Table Of ContentOorspronkelijke titd:
H.L. HEYS m. a.
Chemistry Experiment.r al Home /or Boys and Girls
C N.V. W. J. Thicme & Cie - Zutphen
Scheikunde
thuis
Chemische proeven voor de jeugd
Vertaald en bewerkt door
DRS. E. J. HAR!vISEN
VIERDE DRUK
N.V. W. J. THIEME & CIE-ZUTPHEN
Voorwoord
Dit is een scheikundeboek dat anders is, want terwijl het geen leer
boek is, is het meer dan een spelletjes-boek. Het is bedoeld voor
jongens en meisjes van elf tot achttien jaar, die voor hun plezier
thuis de scheikunde willen beoefenen. Vele leerlingen, die tegen
woordig op school scheikunde moeten leren, krijgen zo'n grote
belangstelling voor dit vak, dat zij zelf proeven willen doen. De
schrijver van dit boek stelde een onderzoek in onder de jongens
van twaalf en dertien jaar op zijn eigen school en hij vond, dat meer
dan de helft van hen thuis proeven deed met chemicaliën. Van
opvoedkundig standpunt gezien is deze belangstelling verheugend.
Wij geven toe, dat een aanzienlijk aantal van die jongelui nooit het
stadium van een tijdelijke, oppervlakkige belangstelling voor vuur
werk en stinkbommen te boven komt; anderzijds blijkt dat vaak
door een goede leiding een van nature aanwezige nieuwsgierigheid
verdiept kan worden tot een blijvende belangstelling voor de na
tuurwetenschap.
Scheikunde als liefhebberij geeft een uitstekende oefening in weten
schappelijk denken en betekent een goede aanvulling voor het meer
algemeen gerichte onderwijs op school. Het improvfaeren van
toestellen en het zelf oplossen van vraagstukken uit de praktijk
bewijzen beide onschatbare diensten bij het tot ontwikkeling brengen
van persoonlijk initiatief en denkvermogen. Men moet niet vergeten
dat vele grondleggers van de moderne scheikunde, bijvoorbeeld
Priestley en Dalton, uit liefhebberij aan scheikunde deden; zij deden
hun proeven thuis met eenvoudige hulpmiddelen.
Ongelukkigerwijze heeft scheikunde als liefhebberij voor jongens
en meisjes de laatste tijd een slechte klank gekregen. Er zijn onge
l ukken gebeurd met gevaarlijke stoffen. De dagbladpers heeft
melding gemaakt van ernstige ontploffingen. De ware oorzaak van
de moeilijkheden is, dat de jongelui weinig hebben om hen wegwijs
te maken op het gebied van het uitvoeren van veilige en toch in
teressante proeven. Wij hopen dat dit boek deze lacune zal opvullen
5
en ontluikende chemici in staat zal stellen hun drang tot experi op schriftelijke en ondertekende aanvraag, waarbij het doel waartoe
menteren bot te vieren zonder daarbij onnodig risico te lopen. Het de vergiftige zelfstandigheid moet dienen, moet worden opgegeven.
is altijd onverstandig om een liefhebberij, die zowel onschadelijk Verschillende apothekers verkopen geen chemkaliën aan jongelui,
als waardevol voor de opvoeding is, tegen te wfüen gaan. indien zij weten dat deze bestemd zijn voor het doen van proeven,
De schrijver heeft meer dan twintig jaar ervaring in het lesgeven omdat bekend is dat daarbij nogal eens ongelukken gebeuren.
in scheikunde aan jongens van allerlei leeftijden, maar bij het schrijven Een ieder die chemicaliën aflevert aan jongelui dient zich bewust
van dit boek is hij vergeten, dat hij scheikunde-leraar is. De be te zijn van zijn verantwoordelijkheid en te bedenken dat het doen
schreven stoffen heeft hij gebruikt, de gegeven proeven heeft hij van proeven niet onder deskundige leiding, gevaar of schade voor
uitgevoerd onder de omstandigheden, zoals zij gewoonlijk voor het jongmens en anderen kan opleveren.'
jongens en meisjes thuis voorkomen. Sommige proeven zijn oude,
welbekende proeven, geschikt gemaakt voor ons doel, vele andere Laat dus ieder, die zelf proeven doet, de nodige voorzichtigheid
proeven - bijvoorbeeld de methode van het doen groeien van in acht nemen. Wanneer de gebruikers van dit boekje zich aan de
kristallen - zijn, althans voor zover de schrijver kan nagaan, geheel gegeven voorschriften houden, zullen zij het doen van P~.oev~n
nieuw. Het enige voordeel, waarover de schrijver bij dit alles kon thuis niet in diskrediet brengen. Laat ieder zijn verantwoordehJkhe1d
beschikken, was zijn lange ervaring en deze stelt hij in de volgende voelen, want anders zou de verkoop van chemicaliën in ons land
bladzijden zijn lezers ter beschikking. wel eens aan strenge banden kunnen worden gelegd.
