Table Of ContentSAYI SİMGECİLİĞİNDEN KEHÂNETE BİR MECZUP VE ESERİ
ÂŞIK CEMÂL VE AMASYA SEYAHATNÂMESİ
From Number Symbolism to Prophecy, an Ecstatic and His Work Aşık Cemal
and The Book of Amasya Travel
Yrd. Doç. Dr. Gürol PEHLİVAN*
ÖZ
“Meczup”, İslam dünyasında Allah aşkıyla kendinden geçen ve bir daha da ayılamayan anlamındadır.
Bu anlamıyla “deli” teriminden farklı bir kategori olarak ele alınmakta, meczuplara saygı gösterilmektedir.
Bu meczuplardan biri olarak nitelendirilebilecek Âşık Cemâl, 1875’e doğru İstanbul’da doğmuş olup ölüm ta-
rihi bilinmemektedir. Ancak 1940’lı yıllarda hayatta olduğu anlaşılmaktadır. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçiş
İstanbul’unun meşhur simalarından olan bu zât, tek telli sazıyla kahve ve sokaklarda yaşam savaşı vermiştir.
Âşık Cemâl’den elimize Amasya Seyahatnâmesi isimli tek eser kalmıştır. On altı sayfalık bu risale, yazarının
beş rakamı çerçevesinde oluşturduğu bir takım kehanetlerini içermektedir. Bu kehanetlerin önemli bir kısmı
millî meselelere aittir. Yazar, Çanakkale ve Sakarya harplerinin kazanılması, şapka iktisası gibi hususlarda
sakalını kesmek, çıngırak çalmak gibi bir takım işaretlerle toplumu önceden haberdar ettiği iddiasındadır.
Risalenin temelini oluşturan temel anlayış ise tasavvuftur. Kendisi de Halvetî tarikatına mensup olan Âşık
Cemâl, vahdet ve aşk terimleri temelinde bir evren anlayışı sergilemektedir. Evrende sadece Allah’ın hakiki
vücuda (varlığa) sahip olması demek olan vahdete, Cemâl’in sazının tek telli olması işaret etmektedir. Ancak
yine risalede bu tasavvufi yaklaşımla birlikte, tek telin “saadet” ve “vahdet-i milliye”ye de işaret etmesi, yaza-
rın aynı zamanda politik bir tutum takındığının göstergesidir. Aşk ise Cemâl’e göre evrenin mayasıdır. “Hak
âşığı” olan yazar, derbeder yaşantısının ipuçlarını vermektedir. Âşıklık hâli onun Allah ile yakınlık kurmasını
sonucunu doğurur ki böylece gelecekten haber vermesi mümkün olabilmektedir. Bu makalede Âşık Cemâl’in
hayatı hakkında bilinenler ortaya konacak, Amasya Seyahatnâmesi’nin tespit edilebilen üç varyantındaki
değişiklikler mercek altına alınacak ve son olarak da eserin 1926 baskısı içerik bakımından incelenecektir. Bu
incelemede eserin tasavvufi arka planı, kehanet motifinin Türk ve İslam kültüründeki yeri dikkate alınacak-
tır. Böylece eserin basit bir akla geleni yazma olmadığı, Âşık Cemâl’in devrin halkının önem verdiği hususları
kullanmak suretiyle risalesinin satışını artırma amacını güttüğü gösterilecektir.
Anahtar Kelimeler
Âşık Cemâl, Amasya Seyahatnâmesi, meczup, deli, sayı simgeciliği, kehanet.
