Table Of Content,rn
pjzisi:
p-iLlnni ann$:rtnunla!:t I
rUnrc
Yayttnlayan:
.b
Mehntet 0lrtrez
/
'i)
\. ,, Ebulgazi Bahadrr Han
rl\
Terakime
$ecere-i
(Ttirkmenlerin oyk{itii ti)
S g
E6y.nraan EaxallltP Xatl
HazrLayan:
IIIexepe-w TeParIlMe Zuhal Kargr Olmez
(Typn'lesuq lllexqePecu)
a*s
^*f..v:$
*"ry&)
3yxan Kaprst Onvres
4I
.t'S',-ro
w
^g.I^$
Ankara 1996
AHrcapa 1996
Terakime
$ecere-i
(Ttirknren leri n S oYktitti[ti)
iQiNDEKil-sR
Onsoz . .. '.... '.....8
Krsaltmalar... '. '.. '........ '9
Kaynaklar "... ".. 1 1
Girig... '...'.............' 19
YazrmOzellikleri............ ............37
Dilbilgisi Ozellikleri
Sesbilgisi .."""""4i
Yaprbilgisi ..""''"''70
Metin... ."'"""107
Metnin Qevirisi "'""""231
Agrklamalar """""'273
S<izliik """"""317
Trpkbasrmlar
. ""'''""'"489
TaqkentYazrnasl
Yazmast """'533
Leningrad
Annent'e ...
Iibulgazi Ilahadrr Ilan
'I'erdhirne
$ecere-i
(Tiirknrenlerin Soykiitii$i)
Haz,rllayan: Zulral Kargr Olnrcz
'l'tirk Dillcri Alaq(tltnllarr Dizisi: 3
Yirvrrrluylrt: Mchtnct OIutcz
E-mai I : oltnez @)hun.edu.tr
Kapak resrni: Ktil Erki Han
Dcclcrl Korkurlun Kitabr. O. Gtikyay
,S.
yaylnrnrn sonunrlrki rcsinrlcttlcn alttunrgttr
CAnriii' rtevirih, 3tl7a
('lirpkapr Miiz-csi, Nr. 1653)
Kapak Tasarrrnt
Mehnret Ulusel
Dn[rtrnr ve Yaz.rqrna:
Sirnulg Kitapgrlrk ve
. Yayrncrlrk [.irrri(ed $irketi
Istikldl Cacl. Flasnun Galip Sok. Nr. 2 A
80060 Beyofl u- iS'IANBUL
lfcl: (212) 243 63 77
Irax: (212) 243 38 48
G) Mchrnet Olnrez
Ankara 199(r
tsBN 975-7 t]2-09-X
Baskr, cilt;
$al'ak Matbaacrlrk
'l'el:229
57 84
K rsaltlualar
ONSOZ
--*v_e $'cl'acerirheg-i! 'vl'9iir_k! !l!rilihrl dikiil rc s9c11r1i 1v luildqrlrg. al zlai lkIJbaillirrarrtlir, r cIclil,crlbl.iryna t ,Ttec clrerrrcil-rif'llt'ermriki?inArci lt( aa. '9g.. eIn.. aaddrr ggeeggeenn ren.saerk.ale EETlv -Ers kl{ii iTsiiiinrkegne
ayfi ayii dc.fiCiielrdirilebilccek olan bu escrlcr, rlil ycirrilrrclerr gok ayn bir Atr. Altayca
Far, Farsga
6rrerne sahiptiller. Err 0nde gelen tizellikleri isc Qa[ataycadan Ozbckgeye Altrn b. Altrn Ortlu ve I.lak. l-lakasga
g-e gig d6ncrninde yazrlnrrq ohnalalrdlr.