Tot slot spreekt de schrijver van dit boek zijn dank uit jegens allen,
die hem bij het samenstellen ervan hebben geholpen.
Enkele woorden tot de jeugdige scheikundige
Het verkopen van chemicaliën aan jongelui Scheikunde thuis 1 Evenals de meeste jongens en meisjes vinden
jullie het geweldig om thuis zelf proeven te doen. Misschi~n hebben
In Engeland is het aantal ongelukken, veroorzaakt door het clan jullie wel eens gezien hoe een leraar of lerares op scho.ol frarue ~euren
destien maken van vuurwerk, sterk gestegen. Ten gevolge daarvan deed ontstaan verschrikkeliJ"ke geuren liet verspreiden of Je door
h~eft me~ daar alle apothekers gevraagd een zeker aantal stoffen middel van ex' plosies deed schrikken en nu denk J. e, d at 1. eze 1f oo k
ruet aan kinderen beneden 16 jaar te verkopen. Bovendien heeft men dergelijke dingen zult kunnen doen. Je bent misschien de trotse
hen verzocht ook aan jongelui van 1 6 tot 18 jaar geen stoffen te bezitter van een gloednieuwe scheikunde-wtrusting ~f i~ hebt
verkopen, die gevaar kunnen opleveren of waarmee vuurwerk misschien slechts enkele stoffen en reageerbuizen van Je dierbare
gemaakt kan worden. zakcenten kunnen kopen. Het maakt geen verschil. Zelf proeven
In dit boek is g~en enkele gevaarlijke stof gebruikt. uit te voeren is duizendmaal meer waard dan het kijken naar mensen,
i:oe de toestand In Nederland is, blijkt het beste uit een brief voor die ze uitvoeren. ki
dit doel geschreven door de Inspecteur van het Staatstoezicht op Bovendien scheikunde is heel wat meer dan het maken van · euren,
de._Y~Iksgezondheid te Arnhem, de Heer H. F. Lauwe Kooyman. vi.e ze luchtj~ es en knallen. Al s J·U 111. e d e proev en , die in de volgende
WiJ citeren: bladzi. .j den beschreven wor d en, ui· tvoert, zu Il en J. ullie een hele. boe.d l
nuttige kennis over chemicaliën opdoen en jullie zullen handighei
'In Nederland is de handel in chemicaliën vrij. Voor wat betreft bi.J . het werken met toestel1 e n ver k·r i·J · gen. I n pla' ats van a.l.le en maar
de verkoop van vergiften geldt voor apothekers dat deze behalve sche.i kunde-spelletj.e s te spelen, zu Il en J·U 1H· ·e ec hte chem. lci wordedn .
op recept, alleen mogen worden geleverd aan hen bekende ~ersonen Ten ::.latte zullen jullie, als je werkelijke belangstellmg voor e
6 7
ddvs~ciierth s ebjcieoh. kiezujkunn l~mdte edl zeoknee,okn ee.d sretiee mr tj,ae t oew ogkaea zrwonrielgeldemn vt .ow oDert aeeaenrn o wvmae tr khdelaeer fiton ogdr evz aasnack dh eriis pj vrveoare nvv edanne mz3.• o LBgeeeelsiscj khd eeur mivt.o doDeri stoc hpvrpoieofrtrevknloa kzmotetr gvvveaurnslpd diilgel i ndtagof eovlr,a nedn em vwaoteeerrrki azbaeal .n zko onfa uwwagt ehzeett
gepHnereo vteeo iveesner dnngi emrtteo e notdo ts odtgeoigenffd .ev eneeV,el etlde ldei e uv iramnent e esnrtdoe eifsn fseb abneni ntjeenon ad p tiiorgeoeddseeetv ere tlholneue nsik stteuhelno lbenuneed zneik ntatw enkno a rtnodh muevnii snt hduuueiiitns t' actojeecao khlktietwë ennmrep .e olo agpone kf d zdeoirj finte am wfseeatlut a krwieokotpesr ndjd eeke nwrag reegtrolekinjmtk , soom.r fs Aete,tle snel ae jtnvee e nnpl ileapztailsjat saavtinsacbda.e eksWr ts,l eahmlniejnekbetet e, e rev gnlcee hbkoerkumuediikne
eenvoudig materiaal worden gemaakt. Dit thuis vervaardigen van 4. Draag oude kleren en liefst een laboratoriumjas. Een oude
de to:~tellen is een deel van de pret. Dit boek js geschreven om je stofjas, zelfs een schort, kan als zodanig dienst doen. Veeg je handen
daarbIJ te helpen. Het verteit je, hoe je goedkoop een chemische aan een oude handdoek af, nooit aan je kleren of aan je jas.
