................................................................................................................... 111
EK-1. ETİK KURUL İZİN MUAFİYETİ FORMU ............................................... 111
EK-2: ORİJİNALLİK RAPORU .............................................................................. 113
Description:TDV. : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. TTK. : Türk Tarih Kurumu “Abdülhamid'in bazı teşebbüsat ve amali vardır ki Avrupalılarca yanlış