-" Qahqrnariiizrri'kotrusutru oluqturlrr $cccle-i 'I'eriikinre. daha iirrce kirrri Altun y. AvoltKuunq uYaruk (-+ Hakl{S .[-laka.ssko-Russkiy
araqlrrnacrlar tarn[rnclan geqitli yrinletiyle ele alrnrp incelenrniqtir. 1988 Slovar
hyralrztlrrrllann Ytrkiickus cyke nLiidsearnrs c tlecz ai honlranrraEktr rh. aOzt rzlaarrnnraqrr oigltillur lTrrarEnukczn bt uv eg aAlrqqkuarab ayda'dyalnkai AApMo.k. -AO+nh anK eaMzr)ao-fZoielcrrarc Il{Aat. IHsalilrangga
_llrlllglqn getirtrnek nriirnkiin ohnaclrlr igin Konoridiluii (anqinagirirtlt<i Ansiklopeclisi
kirrrsrla"slrrrnah Alap haf'li rnctirr esls alrnrnrq Leningrtrd niishaslyla kargr- I 986 Itvt ibn-iMtihenna
glitc;ttrirrt rtrlrrctrytqct rg. 'aIilsr;ctrlki . yAaynrcrarrka shlaczlc.rcllca rO kczrbrc 'kl' all;iklicrrnrll cvlc A Aksaikrilrebran<is'l'ic, lal)koi [ruri. islllltiytltarr. -r AA1r.' AArrraap gTa'iirkqe KKaargag, KKaargaag aLsehgesi
A]'G (-r
rnalarr Errstitristi, l7l. nurnalarla kayrtI oltrr niishayr gctiltcbildil.. Cicrck Cabain) KIJ Kutadgu Ililig
tttishanrtr gctir(ilrnesirrin uzun zanran alnlilsr, gelekse rnetnin bu niishaya Az. Azcri 'I'iirkqesi KII in<t. Kutadgu Bilig
giirc yctridetr kut'ulrnasl vc brrrrir baflr olarak da tlizin ve dilbilgisinin Bab. Babtirnarne (->
Indeks
yeniden ele alrrrrnasr, gallgrnalrrn yayntlurr geciktirrli. Yerri kurulntt rtretne Thackston) Krrg. Krrgrzca
agilirrrera lyraaznrr liakrria ny ebnu i dbiztiinlidiren se0kzlcetnikrlrerriqirtri rk. iikBeunni lavcr riAlrngirqktlira. nAruylrarcr a,v ete zQ<lee vyierir BBaabr.. D. BBaibrirrbira DLievhiirgrersi KKkkllppR. S KKaalraakkaallppaakkggaa
briltirrrleridir'. Mctnin lll!f-"-yg gevirisi dalra tince Muharrern Ergin BT + Zieme, Kara-
Rusga Srizliik
gtaervaiBfrrinu vd eagnnan lreyqayrpni raulryynlgaruq ns$a eg tctliarcd lcigik-iii.. ir'qIrcnraiirkn'izr.nlne bigiiitntil rllrieikrlgiie$yiii na sgtlsiyrilredannd iblirizr i died dbiair BudhhUig. -Zri egrn. eT,e9k.1in-ekin KKrln. kM.o. KKulansruikk gMaogolca
cl.tniyortrz. $cccle-i 'l'crikirne clirhit bir'gok yonclerr galrgrnnya ve deler- CCoCE. CQoadfaetxa yCcuarnanicus Krnklts Kurnrksko-
lendirttrcye agrktlr. Bizirn arnacrrnrz rrcl.rri ortnya koyrnak ve dizinini Ilusskiy Slovar
hazlrlarnaktr. Yatrrtrlutrrz gallqrnaltrrr bundan sorrla yaprlacak olalt (-+ Grorrbcch) Kclr.'frarrs. *t Eckrnanrr
galrEtnalara az. da olsn katkrda bulunrnasr bizi rrrutlu edecektir'. Gdsterilen Chag. Man. Chagfltay Manual KS Krrgrz Srizhi!ii
CT Ctrniii't-tevirih
ttirrr tiz.ene ra$rnen, galrErnarnrzcla eksiklik ve kusutlann olacafrnrn KTS Kazak Trirkgesi
bilirrcindeyiz. Qahqlna, bu ycinde yaprlacak eleqtirilere lrer zarnan agrktrr. 9in. Qince J('ZlU8U
$ecere-i 'Ieriikirns'nirr gerck tez olarak hazrrlanrnaslrda, gerekse yaytna Dic. Dictionaire 'Itirk K'TTS -+ iskakov
hazu'lannrasr srrasrnda bilgisindcn ve grirtiqlerinden yararlandr[rrrr delerli Oliental Kurnd. Kurnandr Lehgesi
lrocarn Prol'. Dr. Talat Tekin bagta olrnak iizere, yetigmernde ernefi gegen DK Dede Korkut Kiier. Kiierik
tiirrt hocalarrrrra te6ekkiir edcrinr. TaEkent'tcki rriishanrn getirtihnesinde DLT Endeks -+ Atalay KW Kornanisches
ynrdrncr olan Dil-'l'arih vc Colrafya Fakiiltesi Qafdaq Tiirk Lehgeleri DS Derlenre S0zlii[ti
Wdrtelbuch
Btilijrnii Ofretirn tiyesi lristay Kugkartayev'€; galr$manln biittiuiinti DTs Drevnetyurkskiy
okuyalak katkrlarda bulurran ve btiyiik bir (izveriyle galrgrp eseri teknik Slovar' Kzk. Kazakga
yiindctt yaylrna hazrrlayan eqirn Doq. Dr. Mehnret 6llnez'e ve llusga EI) *+ Leb. Lebed Lehgesi
Clausnn Lek.l'ef.