uitrusting kunt opbouwen, hoe je daarvoor moet zorgen en hoe je 5. Als je chemicaliën morst, neem die dan onmiddellijk op. Snel
een groot aantal belangrijke proeven kunt doen. In het bijzonder handelen voorkomt beschadiging. Vloeistoffen moeten worden op
laat het je zien, hoe je zo goed mogelijk gebruik kunt maken van genomen met een vochtige doek of met een voc~tige spons, die
de stoffen, die je thuis kunt vinden, zodat je je zakgeld alleen behoeft daarna moet worden uitgespoeld. \Verk dus steeds m de buurt van
aan te spreken voor enkele onmisbare zaken. de waterkraan. Als de vloeistof op je kleren is gespat, onderzoek
Een beroe~d c.hemicus, William Perkin, ontdekte met achttien jaar dan de getroffen plek met een stukje blauw. lakmoespapjer. Als de
een prachtige rueuwe kleurstof, terwijl hij thuis met zijn eigen stoffen stof een zuur is (het blauwe lakmoes wordt m dat geval rood), dep
p~oeven deed. Deze ontdekking was de eerste stap op de weg die je de plaats met verdunde ammonia, waardoor het zuur wordt
leidde naar de grote, moderne kleurstoffenindustrie. Misschien kun geneutraliseerd. Daarna spoelen met water. Doe je dit. niet, dan
jij de wereld op zekere dag ook verrassen met een even wonder 'brandt' het zuur een gaatje in het goed. Komt zuur op Je handen,
baarlijke ontdekking 1 spoel het dan met water weg. In dit boek komen geen proeven met
gevaarlijke sterke zuren voor. .. ..
6. Voer nooit proeven uit waarvan je weet, dat ze ~e~aarliJk ZIJD.
Enige algemene wenken en waarschuwingen In dit boek staan dergelijke proeven niet. De opwmdin~ van het
spelen met gevaarlijke stoffen is het risico van h~t verhezen van
Om met genoegen en profijt de scheikunde als liefhebberij te be een oog of het krijgen van lelijke brandwon~en :°1et waard.
mWoeoifjre sgntee, vned nmie n oiieentt vjdeee el le kvreeounok rde nee etapnfr leoole ovbdergnaien otdepgr a, dtdeein ej zumiijsnat eas kowtl diejeznee r duoiivete trte ed nev ogserloroetnntde. 7ac. hn ecPlf e rfrio.le ec a fZ1 1·n·I e·.J. o nno ig·g te 1 ·fc bit hriu· ge1 m·" k1H·t c ,a o lgui'eo"d ne .da lSlooeo - mepsmcohtJie.g eides ekneu nvn anpnea nnd n1J.ee e q, z.e iwse,ke l dkmie.e a mk· i.ee nc,vl eoe nohkr w e·sli .ee -
rdr~u sglueykskeern ,i ~J ed teo elustcehltle lna aztu vllleieng ebnre. kEevne nene ejnes czhuelmleinc ajlei ëenx pzuerlliemne nvteern h8.o uGdoionig g weeonrd setonf fgeenb irnu ihket.t vuur. Na het gebruik moet i.e v 1o e1· sto flie n
?ntreinigd worden als je de dingen niet op de juiste wijze uitvoert; en poedervormige vaste stoffen direct met veel wa~er door de go:~ett
Je zult teleurgesteld worden en na enige pogingen alles laten varen. steen wegspoelen. Vaste stoffen met grotere afmetm~en molen
w~atvaoreorme nb evgainn nperone wveijn m theut ihs.e t geven van enige raadgevingen bij het pina pdieer ,g doaoatrs tzeije vne wrsotorpdpein.n ggeenw voerrpoeonr,z ~e lv.·... ee.nn ·m ZiinJ. malso eltuecn1 fbewr~t eon wstourd ieens
bI I:J. Bheegt inw emrkete nz emere te ecnhveomuicclaiglieë np reone vteone.s tJeell eznu. lt dan routine krijgen w9· egWgeerwko rnpieent' mbeI. ·Jt vgoeobr br oeek Iedn 1 ·nre daeg eveUrbJulriuzseenm mofe rg. ebarsten g1 a swer k .
8 9
De scherpe randen van gebroken glas geven lelijke wonden, die slechts
HOOFDSTUK I
langzaam genezen. Op dit gebied geen rrûsplaatste zuinigheid.