ABSTRACT
In the world of Islam, an ecstatic means someone who has been overwhelmed by the love of God and has
never been awakened from this again. In this sense, it is regarded as a different category from “lunatic,” and
the ecstatic are respected. Âşık Cemâl, who can be considered one of these ecstatics, was born around 1875 in
Istanbul, though it is not known when he died. However, it is understood that he was living in the 1940s. As
one of the well-known figures in Istanbul in transition period from the Ottoman to the Republic, he fought for a
living with his single string instrument in the streets and coffeehouses. The only work that remained from Âşık
Cemâl is The Book of Amasya Travel. That sixteen-page booklet includes some prophecies based on number
five. An important part of these prophecies refer to national issues. The author claims that he has informed the
public in advance about matters such as Çanakkale Victory, Sakarya Victory, or Hat Reform by means of some
signals like cutting his beard or ringing a bell. The fundamental view which underlies the booklet, however, is
the Islamic Mysticism. Âşık Cemâl, who was also connected to the Halveti order, presents an understanding
of the universe based on the terms unity and love. Cemâl’s instrument’s being one-stringed points out the
term unity (vahdet), which means only God has true existence. Nevertheless, despite this mystic approach in
the booklet, the single string refers to felicity and national solidarity as well, which indicates that the author
adopted a political attitude at the same time. Love, on the other hand, is the yeast of the universe in his views.
His state of devotion leads to establishing closeness to God, so it is likely for him to foretell about future. In
this article, what is known about Âşık Cemâl’s life will be presented, and, following this, his work, The Book of
Amasya Travel, will be analyzed. In the analysis, the sufistic background of the work and the place of prophecy
motif in Turkish and Islamic cultures will be taken into consideration. Consequently, it will be revealed that
the work is not simply an act of writing on impulse, and the writer pursued a goal for selling his booklet by
means of using the subjects which were considered important by the public in that period.
Key Words
Âşık Cemâl, The Book of Amasya Travel, ecstatic, number symbolism, prophecy.
* Celal Bayar Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Halk Bilimi Anabilim
Dalı. Manisa/Türkiye, [email protected]
http://www.millifolklor.com 19
Millî Folklor, 2017, Yıl 29, Sayı 115
Giriş zengin bir birikim oluşmuştur (Dols,
Deli, “biz” olmadığını “biz”e en 2013: 474-530). Şeriatın yasaklarına
şiddetli biçimde hissettirendir. “Biz”, uyma konusunda dikkatsiz olan (Öz-
“Akıl sağlığı” bakımından “normal türk, 2013: 79-81) meczuplar, esasen
olduğumuz”dan, genele uymayan ta- bu kurallara uymak zorunda değildir
vırlar gösteren kişilere “normal değil” (Schimmel, 1999: 35); çünkü kendile-
gözüyle bakarız. Modern tıp için de de- rinde olmadıklarından masumdurlar
liyi aklı başında kişiden ayıran sınır- (Safer Baba, 1998: 178).
lar tartışma konusudur (Scull, 2017: Osmanlı dünyasında meczupların
15-17). Bu bağlamda Türkçede “deli, kesinlikle “deli” muamelesi görmediği
mecnun, meczup, akıl hastası” gibi açıktır. Bu bağlamda Eski İstanbul’da
isimlerle anılan bu kişilerin tanımla- da meczuplara çok saygılı davranıl-
nıp konumlanmasında her toplumda maktaydı. Yaptıkları her türlü garip-
çeşitlilik gösteren tavırlar oluşmuştur. lik, çırılçıplak dolaşmaları, pervasız
Hatta aynı toplum içinde bu tavırla- konuşmaları, pislik içinde oldukları
rın hangilerinin “delilik” olarak ka- hâlde istedikleri yere girip çıkmaları
hep hoş karşılanmıştır (Koçu, 1966:
bul edildiğinin zamanla değişebildiği
de gözden uzak tutulmamalıdır.1 Bu 4353). Bunda meczupların etrafa za-
rar vermemeleri ve başkalarına asla
açıdan bakıldığında Türk kültüründe
kötülük yapmamaları önemli bir et-
“deli” kavram alanının oldukça geniş
ken olmuştur (Karakışla, 2014: 23).