kityrrtklitrr kullarrrrrartrtla yaldrrrrcr olarr Mrrvul'lirk I)uranlr'yn teqekkiir Ern I -+ Ziene -+ Borovkov
otrre:yi g(irriil borcu bilirinr. Zuhirl Kargl Olntcz |js't'Y -r Scv<.I'tyalr MLeaxnicigon -->l ZRiecdnlrroeu 1s9e69
KtsAl-'l'MAl-Al{
r0
TKD 'l'iirk Kitvilnleri ve I(AYNAI(LAIT
ME Mukaddirnetii'l-
(+ Devlctlcri (->
ll<lcp Yi.icd)
MK Mdrrnud KaSgarlr .I'MBN K+u tat) Annr', Il.. Ilalrrrreri, I965 (l99lr) : Eski T'iirkrtii,'i, TTK, Ankara.
Doer'lbt'
Mo. Mo[r-rlca lt)872: Vckavi lJubur'ur Hittratt, TTK, Ankara,
'fotenbuch -r Kart-Zierne -,
MO Manzutn '['tilktnence -, 1979: Kutadgu Bilig; Ill, indaks, Yay. K, Eraslan. O.F. Sertkaya, N.
Ofuzntme (--r Trkrn. Ytice, TKAE, istanbul.
Eraslan) TS Taratna S<izliiIii AT'ALAY, Besirn 1986: Divutrii Liigtu-it-Tiirk Dizitti "Ertde,ts" /V. TDK
Mong.S. Mukaddirnat Al- T'TS TanrklariYle Ankara.
'Iaratna Siizli'i[ii
Aclab (-+ I'oPPe) 'l'r'krn.Tii.S. f iirktnence- B AMMA't ov A, Z.Z, 1969 : K u rtu ks ko - Il u ss kiy S lovur', Moskva.
Nog. Nogay (-r TiirkEe Sijzliik, -+ BANC, W., A, v. Gabain, G. R. Rachrnati,'fiirkische Tu(an-Texte,l-X,
OD O[uz Destanr Berlin 1929-1959.
Togan) l', Tekin BARToLD, V. V., 1965: Soginarivtr llaboft po istorigeskoy GeograJ-ii ilI,
TrkurDil S' -+ tlatnzaYev
Orh. T. Orhon Tiirkgesi 'fuv. 'fuvaca Moskva.
OTWF -+ Erdal BARTHOLD, V. V., 1990: Mofiol istilisma Kadar Tiirkistan, (Hazrrlayan:
OyrRS Oyrotsko-RusskiY T'uvRS Tuvinsko-RusskiY Hakkl l)ursurr Yrldrz), TTK, Arrkara. (+ Bnnrolo)
Slovar
Slovar BAsKAKov, N. A., A. L lrrkijekova-Grekul, 1953 Ilakassko-russkiy
'l'ii. Ttirkge
6zb. Ozbokge slovar', Moskva.
pw + Bohtlingk UigWb. -r Rcihrborn B. A. Karnyev, M. Ya. Harnzayev 1968: Turkmen.sko-Russkiy Slovar,
R -r l{adloff uvg. Uygurca -, Moskva.
Itaschtttann -r ltaschtnatttt Uzb.Eng.D. Uzbek English 1958: Karukctlpuks'ko-l?us.rkiy Slovar', Moskva.
DictionarY -,
Rod. Turk It<ldoslovnaYa 1947 T. M. Toqgakova, Ovrot.rko-russki1, slovar', Moskvit.
Uzb. Lug. Uzbek Tilining -,
Turkrnen BATTAL, Aptullah 1988: ibni Miilrcnna Lfig,ati Ankarur
izihli Lugati
.Sag. Sagayca BENzlNc, Johannes 1955: Die luttgusischert Sprachen: Versuch eitrcr
Scng, Scrrgliilt Uzbl{S Uzbeksko-l{usskiY verg,leichenden G ranunot ik Wiesbaden.
soQ. + llaltold Slovar BEVERIDGE, Arrnette Susarilrah, 1922 (19792): BABUII-NAMA (Mernoirs
SogFrng -r Ragoz UylrS Uygursko-ltusskiY of Bibur), Vol.I-II, New Delhi.