Bedenk ook: brekend glaswerk geeft verlies aan chemicaliën. Hoe thuis een lahoratorium in te richten:
lo. Haal nooit bij anderen grappen met je chemicaliën uit. Je zou
een ander zwaar lichamelijk letsel kunnen toebrengen. stoffen en toestellen
ll. Wanneer je met de proeven klaar bent, maak dan alle gebruikte
toestellen schoon, voordat je ze veilig opbergt. Vuile toestellen zijn Als je begint met de een of andere scheikunde-doos, die in de handel
later heel moeilijk schoon te krijgen, bovendien leggen zij getuigenis verkrijgbaar is, zal je voorraad aan stoffen grotendeels afhangen
af van slecht vakmanschap.
van het bedrag, dat je betaald hebt. De goedkope dozen bevatten
l 2. Erger je moeder niet door stoffen te morsen, door je toestellen zelden voldoende chemicaliën en toestellen om veel proeven te
niet op te ruimen of door net in de keuken te willen werken, wanneer kunnen doen. De beste en goedkoopste wijze om thuis aan schei
ze moet koken. Het is zeer belangrijk om bij het chemische werk je kunde te doen is om zelf een voorraad stoffen op te bouwen. Daarbij
moeder op je hand te hebben, want ze kan je een heleboel dingen kun je de stoffen gebruiken, die thuis te vinden zijn en wat je dan
verschaffen, die je van groot nut zijn bij het uitvoeren van je proeven. nog verder nodig hebt, koop je bij een apotheker of bij een drogist.
Chemicaliën
Je chemicaliën mogen nooit bewaard worden in papieren zakjes,
wel in flesjes, goed met kurken afgesloten of nog liever in goed
sluitende stopflesjes. Verscheidene stoffen worden vochtig, wanneer
zij met 1u cht in aanraking komen en zij bederven dan op de een o~
andere wijze. Je moet daarom zoveel mogelijk flesjes van allerlei
soort verzamelen. Zij moeten bij voorkeur van gewoon, ongekleurd
glas gemaakt zijn, zodat je de stoffen erin kunt zien. Lege inktpotjes,
medicijnflesjes, vaseline-potjes en dergelijke zijn bruik~aar. . "
Spoel de potjes en de flesjes uit met warm water. Als ZlJ vettig ZlJn,
~
--
~i~
Fig. 1. Flesjes voor vaste en vloei
bare chemicaliën
Il
10
verwijder dan zoveel mogelijk vet met een lapje en laat ze een tijdje Vloeistoffe11
weken in warm zeepwater. Aangekoekt vuil kan verwijderd worden
door in het flesje wat scherp zand te doen met een beetje water; Kalkwater Waterstofperoxide
daarna moet je flink schudden. Verwijder oude etiketten, laat na Ammonia (verdund) Fenolftaleïen
het wassen de flessen leeg-lekken. Een raam, bespannen met kippe J oodoplossing Zwavelzuur (verdund)
gaas, kan daarbij goede diensten bewijzen. Desnoods kun je de flesjes
in een warme oven drogen. De prijzen van deze stoffen zijn niet hoog.
Wanneer de flesjes droog zijn, gebruik je die met een wijde opening Geschikte hoeveelheden voor een eerste aanschaffing staan in de lijst
voor vaste stoffen en die met een nauwe opening voor vloeistoffen tussen haakjes.
(fig. l). Plak op ieder flesje of potje een gegomd etiket, waar je met
goed leesbare blokletters de naam van de stof opschrijft. De meest Een oplossing van ammonia van de gewenste sterkte kun je maken
gebruikte stoffen hebben twee namen, een huis, tuin- of keuken door vijf delen water bij één deel huishoud-ammonia te doen.
naam en een scheikundige naam. Zo is soda de dagelijkse naam voor Wanneer je vloeistoffen bij de drogist koopt, is het het beste dat
jezelf een fles meebrengt. Kalkwater is goedkoop, voor enkele
een zeker soort kristallen, terwijl de scheikundige naam voor deze
dubbeltjes kun je een grote fles er mee gevuld krijgen. De gewone
kristallen natriumcarbonaat is. Het is verstandig om beide namen
jodiumtinctuur, die gebruikt wordt bij het behandelen van kleine
op het etiket te schrijven als je ze moeilijk kunt onthouden. Het
wonden, is heel goed te gebruiken. Deze stof, evenals fenolftaleïen,
zal waarschijnlijk wel een tijdje duren, voordat je de gehele ver
is duur, ook al omdat hij opgelost in alcohol wordt verkocht. Fe
zameling chemicaliën, die in dit boek wordt genoemd, bij elkaar
nolftaleïen echter is een interessante stof en daar iedere keer maar
hebt gekregen. Voordat het zo ver is, geeft onderstaande lijst een
één of twee druppels van de oplossing worden gebruikt, loont het
geschikte keuze van stoffen, die je in staat stelt om een begjn te
de moeite om een klein flesje ermee te laten vullen.
maken. Met deze vaste stoffen en vloeistoffen kun je de eenvoudige
Van waterstofperoxide koop je een oplossing van 3%· Daar deze
proeven, die in hoofdstuk III worden beschreven, uitvoeren en ook
stof langzaam ontleedt, koop je er niet te veel van, bijvoorbeeld
vele van de in de volgende hoofdstukken besproken proeven.
loo cm3. Om dezelfde reden moet je een fles slechts gedeeltelijk
Waarschijnlijk kun je verscheidene van de genoemde stoffen, bijvoor 3
beeld zuiveringszout (natriumwaterstofcarbonaat) in de keukenkast met deze vloeistof vullen; je neemt dus een fles van 200 cm inhoud
mee naar de drogist. Ook een verdunde oplossing van zwavelzuur
of in het medicijnkastje vinden, anders zal je ze moeten kopen.
kun je daar krijgen.