olduğu söylenebilir (Aça, 2013: 92-96).2
Bu meczupların her birinin ayrı bir
Ancak temelde ikili bir ayrımdan bah-
işareti, kıyafeti, diline pelesenk ettiği
setmek mümkündür:
sözleri bulunur, halk onları bu özellik-
Birincisi Fransızca “aliéne” karşı-
leriyle diğerlerinden ayırırdı (Göktaş,
lığı olarak kullanılan “mecnûn (deli)”
1994: 319-320). İstanbul için yapılan
kelimesidir ki günümüzde “psikotik”
yukarıdaki tespitler Anadolu için de
terimine denk düşmekte olup bariz
geçerlidir.3 Nitekim bu makalede konu
davranış bozuklukları gösteren kişile-
edindiğimiz Âşık Cemâl’in tek telli
re işaret eder. Konuyla ilgili Osmanlı
sazı ve kıyafeti, Göktaş’ın bu tespitine
belgelerinde de bu kelime yaygın ola-
tam olarak uymaktadır.
rak görülür (Artvinli, 2013: 23). Evliya
Âşık Cemâl’in Amasya Seyahat-
Çelebi ise “mecnûn” kelimesini “melan-
namesi, ilk bakışta âşıkların yol ve
koliden muzdarip kişiler” için kullan-
yolculuk destanlarına benzer gibi gö-
maktadır (Kurtuluş, 2016: 113). İkinci
rünse de öyle değildir. Bilindiği gibi
sözcük ise “meczûb”tur. Allah aşkıyla
âşıkların çıktıkları seyahatlerin an-
kendinden geçen (cezbeye tutulan) ve
latıldığı bu tür destanlarda âşıklar,
bir daha kendine gelemeyen kişilere
gezip gördükleri yerleri bu yerlerin ta-
verilen isimdir (Uludağ, 1997: 352).
bii güzelliklerini, kutsal mekânlarını,
Ancak şunu da belirtmek lazımdır ki
insanlarının hâllerini ve başlarından
tasavvufi terminolojide “mecnûn” keli-
geçenleri anlatırlar (Çobanoğlu, 2000:
mesi, “meczup” karşılığında kullanıl-
83). Âşık Cemâl ise eserinde başta-
maktadır (Öztürk, 2013: 84). Meczup-
ki bir-iki satır hariç, Amasya’dan hiç
larla ilgili olarak tasavvufi literatürde
bahsetmemektedir.
20 http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2017, Yıl 29, Sayı 115
Bu makalede Osmanlı’dan Nitekim Âşık Cemâl, hizmetlerine
Cumhuriyet’e intikal eden ve geçimini mükâfat olarak “şeyhzâdem” olarak
âşıklık yaparak kazanan bir meczup tanıttığı Şeyh Mehmed Efendi tarafın-
dervişin hayatı hakkında bilinenler bir dan Tepebağı’ndaki köşke götürüldü-
araya getirildikten sonra, kaleme al- ğünü yazmaktadır (Âşık Cemâl, [ty]).
dığı Amasya Seyahatnamesi’nin 1926 Bu zât, Ramazan Efendi dergâhının 12
baskısı üç bölüme ayrılarak, metin Şubat 1907’de vefat eden (Osmanzâde,
merkezli olarak incelenecek; eserdeki 2006: 456) Halveti-Sünbüli postnişini
“beş rakamı, gelecekten haber verme, Şeyh Mustafa Şükrü Efendi’nin oğlu,
vahdet, aşk, vatanın birliği, şapka Şeyh Hafız Mehmed Tevfik Efendi’dir.
inkılâbı” hususlarına değinilecektir. Mehmet Tevfik Efendi, babasının yeri-
Seyahatnâme’nin ilk şeklini oluşturan ne posta geçmiştir (Yücer, 2004: 176).