SUvg. San Uygurca' -l Slovar BottovKov, A. K., t96l: Batla'i'ul-luial, Moskova.
vu Volga Bulgarcast
Malov 1963: Leksika Srethrcazicttskogo TeJsira XII-Xlll vu. Moskva.
(-r Tekin 1988) -,
.5or. $ot'ca Vtoroy -+ Ziene 1977 -, S.F. Akabir<rv, Z.M, Magrufov, A.T. Hodjahanov, 1959:. Uzbeksko-
$s .!eyh Si"ileYtnan /?nsstl.y Slovar', Moskva.
Yak. Yakutga
Eferrdi BOll'[LtNcK, Otto, 1883- lB86: &ur.rkril-Wiirterbuclt in kiirzerer Fassung,
Tar. '['arartqi YUvg. Yeni Uygurca Sechster Theil, q-'t, St. Petersbulg.
TDA Tiirk Dilleri YTS Yeni Tarama BRET.scllNEtDER, E, 1888: Mediaeval Researclres, Vol. I-lI, Lorrdon.
Sdzliifii
Aragtrrrnalart Cnrnnoclu, Alrrnet l93l: KilAb aLidrtik li-lisan al-Atdk, Abfr Ilayvatt
TDBUU Tiirk Dillerinde lstanbul
Bilincil Uzun CANPOLAT, Mustafa, 1972 AIi $ir Nevai, Lisdttii'1-ttr1,r'(lncclenrc-Metiu-
Unliilcr D izh t), Ankarit (yaytnllatt tnarnrq clogcntlik galt;tnasr ; lncti n bdliirrri.iniin
l'cl. 'l'clciit Lchgcsi yaynnr igin aq. bk.).
I , .trjr{AKlN4[
)-uc:Et{tj-l
t2 KAYNAKI,N R ( Ll
-, 1995: Alt $ir Nevalti, Lisdttii'1-ttr1,t; TDK yay. 626, Ali-$iL Nevayi ERso'l'yiiLt.Uk ,D Hiharyriar,.r tr 9Agr ur :s "ttrr'miirtkil uDr.ti,, scii.r r2c,e ,s .D Ii lI :v 9eg E.debiyarrncraki Bazr Kugrar,,,
K(illiyiitr: 19, Ankara GanrrlN' A' von rg74 (r94r): Arurit'kiscrre Grturtrrrutik wiesbacrer.
CLn tl.sot t, Sir' (lcrald, 197 2: tl n Et.t't n o l o xi ut l D icl iona rv o! I) re:l'h i rl ee n t fu -. I 94-5: Oz.lrcki.rche Gnrntttrrtt ik,Lcipzig urrrl Wierr.
Ce ntury,'l urkjsh. Oxfbrtl. C;oKyAy, Orlrarr $aik, l9j3: Dedcttr Koiktrltnr Kitabr,j.stanbul.
-, 1960: Sulg,lux, A Persicur Gttidc to lhe'lfurki;h Langttuge. Londott G'LDEN, peter', r9g0: Krt.zttr Sturies, Att IJistoriut-prrirrr.gicur Ittquirl,
I 960. *, ittto the Origirt.r of !lre k.lrctzltnr, /, Akadirniai Kiadd, nu.f,,p".t.
I)E CoURltlt-l-ll, Pnvet, l87O Dictiotrnairc ?'iirk Oriental, Paris. 1992: Att Introductiotr to tlte Hi.storl, of tlte Turkic peoltles,.Tucologica
Lf CoQ, Altrert vott, l9l4: "llernerkulrgen i.iber tiirkische F'alknerei", 9, Wiesbaden.
IJness|er-Archiv, Ilcuul IV: l -12, Lcipzig urrd Berlirr. GRotJssE-t., Ren6, I 975: Dic Steppcrtv(ilker., Essen.
- , IV92I:2 :l1 "4B-e1r2n2e.rkungen zul tiirkisclre lralknerei", IJuessIer-Archiv, Bcrnd: HGRAOMNz ABYEECVIt,, KM.., A1 9. 4 129: 6K2 o: t t Tt tti inr ki st nc ch tar. sr tliVti iri trirn c rs bi )r zr c. thii,g Ki.Aop|gcanbhaagt.en.