Met een cm3 doe je een hele tijd. De twee laatstgenoemde stof-
Vaste stoffen 200
fen zijn niet duur. . .
Natriumwaterstofcarbonaat Boorzuur (25 gr.)
Sommige vaste chemicaliën worden vaak in oplo.ssmg ge.brmkt. i:et
(zuiveringszout) ( 2 5 gr.) Natriumthiosulfaat spaart je een boel tijd en moeite als je bij het begm een ~et ~e kle~ne
Kristal-soda (200 gr.) (fixeerzout) (2 5 gr.) hoeveelheid oplossjng maakt, je kunt dan als het nodig 1s kle~ne
Stijfsel ( 25 gr.) Kobaltchloride (10 gr.)
hoeveelheden oplossing van de voorraad afnemen. Een o~lossmg
Aluin ( 25 gr.) Citroenzuur (25 gr.)
met een geschikt gehalte kun je maken door een theele?elqe vaste
IJ zer(II) sulfaat ( 2 5 gr.) IJzervijlsel (50 gr.) stof in ongeveer l oo cm3 water op te lossen. Deze opl~ss~ng bewaar
Kopersulfaat ( 2 5 gr.) Natriumwaterstof- je in goed gesloten flesjes. Vergeet niet het theelepeltje iedere ke:r
sulfaat (50 gr.) goed schoon te maken 1 Ook een eierlepeltje van been of plastic
N .
atrmm~aterstofsulfaat is gegeven, omdat het in oplossing bij de meeste is goed bruikbaar.
proeven m plaats van zwavelzuur gebruikt kan worden; het is minder gevaarlijk.
12
Voorraad-oplossing van vaste stoffen zijn met warme vloeistoffen. Het glas van een jampotje is nogal
dik en daarom knapt het gemakkelijk.
Kopersulfaat Kristalsoda
Aluin Natriumwaterstofsulfaat Filtreerpapier. Voor het gewone werk moeten de filtreerpapiertjes
Citroenzuur een doorsnede hebben van acht tot elf centimeter, afhankelijk van
de grootte van de te gebruiken trechter. Het filtreerpapier mag niet
Toestellen boven de rand van de trechter uitsteken. Je doet het beste een pakje
van honderd stuks te kopen. Ook kun je een paar vel filtreerpapier
Een scheikunde-doos bevat gewoonlijk enige toestellen. De beste kopen. Je moet dan de papiertjes zelf uitknippen. Desnoods zou je
methode om aan een goede chemische uitrusting te komen is om er krantenpapier voor kunnen gebruiken.
de benodigdheden bij stukjes en beetjes te kopen. Ondertussen kun
je je vaak behelpen met allerlei dingen, die je thuis kunt vinden Brander. Sommige proeven worden uitgevoerd in de koude, of zoals
of die je met behulp van de aanwijzingen in dit boek kunt maken. wij meestal zeggen bij kamertemperatuur; bij vele proeven echter
Wat je in ieder geval moet hebben als begin van je laboratorium is verwarming noodzakelijk. Zonder twijfel is het beste om met een
thuis js: eruge reageerbuizen, een trechter, een bekerglas, filtreer bunsen-brander te verwarmen, maar die kost iets in de buurt van
de drie gulden. De bunsen-brander moet je met een stukje rubber
papier en de een of andere brander. De overige dingen, die je nodig
slang van de goede dikte aansluiten op een gaskraantje. Vaak is er
hebt en die je in de komende bladzijden van dit boek zult tegenkomen,
kun je je later aanschaffen. ju de keuken een gasstel, maar de slang daarvan is gewoonlijk voor
een bunsen-brander te dik. Je kunt je behelpen door eerst een passend
Reageerbuizen. Op zijn minst moet je er een half dozijn van kopen.
slangetje, een paar cm lang, op het toevoerpijpje van de brander
Voor het gewone werk is de beste maat twaalf tot vijftien cm lang
te schuiven, daarna schuif je de gasslang over het reeds aangebrachte
en anderhalve cm wijd. Wanneer je ze per dozijn koopt, kosten ze
slangetje heen.
ongeveer een dubbeltje per stuk. Bovendien is het verstandig om
ook een buisje te kopen van 'hard-glas', waarin vaste stoffen verhit
kunnen worden zonder dat er gevaar bestaat, dat het glas week wordt.
Een dergelijk buisje is wat duurder. Je kunt ook reageerbuizen van
Pyrex-glas kopen. Deze buizen kunnen goed tegen verhitting, boven
dien zijn ze sterk en ze breken niet gemakkelijk. Goedkoop zijn
ze niet; in het gebruik zijn ze erg voordelig, omdat ze zo lang
meegaan.