destan hâliyle, 1341 ve 1926 nüshala- Böylece Âşık Cemâl’in önce Şeyh Mus-
rı arasındaki farklılıkların siyasi ve tafa Şükrü Efendi’ye, ardından da oğ-
sosyo-kültürel sebepleri üzerinde du- luna intisap ettiği anlaşılıyor. Babası-
rulacaktır. Böylece Osmanlı’dan cum- nın dostu Selanik Evkaf Muhasebecisi
huriyete geçişin bir meczup âşığın ha- Ahmed Fahreddin Bey’in kızı ile evle-
yatında meydana getirdiği değişiklik nerek Selanik’e gitmiş (Göktürk, 1959:
gözler önüne serilecektir. Makalenin 1146)5; bu sırada on dokuz yaşında
sonunda “Ek” olarak risalenin Latin olan Cemâl, kayınbabasının ısrarıyla
kökenli Türk alfabesine aktarımı ve- mekteb-i idadiye başlamış, fakat bura-
rilecek, böylece haklarında metin ve da da tekkelere devamla birlikte esra-
bilginin çok olmadığı Osmanlı coğraf- ra alışmıştır. Bu durum aile arasında
yasındaki meczuplarla ilgili literatüre huzursuzluğa sebep olunca, çıkan bir
katkı sağlanacaktır. kavga sonucu eşini ve küçük yaştaki
1. Tek Telli Saz Şairi Âşık çocuğunu terk ederek İstanbul’a dön-
Cemâl’in Hayatı müştür. Babasından kalan önemli bir
1875’e doğru İstanbul’da doğ- yekûn tutan mirasını tasfiye ederek
muştur. Farklı eşlerinden çok sayıda tekkede yaşamaya başlamıştır. Bu sı-
çocuğu olan Evkaf Baş Mümeyyizi rada esrarkeşliğine, içki müptelalığını
Trabzonlu Kambur Mustafa Bey’in da eklemiştir (Göktürk, 1959: 1146-
oğludur. Babası erken öldüğünden 1147). Evkaf-ı hümayun teberrükat-ı
üvey baba ve üvey ana elinde öğreni- vakfiyye kitâbetinden emekli olmuştur
mi ihmal edilmiş, serazat büyümüş, (Âşık Cemâl, [ty.]). Hayatına bu şekil-
çok genç yaşlarda Kocamustafapa- de devam ederken, Mazhar Bey isimli
şa’daki Ramazan Efendi dergâhına bir zât, İstanbul Silivrikapı’da Tepebağ
bağlanmıştır (Göktürk, 1959: 1146). semtindeki köşkünde Cemâl’e beş tel-
Bu tekke, 16. yüzyılda Halvetiyye’nin li bir saz hediye etmiştir (Âşık Cemâl,
Ramazaniyye koluna aittir. 19. yüzyıl 1926: 3).6 Öteden beri saza, âşıklığa
içerisinde yine aynı tarikatın Sünbü- hevesi olan (Göktürk, 1959: 1147)
liyye koluna geçmiştir (Tanman, 1990: Cemâl de bu sazla yollara düşmüştür.
131-132).4 Bu durum, şairin Halve- Bu noktada Âşık Cemâl’in yazdıkla-
ti-Sünbüli olduğunu göstermektedir. rıyla ikincil kaynaklar arasında bir
http://www.millifolklor.com 21
Millî Folklor, 2017, Yıl 29, Sayı 115
uyuşmazlık vardır. Göktürk, Cemâl’in kendini “Her havayı tek tel ile çalan
sazı aldıktan hemen sonra “Gönül bir, sazende-i cihan Âşık Cemâl” diye ta-
dost bir, Allah bir” diyerek, sazın dört nıtan Cemâl’in bir elinde yarım met-
telini çıkardığını ifade ederken (Gök- reden büyük bir tabelası bulunur, bu-
türk, 1959: 1147; İstanbul, 1993: 360); nun üzerinde “Tek Telli Sazşairi Âşık
Amasya Seyahatnamesi’ndeki; Cemâl” yazısı okunur, öteki elinde
“İstanbul’da Silivrikapı haricinde silah gibi omzuna dayalı tek telli sazı
Tepebağ nam mahallinde kain köş- bulunurdu (Aksel, 1975: 7447). Aksel’e
künde sâkin Mazhar Bey’den beş telli göre 1922 tarihinde sık sık İstanbul
olarak yadigâr sazımın perdeleri sokaklarında görülen âşık, daha çok
de beş olduğu hâlde İstanbul’dan Fatih, Malta caddesi, Karagümrük, Si-
hareketle Bandırma’dan Bursa, Es- livrikapı semtlerinde görülürdü. Yaz-
kişehir, Ankara tarikiyle Amasya’ya kış giydiği uzun bir paltosu mevcuttu.