DIr,sMAlsoNS, Pelr, 1970: I'listoire des Mottgol.r el des 'lalures par Aboul' lIoU'.sMA, M. T. I g94: [iin t rtirkis c lrc,r_n ri, bi rrh^ G lossurleiclerr.
Glruz.i Bdhudrtur Khutt, Anrstel datn. ISKAKOV' A' I. rgg3; Kazsk .'irirti, fti.rinttrirrne s(izaigi, To.r:7, K-p.
DtiVELt.loi;l-tl, f;elit. 1990: Ounnnlrcu:l'iirkfe Ansiklopcdik Lr?gnt Ankara; Alrnatl.
Aydrrr Kitabcvi. ignacrvov, s' K.' rg6g; Mutcrittrt 1t, istorii Kttz.urrsriir.l r.1utrst,t, xv-xvrrl
lJoERt'L,l(, Gclhard untl urtttrg,oli:;clre Iilurrcrrtc itrt Vckry, Alrrra_Ata.
'963:'l'iirki.tcltc
Neupc rsi ^rcltcrt. L Wicsbaden. iNAN, Abdi.irkacrir', r9g72: "oguz r)cstanrrrtJaki h.krr Ara,,. Muktrarcr
-. 1965: ?'iirkisc:hc wtd mongolisclrc Elcnrcnle itn Neuper'rischen. Il' ince le rneler,lll, l-fK, AnkaLa: l96_197. ve
-, lW()i6e7sb:'al'<iilrckrri.,u;lrt: ,,,,,1 ,u,r,r14i,lirt:ltc lilctrtt:trtt: ittr Nt:ttltttr,si,st:lrur. lil. JAUNrn, inKiaalurlr,o llr.9 u6l9rd: D2i6-e F_aGce.ssircnhiliecsh,t eW dieenr. Oiuzett des lla,fftl ad-dttt,tnit 25
Wicsba<lcrr. JARRTN(;, Cur|nilr, rg64: Atr riu.rtcrtt 'r'rtrki-rittgri.rrt Dittrccr I)it:riorrrtrt,
-, l915: 'l'iirkisclre und mtttrlq,olisclrc Ule trrtttrl<t irrr N<;upe rsi.r<:han. lY, Lr.rrrd.'iri!\"vr('"('
Wicstrttlcn. JlriMUNSKly, V. M.' rg6r: "Sirac'yrr l*yurrcra ofiuzrar. r)irir rzref,,TI.K-
--, rrrrrl .scrrrilr'l'czcitrr, l9ll0: Wiitterlttrt:lt dtl; L'ltrilal:;e:/t, lltrtlapcst. llelleten, c. XXV, s.97_l0Ct: 471_45:3.
l)lt.ClN, Ccrn (Di.izcnlcycn) l9tl3: I'crti 'l'ut trtrut Siii.liifii, Attkata. Knttn' Gcc'g uncr r''zicnrc, r976: r;rul4utettr( rerrriscrtcr rrarkc irt
"Ebii' I -Gazi B a hadr r tlan",'l' ii rk A n s i klo p c tl. is i, I 4. c. 29 l -292. ri.r<:he r lJbersetzung. B.f VIl, Ilerlin. ui1,iu-
-ll,c KM1A9N76N:, M.Liindodsl c1 9'6l'6u: rCkilrcu gG1tllou.yr ,;leV:I;a onu.[u tl,l r1e3 lRoo)t,rlroinrrgdtost t.Interlineur Koran *-,, 1S9a7-7s:k Dyaie p uuirgyulitrcisr cuhnctnl dIc)br cMrt;aeiti?ju.u.rr,tj1i,;fui,t, ,otlsersu ,Gtgut-r-util., oBg_ul_, rV ,I,ITI icB./ebrrl inW.eg,, von
Transhtion. Budapest. 1986: "Die uigurische Ube.rsetzurrg cles apokiyphen giitras ,fo Oing xin
ERA.st.AN, Kernal, 1976: "Manzurn O[uzutrrrc",'l'lirki),al Mecnilutst, c. da tuo luo ni,,,, Allorientolische Fir.rcl,r,,gen, l3:3lg-376.
XVIII. istanbul. KoNoNoV, A. N., I 958 : I?od.os lovtrttyo fu,i,r, n r, Moskva_Leningracl.
-, I 980: Iiski'l'iirkgc'de isirn- l;iill<:r,lstiurbul. IURAT, Akdes Ninret, |'9922:.[iirk Kovirrtle,,,r.i E,u iOs,,,rrrol;,,;";rz;,, iAlr;r'klaorat.