Trechter. Voor het filtreren van vloeistoffen gebruikt men gewoonlijk
~en trechter van glas. Koop geen te grote trechter, een goede maat
1s een doorsnede van ongeveer zes cm bovenaan. Hij kost je een
paar kwartjes. Ook kun je een trechter van plastic gebruiken.
Bekerglas. Een bekerglas, dat z 5o cm3 vloeistof kan bevatten heeft
een ~ndig formaat. De prijs is ongeveer een gulden. Ev:ntueel
Fig. 2. Een thuis-gemaakte brander
kun Je ook een jampotje gebruiken, je moet dan alleen voor'.lichtig
14
Petroleumbranders kunnen wij jullie niet aanraden, want zij geven
een vlam, die nogal roet. Daarentegen is een spiritusbrander heel
geschikt. De vlam ervan roet niet. Hoewel de vlam niet zo goed
te regelen is als bij een bunsen-brander en ook niet zoveel warmte
geeft, kan de spiritusbrander toch heel goed de gasbrander vervangen.
De prijs is niet veel meer dan een gulden. De spirhus koop je bij
een drogist, je neemt dan van huis een flesje van 250 cm3 mee en Fig. 3. a. Een drievoet
dat laat je vullen. b. Het verhitten van een bekerglas
(a)
op een gaasje zonder drievoet
Figuur z (zie ook plaat 1) geeft een afbeelding van een spiritus
brander, die je thuis kunt maken van een schone inktpot voorzien doosje, gemaakt van aluminium, gebruiken; de verf of het vernis
van een metalen schroefdop. Je moet een nauw metalen buisje te moet je er met een mes afkrabben. Zure en basische vloeistoffen
pakken zien te krijgen, dat een paar cm lang moet zijn, bijvoorbeeld kun je echter niet in een dergelijk 'schaaltje' verwarmen, want deze
het metalen buisje dat op een kleine verfkwast zit. Maak dit met stoffen tasten het aluminium aan.
schuurpapier grondig schoon evenals de bovenkant van de dop
van de inktpot. Maak in de dop een gaatje met behulp van een dikke Gaasje en drievoet. Bekerglazen en uitdampschalen worden gewoon
spijker en een hamer, zodat het buisje net door het gaatje heen kan lijk verhit door ze op een gaasje te plaatsen, dat op zijn beurt op
(leg de dop ondersteboven op enige lagen karton of op een kurk, een drievoet is gelegd. Wanneer het gaasje van ijzerdraad gemaakt
dan kun je de spijker er gemakkelijk doorheen slaan). Het buisje is, moet het in het midden een asbest-plaatje bezitten. Dit beschermt
kan op de juiste hoogte met wat koud soldeer worden vastgemaakt, het gaasje tegen doorbranden en het te verwarmen voorwerp tegen
zoals de afbeelding laat zien. Nadat je het soldeer hebt aangebracht, te snelle verhitting. De prijs is een paar dubbeltjes. Duurder is een
moet je het werkstuk twee tot drie uren laten staan, zodat de soldeer gaasje van koperdraad; daar koper de warmte goed geleidt, is een
goed door en door hard kan worden. Een pit kun je maken door asbest plaatje daarbij overbodig.
een zestal wollen draden ineen te vlechten. De pit trek je door het Je kunt het zonder drievoet doen (een dergelijk apparaat kost tussen
buisje heen, nadat je er eerst een katoenen draadje aan de bovenkant de twee en drie gulden), als je twee houten blokken of twee blikken
omheen wikkelt. Het draadje steek je daarna door de opening en als dozen van de goede grootte te pakken kunt krijgen. Het gaasje
je dan voorzichtig trekt, volgt de pit. Wanneer je deze brander steunt dan op de bovenkant van de blokken op de manier, die fig. ;b
gebruikt, moet je er zeker van zijn, dat de dop goed op de inktpot laat zien. Een drievoet kun je thuis maken op de wijze, die in hoofd
vastgeschroefd zit; anders gebeuren er ongelukken. stuk VI is beschreven. Soms kun je ook het metalen geraamte van
een oude lampekap gebruiken. Een grote blikken .deksel, bestroo~d
V~~dere benodigdheden. Wat tot nu toe is opgesomd, is onmisbaar. met zand, kun je in plaats van een gaasje gebrulken. Wanneer Je
een bekerglas daarop verhit, moet er onder het glas een laag zand
WlJ geven nu nog enkele dingen, die je heel goed kunt gebruiken,
vooral als je het gebied van je proefnemingen wilt uitbreiden. In zijn van minstens een halve cm dik.
vele gevallen kunnen wij geschikte vervangingsmiddelen aangeven.