kadar edilen seyahatte tesâdüf edilen Sert uzun adımlarla yürüyen âşığın
cemâller de beştir. Şöyle ki umumî se- bakışları da sert olup siyah gözleri
ferberliğin ilanından on beş gün sonra
ve kırçıl bir sakalı vardı (Aksel, 1975:
Amasya şehrine vusûlümde beş tel- 7447).9 Yıllarca perişan bir halde semt
lerden dört telleri çıkarılıp tek tel
semt, kahvehâne kahvehâne dolaşan
üzerinde çalınması Amasya mutasar-
Âşık Cemâl’in muhatapları için söy-
rıfının (...)” (3)
lediği manzumeler de genellikle anla-
ifadeleri dört telin sonradan çı-
şılmaz olarak nitelenmiştir. Nitekim
karıldığını göstermektedir. Yukarıda
Göktürk, bunlardan bir tanesini nak-
sazı aldığı yerin sahibi ve hediyeyi ve-
letmiştir:
ren noktasında da Göktürk’ün farklı
“Fikriyâ senin dildeki bu nârını
bir rivayeti verdiği dikkate alınırsa,
Söndürmez asla ol yedi deryâ
Göktürk’ün sözlü kaynaklardan al-
Derunun nehri Ceyhuni çağlar
dığı bilgilerle maddeyi yazdığı söy-
Hep aşk-i yârdır seni böyle mest
lenebilir. Nitekim burada Amasya
iden
Seyahatnamesi’nden de bahsedilme-
Melek simâ, saçı Leylâ
mesi, eseri Göktürk’ün görmediği ka-
Muhal, tasviri muhal senin hâl-i
nısını uyandırmaktadır.
pür melâlin
Bandırma, Bursa, Eskişehir, An-
Vakıf ancak halime cihanda gani
kara yoluyla Amasya’ya kadar bir se-
Mevlâ!” (Göktürk, 1959: 1147)10
yahat yapan Âşık Cemâl, burada 6 Ey-
Aksel, Âşık Cemâl’in saz ve sözü-
lül 1914 tarihinde7 tek telli sazıyla Arş
nün hiç kimseye benzemediğini söyle-
İleri marşını çalınca bu şehrin muta-
dikten sonra hakkındaki şu rivâyeti
sarrıfı Cemâl Bey’in hayretini kazan-
naklediyor:
mıştır. Burada Cemâl Dede’nin yöne-
“Söylentilere göre zengin bir aile-
timindeki Amasya Mevlevihânesi’nde
nin oğlu olduğu halde aşk derdine tu-
beş gün8 kalmıştır (Âşık Cemâl, [ty];
tulmuş, eline bir saz vermişler, dili çö-
Âşık Cemâl, 1341: 2; Âşık Cemâl,
zülmüş, tek telli sazı ile şehir şehir köy
1926: 3).
köy dolaşırmış.” (Aksel, 1975: 7447).
İstanbul’a döndükten sonra
22 http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2017, Yıl 29, Sayı 115
Yukarıdaki rivayetin halkın zih- rın olduğu belirtilmelidir. Bu durum,
nindeki âşık-meczup kalıbına uygun- Türkiye’nin geçirdiği sosyo-kültürel
luğu açıktır. Âşık Cemâl’in bir de tak- değişimlerle yakından ilişkilidir.
lidi olduğunu yazan Aksel, bu kişinin Önceden de yazıldığı gibi Âşık
kendini Âşık Cemâl olarak tanıtarak Cemâl bir Halvetî dervişidir. Kendisi-
ufak-büyük demeden para topladı- ne ait bir evi olmayan Cemâl, Rama-
ğını, para yoksa elbise, pabuç, göm- zan Efendi dergâhında kalmaktadır.