ERDAL, Marccl, l99l: Old l'urkic Word Fortnution: A Fwtctiorml Approaclt LAUT, Jens perer u'd perer Ziene, tsg':
p."i,
to lhc l.exicort,. l-ll, Wiesbnden. auf den Brig von l(odo un seirre Gernahrin", rlttd)iltisti;he E;;iir,t-
EREN, llasan, 1953: "Tiirk Ononm.rtique'i Hakkrnda", Fuad KiipLiilii literatur urttl Hagi<tgtrtltltie in tiirkisclrcr tJlterlielbrung, lrr_g. *"1.-p.
Arrnalanr; 127 -t29 lstanbul. Laut u. K. Rrihrborn, VSUA 27, Wie.sbaclen: l5_36.
-ll-R.,( ;ll1N)5, tMl; .I,)(t|r.9le7 2K tstrolrlrrrta Ksti'tl)u:l n(S l(e)citcirrre-hite'lcruti*nin-ltiert)k'lsi'iirrktrlieltr,i'nl" l'lKio,v AKnikilaiir{aii.. Ld.ssI -toNsc ,A Frregr.cdl ci ns.ancl D. l 9(r0: tvt o,, g o t i o, t - E,, f ii,, O, r, i,rruy. llerkcley arrd
--, 196-l: Dtrlc Korkut Kitult ll in&:ks-Gnunrr','l"l'K, Artkata.
14
KAYNAKLAR
$ECERE.I TERAKIME
l5
MALOV, S. Ye., 1957: Yauk jyolttlt uygurov, Leningrad.
,.Ofiuztam
MR'MRotrstk'ovva,. Z. M., l98l: lJzhek 7'ilining izcihli Lugati, I A-ll; II R-X, . t-r,t if1F*9a5ik9liiM:l tesAi DNer gisfi,ict. !X1V1]IaI,n si . M:_a+h: iyiSeStd-+eS ESs.erler,,, Dit_Taritr Co{rafya
MENcEs, Karl Ilcirrriclr, 1954: Glo,ssur zt den volk.rkuntlli<:hen'l'e.rtcn au,s EFENDI, H.l2e8; tii*-, Qu{atay ve .rijrki-i osnnni,
Ost-Tiirkistun, II, Wiesbaden. t^Tl:iAIi;f^)*
NADELYAYEV, V.M., D.M. NasiIov, E.R. Tenigev, A.M. $Eerbak, 1969: Akarrn, g. H., ree5: gor sdztti{ii, riirkoroji
Drewrctyurk.rkiy slovur', Leningrad.
ORAlLsTtaAnYb,u Hl.asan, Nuri Yiice, Saadet Prnar 1984: Kazuk'l'ii rkgesi Siiz.lii {ii, TTEDKK|N I, 9g5 i7n :a Tsai, n t*glag or i: y lMe aTeit rrios ni, ru air,l o,i?o/riii jar-iIt igV Al_ ni lk.a rBaT. IX Berlin.
O6tc-uaEl,z ,B eMrheaherdncelitn, ,l 91999l3: 2A:Tlt'iuirnk YMurituokk ItIiiLs i,K ilt.c tcpi lt(,= T5T. KIl,t itAiinnk)a, rAa.nkara. TTEnxKlINN,, Tgianlaast,i ,l grg9gg0: :O Bruh.ortnc riylsatzis.tctlnce,r r,u friililr(i,i ao uatunsr nD.er yiiarr Zeit,Budapest.
*, 1993: "Ein weiteres alttiirkisclres Puiicctttutra-Frugment", UAJ\, NF 12. -, Talat, lggg: Volga Bulgar Kitabel.eri Ve Volga Bulgar<:ast,Ankara.
c., 179-191, +3". -, Tarat, M. ohnez, E. ceyran, z. 6rmez, S. Eker, r995: Ttirknrettce_
PELLIO'r, Paul, 1949: Note s sur l'hi.stoire de la Honle d'Or, Paris. Tiirkge Siizliik,TDAD: I g, Ankara.
PoppLre,n Ning.Nra.d, .1938: Mongol'skiy Slovur' Mukaddimut Al-Adab, Moskva- T-,E MTT(yaZal,a ySrr,mu a1la9t,n9 nr5gr:a gTr0nii:rr gkZ uDr iill)eiorignrdaep Bhiitr ianuc,i l iilJdz-utt-t pLzitit liBileqrh,dTdDuAr Dx^ z1,3 ,G ArnirktianrSae.n
galrErna).