Reageerbuizenrek. Het is niet noodzakelijk om e~n reageerb~enrek
te kopen. Je kunt je reageerbuizen wegzett.~n m een lege Jampot
Uitdampschaaltje. Een uitdampschaaltje met een diameter van
of, wat nog beter is, je kunt erg gemakkelijk zelf een rek ~~ken
ongeveer acht cm heeft de goede grootte. Deze schaaltjes worden
van een houten plank met behulp van enige acht cm lange spijkers
ge~aakt van porselein en daarom zijn zij nogal duur, de prijs is
ruun een gulden. In enkele gevallen kun je de deksel van een plat en een stukje touw.
16
Koluen. Er zijn twee soorten kolven, die met een vlakke bodem en
~20cm~ die met een ronde bodem, rondbodems genoemd. Deze laatste
c! worden gebruikt als er verwarmd moet worden, de eerste gebruik
je voor proeven bij kamertemperatuur. Als je beschikt over een
10 l.._1_ 1_ 1 _ 1 1 _1 l
statief met klem, heb je het meest aan een rondbodem. Als je voor
zichtig bent, kun je deze direct boven de vlam verwarmen zonder
(a) drievoet en gaasje. Een goede maat is z 5o cm3, de prijs ervan ongeveer
een gulden. Een grote medicijnfles kan dikwijls de kolf met een
Fig. 4. Een eenvoudig reageerbuizenrek
platte bodem vervangen.
Wanneer je een kolf in een klem wilt vastmaken, doe je wat papier
De afmetingen van de plank moeten ongeveer zo bij 1 o cm zijn, tussen de hals en de klem als er geen plaatjes kurk op de klem zijn
de dikte moet ruim één cm bedragen. Multiplex is het beste, maar geplakt. Schroef de klem slechts zover dicht, dat de kolf net wordt
noodzakelijk is het niet. Verdeel eerst het oppervlak van het hout vastgehouden. Want als je gaat verwarmen, zet het glas uit en een
met potlood en lineaal in vierkantjes met een zijde van twee en een te vast geklemde kolf zal barsten.
halve cm, zoals fig. 4a laat zien. Sla met de hamer de lange spijkers
in het hout juist op de hoekpunten van de vierkantjes. Sla de spijkers Porseleinen kroesje. Dit wordt gebruikt om een vaste stof sterk te
niet te diep in het hout, want daardoor kan het splijten! Maak des verhitten. Een porseleinen kroesje is duur, een klein kroesje kost
noods van tevoren met een dunne boor een klein gaatje. Maak daarna al twee kwartjes. Het is niet nodig om er een te kopen. Bij de meeste
een van de uiteinden van het touwtje vast aan een van de spijkers, proeven, waarbij je een vaste stof hoog moet verhitten, kan een
die op een hoek staat en wind het touwtje net zolang om alle spijkers deksel van een conservenblik of een metalen dop van een fles goede
heen, totdat alle vierkantjes zijn ingesloten. Het is nodig om het diensten bewijzen. Vooral metalen sluitingen van flessen zijn heel
touwtje om sommige spijkers tweemaal heen te winden. Maak het bruikbaar, kijk dus goed uit naar lege flessen.
einde van het touwtje aan de bovenkant van de laatste spijker vast.
Dan heb je een rek voor twaalf reageerbuisjes gekregen. Zie fig. 4b P!ipestelen driehoek. Een kroesje, dat sterk moet worden verrut, plaats
en plaat I. Wanneer je de schoongemaakte reageerbuisjes wilt drogen, je niet op een gaasje, maar op een pijpestelen driehoek, die ?P een
moet je ze ondersteboven in het rek wegzetten. drievoet rust. Voor wenig geld kun je zo'n pijpestelen driehoek
kopen, het is echter eenvoudig genoeg om zelf iets te maken. v~n
Statief, verbindingsklem en klem. Deze dingen heb je een enkele keer dik, stevig ijzerdraad met behulp van een buigtang. En als Je m
nodig om er een reageerbuis in vast te klemmen, bijvoorbeeld als plaats van een porseleinen kroesje gebruik maakt van een ~etalen
je die wilt verhitten. Een klein ijzeren statief met de bijbehorende schroefdop, kun je die vasthouden met een tang en dan heb Je geen
klem en klemverbinding is nogal prijzig, je zult er zeker een gulden driehoekje nodig.
of acht voor moeten uitgeven. De verbindingsklem is de metalen
verbinding, die je vast schroeft op de stang van het statief. Daar Kroezentang. Hete kroes1.e s word en gewoo nli"J k beetgepakt met e'e..] n
kun je dan weer de klem in vast schroeven die het toestel moet kroezentang, maar een gewone tang o f een pm· ce t zij. n voor hetzelfu e
vasthouden. '
doel ook te gebruiken en het spaart je geld.
In het begin van hoofdstuk VI wordt beschreven, hoe je met vrijwel
geen kosten zelf een bruikbaar statief met toebehoren kunt ver Mortier en stamper. Wanneer J. e van een gro fk orre lige stof een poeder
vaardigen. . ti r met behulp van een
moet maken, wrijf je de stukken meen mor e
18
stamper fijn. Een klein mortier van porselein is niet goedkoop. glas schuiven, als je het glas eerst met water hebt bevochtigd. De
Zelf kun je thuis een mortier en stamper maken voor vrijwel niets gewoonlijk gebruikte slang heeft een inwendige doorsnede van vijf
volgens het voorschrift gegeven in hoofdstuk VI. of zes mm.