lek talebinde bulunduğunu yazıyor Bu durumun ifadesi, incelenen üç me-
(Aksel, 1975: 7447). Bu durum, Âşık tinde farklılık göstermektedir:
Cemâl’in İstanbul’da ne kadar tanın-
dığının, sevildiğinin göstergesi olsa Destan 1341 1926 Nüshası
gerek. Esasen meczuplara karşı her [1925]
Nüshası
zaman cömert olan İstanbul halkı, on-
ları Allah’ın aşkında erimiş kimseler İstanbul’da İstanbul’da Yok
olarak görmekteydi.11 Koca Mus- Koca Mus-
1934 yılında “Âşık” soyadını alan tafa Paşa’da tafa Paşa’da
Ramazan Ramazan
Cemâl’in ne zaman öldüğü bilinme-
Efendi Efendi
mekle birlikte, Hakkı Göktürk’ün İs- dergâh-ı dergâh-ı
tanbul Ansiklopedisi’ne yazdığı biyog- şerîfinde şerîfi yirmi
rafiden 1940’lı yıllarda hayatta olduğu sâkin beş senelik
fukara-yı ikâmetgâhım
anlaşılmaktadır (İstanbul, 1993: 360).
dervişândan olup beş
2. Tel, Tek; Fakat Anlamı De- Amasya odalı işbu
ğişken seyyahı Ah- dergâhın (2)
Amasya Seyahatnamesi, Âşık met Cemâl. [...] müte’akib
[...] Bu beş yirmi beş senelik
Cemâl’in tespit edilebilen yegâne ese-
cemâl ile Koca Mustafa
ridir. Bu risalenin önce tek sayfalık bir
İstanbul’a Paşa’da Ramazan
destan olarak basıldığı (Âşık Cemâl, avdet beş Efendi câmi’-i
[ty]), daha sondaki tarihlerde bir ri- odalı şerîfi haval-
dergâha isinde beş odalı
sale şeklinde en az iki revizyondan
muvasalat- ikâmetgâhımda
geçtiği anlaşılmaktadır: Bunlardan
tan sonra [...] (4)
ilki 8 sayfalık R. 1341 [1925] tarih- [...] (3)
li nüsha, ikincisi ise 16 sayfalık 1926 Açıkça görüldüğü üzere tekkele-
tarihli nüsha. Bunların dışında 1926 rin kapatılmadığı tarihlerde basılmış
varyantının 1927 tarihli Ahmet İhsan iki varyantta Âşık Cemâl kaldığı yeri
matbaasında basılan bir nüshası daha ve derviş olduğunu açıkça ifade et-
vardır. Bu durumdan anlaşıldığı ka- mektedir. Hatta bu iki nüshadaki fo-
darıyla Âşık Cemâl bu risaleyi farklı toğraflarında da derviş kıyafetindedir
zaman ve şekillerde bastırmış olup (foto 1, 2). Ancak 1926 tarihli nüshada
ulaşılamayan başka nüshalar olması bu durum değişmektedir; çünkü Âşık
da çok mümkündür. Nitekim Malik Cemâl derviş olduğunu ihsas ettire-
Aksel, 1928 tarihli bir nüshayı kullan- cek tüm verileri ortadan kaldırmış-
mıştır. Bu noktada bu üç benzer metin tır. 30 Kasım 1925 tarihinde tekke ve
arasında bir takım ilginç farklılıkla- zâviyelerin kaldırılmasına dair kanun
http://www.millifolklor.com 23
Millî Folklor, 2017, Yıl 29, Sayı 115
kabul edildiği düşünüldüğünde, Âşık Üçüncü ve çok önemli bir ayrım
Cemâl’in bu tavrı anlaşılır olmaktadır. da 1341 ve 1926 benzer metinleri ara-
Üç varyantta ortak bir motif ola- sında görülmektedir. 1341 varyantın-
rak, Âşık Cemâl’in sazının tek telli da, beşlere örnek verilip konu “aşk”a
oluşu dikkat çekmektedir. Ancak bu- bağlanır ve buradan da metin Türkiye
nun sebebi benzer metinler arasında için dualarla sona erer. 1926 varyan-
farklı şekillerde açıklanmaktadır: tında ise beşlere örnek verilip “aşk”
bahsine geçildiğinde;
Destan 1341 [1925] 1926
Nüshası Nüshası 1341 [1925] 1926 Nüshası