-R,A D1L9o6F5F: ,I nWtroilchlenclrtnio nl9 6toO A:Vheoriscu cLhin geuilirsctsic sW, AWriei ersbbuacdheens. der Tiirk-Dittlecte., TTEHNAI$cEKV,s rEo. NRa, hwirn.oMvi.g,, l96g:Tuvi rtsko_russkiy slovar,,Moskova.
t993: Babu;,,;,;;o, part
I-lV Leiden. orte: Fersarn
RAcoz, A. N., l98O: Sogdiyskive Fragnte,tt,, tsentral'no ATiatskogo UTnraivnesrosxiteiasni ay,a yplnarr.t Two: Kabul, partl: Three: Hitrclustart, Harvaanrdct
.r rt h rur iyu i t t,t I i t u I a v os t o ko v c de rn),a, Mosk va I 980.
RAlllMoV, T.R., 1968: Uytr4ursko- Ilus.rkiy Slovur', Moskva. ""i);.',1!i,'l,li,,t,1JlJ*1,!"De'sront'Residedctitto{uzndrnesi,
RRAAS.sAd7c-N,eeM rnE t vNAroa ,N lraiM .sNtl uia ,em rnSti.t, riiPc rn 1hh 9eoi bn6n 9leou:- giCVg i sueh crr lhisis suect chiuah enn ndee iwn1, 'eei r1sxt ts9eE c9, lI )u5V,m{:St oIIU Jilcoa Ahg u e,4in sU4ct w,hn tWe oen lri lsee suW cb iahtmj drut ene ngrt bi.ei. runkc aihsnscl uhcuelrendr W*VA,A MrEBl9ER4RsS o:y N,, ,,HE Nbenialgnraialtzniein ,, B,tt^a !9h!,gal0 d: :l Ur! 1 zHi Iea nak , r -,a ,n ;,i,,,: ;s r; l;ia,;n ;tt i;,Ai ,"n'; ,,,r irk* "lr otr puaedrc yi lei. ,n riN,, e4Lw.e c piy .z:oi gr7.k9._g3.
Tiirksprache n Helsinki. wErERs' Michaer' r9g6: Die uo,,g,oiu,,- af,i)age zu irtrcr Geschichte
Kultur, Dannstadt. uncr
REDHoUSE, Sir Jarnes W., 1890: A l'urkish and English Lexicon,
Constantinoplc "^if;:;-ty, A. yu., te92: Attu ordu ve Qdkiisii,(Qev. Hasan Eren),
RoSs, E. Denison, 1994: KuS lsimlerinin 'l'iirkgesi, Mtntguca ve Qince YUDRr{lN, K.K., I945:J(trgtz
Sdz,lii{ii, Qe,: E. Gtirsoy-Naskali, TDK y:n .605, Ankara 1994. TDK Ankara (I{I 19882). StizliiEri. I. (Qev. A.Tayrnas), Il. tg4g,
SROEtV-lmoR RiBs ocT hltY NeAn, NKt iil ,ar uEkiss.,c VhU e.ign, a'l1'rei9sx7cte4h -ca1su9 ,s8W 9Zde: rntE Ie trriuhnkurtcsc lih oc ng,iSg Ip e-5rsu,k cWihyin emssbtlaeodrvieaa ln rt 'l Ie 9try7 u7v ro-kr Iis .9rk 9il lu4g-. YUcEMEd u'e fNtba .nuTnrDrie'K dr,gA Bgn ig kn: a AEr afth n url9c'trg l,'g KC.az- sn,,r,t, oc gdy S rou r,id'i rtt - AM v da rr it un ntiir :r IuDt ukir st ,doel ti nm ue rr iriJ,I i_rr
SPULyEazR.i, kBoavr,t oI-ldlV, ,1 9M4o3:s kDviae. l4ong,olen in Rufiland 1223-l502,Leipzig. YUcEL, Bi16l, 1995: Bdbiir DivArtr, Ankara.