Reageerbuizenwisser. Het is noodzakelijk om je reageerbuizen na Kurken. Alleen in bijzondere gevallen zul je die moeten kopen.
gebruik goed schoon te maken en een reageerbuizenwisser in de Verzamel de kurken van lege flesjes l
een of andere vorm is daarbij onmisbaar. Denk eraan, dat je de
wisser niet onder door het buisje stoot 1 Je kunt er zelf een maken Kurkboren. Soms kun je die kopen in een stel van drie van de meest
van een propje watten, vastgemaakt aan het einde van een niet gebruikte grootte. Als je geen kurkboor hebt, steek je met een flink
metalen breinaald. Ook kun je gebruik maken van een kippeveer. warm gemaakte stalen breipen een gat door een kurk, op de wijze
die in hoofdstuk II beschreven wordt.
Glasstaaf Deze moet minstens vijftien cm lang zijn. Een glasstaaf
~ordt g~.bruikt om vloeistoffen te roeren, om vloeistoffen langs te Rubber stoppen. Een rubber stop sluit beter af dan een kurk en boven
gieten btJ het overschenken van het ene vat in het andere (zie bij dien is hij niet poreus. Bij het maken van een gas is een rubber stop
voorbee~d ~g. 7) en om een neerslag uit een bekerglas op een fil te verkiezen. Het er in boren van gaten is niet gemakkelijk, het lukt
treerpapier m een trechter over te brengen. Voor dat laatste doel met een kurkboor als je deze met glycerine bevochtigt. Je kunt ook
schuiven wij een kort stukje nauwe rubberslang om de glasstaaf. rubber stoppen met gat en al kopen, maar dan moet je er goed op
In pl~ts van een glasstaaf kunnen wij ook een oude tandenborstel letten, dat de maten goed zijn.
gebrwken, mits wij eerst de haren afsnijden.
Houtspaanders. Deze moet je maken door hout in de lengte te splijten.
Kun je een grote lucifersdoos bemachtigen, gebruik dan het hout
Glazen ~~1is. Een korte glazen buis is een nuttig ding, wanneer je
e~ge~s een of twee druppels vloeistof aan wilt toevoegen. Een klein daarvan. Maak de spaanders niet te kort.
pipetje met e:n ru.bber dopje aan het einde is ook goed bruikbaar.
Diversen. Als je aan het werk gaat, zul je af en toe nog wel eens het
Je kunt er rmsschien een vinden in het medicijnkastje.
een of ander willen hebben. Erg nuttig is een prullebakje of een
Ghelat swbui.li zl.ee nn. aHfs niiej"r dveann ikno sotp u kJ·k e e ne evna nm de teerrt i· go fc mtw. eBe Ue.in z eJ·n e ovmra atogets toefll ezen gignre osttoer ted koceeonnn .sl ueEcrveifenen rdsb,rl iodkge e oe hmvae nnedtrud eodeeelk g geeenbb rerouekniek nvte o bcfuhiiltstirjgee sev raepana~ pddi~eeer ktajJe:ves a, ~lsfdt oen fafatetfne
te verbmden moeten een uitwendige diameter hebben van 7 mm
vo.. or het glasblazen is h e t b eter een i.e ts di.k kere buis te kopen,' sbpijo nhse tm moeakt ejen ovnadne rg ajes sbeenr,e iwko hredbebne nb.e sTcohersetveellne nin, dhieo oJef dnsotudkig VhIeIbI.t
biJvoorbeeld met een dikte van 8 mm.
RHbbers/anu. Rubberslang d b .
bl. nd enh b "iJ~ h et m. elkaar ze wt toe rn tv agne ereuni ktto eosmte l.g lJaez ekno obupitz eeenn tes tuvkejre- Een scheikunde-kist
s· 1a ng,k " oogstens een halve meter lang ' enda ar Sn1.J. d J. e al s d at no di g Als je bezig bent om een voorraad stoffen en toestellen bijeen te
iSsl asntgu dJe es agfo evdaen vdii.ek rt e0 fb V l"J· ft cmD. Je1 m oet er goed op letten ' dat de b rengen, kom J. e vroeg of laat tegenover d e moeiliJ' khe. id te sta. an '
op de glasstaaf kunnen ez1. e sang moet zonder veel moeite waar je alles moet opbergen. Het is totaal ongewenst, dat Je benodigd-
niet schuiv . d 1 worden geschoven, maar de glasstaaf mag h eden kri.s kras door elkaar m. een ka st o f 1a d e liggen · Je moet het
en In e sang. Je kunt gemakkelijk een rubberslang op
Zl
20