S uM DEcRs,t aFrralurun.k ,( I1lii9v8e0le: rOle { 3u.z blua sr k(rT),'i il.srktntnn heurt l.Ie r), Tarih leri- Boy Tegkildtt- zEN HK aEnRd,w J du rlti ue srb Tahcheo Hdio lcr,le sI hge6ir6n .tt iiii.i n,. ki s c lr - a r o b is c lt_p e rs is c h e s
-, 1958: "X. Yiizyrldn Oluzlar", Dil-T'arilt Co{rufvu Fukiiltesi Dergisi,c. ztEME' Pgeter, rg6g: "Ein rnanichiiisch-trirkisches
XVl, s. 3-4: l3l-162. Gecricht,,, TDAy-Beilete,
KAYNAKLAR
- , Peter, 1975: "Ein uigurischer Erntesegen"' Altorientalische Forschutt-
gcn,3'. 109-143.
vtoroy glave sutn <zolotoy blesk>>"' Turcologica' Leningrad:
-,1976:"0
341-347 .
--, 19,' 8P'u5e-it:geBru uru:dniutdlr htGrirs,. tKi[sJacbrheare,s s1et9taz'.b8u:nr eEgi itvnno duniicg vuhritiestt:rnc hgteib,see ntTidsocetehrnuebingu cuThrr'e aNnkd'tBarotTepXnttsI In BLaeechrhlri end 'einr
santnrclhantlschriJi iurs'Dwthuartg llritislt M useunr o r. 82 I 2 ( I 09 )'
BudaPest.
GiRi$
OZgt-lirrgni
YAZL}/I
SESBiLGiSi
niEinanit-cisi
GIRI$
QAGATAY TURKQBSI
Orta Asya Tiirk yazr dilinin geligmesinde iiEiincii evreyi olugturan
Qa|ataycantn tanrmr Canpolat tarafrndan gdyle yaprlmaktadrr:
"Qalatayca, Uygur ve Karahanh TiirkEelerinden sonra, bu dil ve edebiyat
geleneklerinin iizerine kurulan, XIII. ytizyrldan baqlayarak btiyiik bir
kiiltiir dili olarak geliqen Osmanh ve Azeri lehgelerinin etkisi altlnda, yerli
bdlge alrzlarrndan, <izellikle Endican alzrndan yararlanrlarak geligtirilen
ve XV. yli;zy|rda Nevai ile biiyiik bir edebiyat ve ktilttir dili haline getirilen
ve XIX. y'i'zyild.an itibaren yerini bugi.inkii Ozbek lehgesine brrakan bir
Ttirk lehgesidir."t
Cengiz Han'ln ikinci oflu Qa[atay'rn ve bu hanedanln adrndan allnan
'Qafatay' araqtrncrlar tarafrndan dil ve edebiyat terimi olarak kullanrlmrg
olmasrna ralmen bu terimle belirtihnek istenen dcinemin srnrrlarr kesin
olarak gizilemernigtir.
Qa[ataycanrn baElangrcr ve d<inemleri hakkrnda deliqik gdriigler ileri
stiriilmiiEtiir. Eckmann'a gcire onbeginci yiizyrlda, Kopriilii'ye gcire
oniiqUnci.i y izy rlda baglayan Qafatayca ondokuzuncu yilzylhn son lannda
yerini Ozbekgeye brrakmrqhr.
Vambery, Qafatay adr altrnda XII. ytizyrldan XIX. yiizyrla kadar
devam eden Orta Asya Tiirk yazl dilinin yanlsrra, Batr ve Dolu
Tiirkistan'rn yagayan lehgelerini de toplamrftrr. l6zsef Thdry ve Martin
Hartmann da Vambery'yi takip ederek Qalatay sdziinii bu genig anlamryla
kullanrnrglardrr.2 Radloff, "Qa[atayca" ile sadece Uygurcadan sonraki
Orta Asya Tiirkqesini kastetmektedir. Ona gdre Qafatay dili ya da Dolu
Ttirkgesi, Vambery'nin stiyledili gibi Orta Asya dili delil, yapay bir yazt
dilidir.3 Baskakov ise, "Eski Ozbek" grubu igine Islirni Orta Adya Tiirk
edebi dilinin bfittin kahntllarrnr alrr ve "Qafatay" terimini, yalnrz XIII. ve
XIV. yiizyrl Qagatay ulusunun edebi dili igin kullanrr.a Knmskiy,
I Mustala Canpolat, A/i fir Nevayt - LisAnii't-taYr, Ankara 1995, L s.
2 J6nos Eckmann, "Qalatay Dili Hakkrnda Notlar", IDAIl-Belleten 1958,ll9. s.
.l A. K. Borovkov, "Ozbek Yazr Dilinin Kurucusu Ali $ir Nev0i" (Qev. Rasime
Uygun), TDAY-Be|leten 1954,69. s.
Jlinos Eckmann. Chagatal, Manwil, 1966, 8. s.