Ârifler anlar [...] Vahdet- [...] Vahdet- Nüshası
bir telli sazı i milliye i milliye ‘Aşk gayet ‘Aşk gayet kuvvetli bir
Perdesi on iki şerefine tek şerefine tek kuvvetli bir câzibeye mâlik bir hakikat-
nedir niyâzı tel ile çalınan tel ile çalınan câzibeye mâlik tir ki cânânına âşıkı îsâl
Bir pâdişâha, sazımın (3) sazımın (4) bir hakikatdir eden işte bu aşktır. Bütün
on iki vezîre ki cânânına kainat işbu seyahatnam-
Duâdır âşıkı îsâl eden edeki beşlerin tesâdüfât-ı
sıdkile sazın işte bu aşkdır. garîbesine hayrân olup bu
avâzı ‘Aşk ise mecâzî beşlere inzimâm eden bir
[...] Fransız, Türk milleti Bir tel birlik ve hakîkîdir. beş daha var bu beşlerin
Moskof, Japon Türk milleti kuvvetini Mecâzî ‘aşkı birincisi Âşık Cemâl da’iniz
ve İngiliz birlikte bu- gösterir dilberlere karşı İstanbul’da Evkaf Muhasebe-
kahrı için bu lun rif’ati Buldu halâsı cereyân eden i Umumiye kaleminde kâtib
sazın dört tel- Tek telli birlik ile şu muhabbet ve iken zuhûr-ı hürriyetten beş
leri koparıldı. şu sazımın diyâr (13) alâkadır [...] (5) mâh mukaddem fes yerine
Osmanlı, Al- budur ancak külah giyip külah ile kaleme
man, Avustu- hikmeti (6) devam ve zuhûr-ı hürriyete
rya ittihadın kadar külah ile ifâ-yı vazîfe
delâlet etmek eyledim, binaen’aleyh o
üzere bir tek külah hürriyeti tebşîr eden
tel üzerinden bir külah idi. (7)
on iki perde yukarıdaki tabloda da görüldüğü üze-
ile [...]
re, bu baskının temel özelliği olan
Aslında tüm metinlerde “birlik”
kehanet motifine geçmektedir. Bu
fikrinin esas alındığı görülmektedir.
motife diğer varyantlarda rastlan-
Ancak ilk metnin I. Dünya Savaşı sı-
mamaktadır. Bunun sebebi, Âşık
rasında yayımlanmış olması, âşığın
Cemâl’in değişen şartlara ayak uydur-
bu temayı müttefiklerin birliği olarak
maya çalışmasında aranabilir. Tekke-
yansıtmasına zemin hazırlamıştır.
lerin kapatılmasıyla 25 yıldır barındı-
Öte yandan “tek tel” ile “tek padişah”
ğı mekâna veda eden âşığın yaşamının
arasında da anlam ilgisi kurulmakta-
oldukça zora girdiği, 03 Mart 1930
dır. Cumhuriyetin ilanından sonraki
tarihli Cumhuriyet gazetesinde çıkan
metinlerde ise “vatanın birliği” fikri
bir haber vasıtasıyla anlaşılabiliyor.
esas teşkil etmiştir. Bununla da âşık,
Habere göre gazetenin idarehanesine
Millî Mücadele esnasında yurdun pa-
gelen âşık, yatacak yerinin bile olma-
dişah yanlıları ile TBMM taraftarları
dığını belirtmiştir (Âşık Cemâl, 1930:
arasındaki bölünmüşlüğünün sona er-
3). Bu durum, âşığın 1925’te baskısı
mesini vurgulamaktadır.
24 http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2017, Yıl 29, Sayı 115
yapılan risalesini 1926’da niçin yeni- Müslüman olmayan Türk toplulukla-
lediğini açıklar mahiyettedir. Cemâl rına da bakıldığında, pek çok kültürde
bu risalede, cumhuriyet devrimlerine olduğu gibi (Mauss, 2005: 390) Türk-
taraf olduğunu, hatta bunları daha lerde de histerik tavırlar gösteren ki-
önceden müjdelediğini ifade etmek şiler görülmektedir. Özellikle kamlar
suretiyle dönemin idarecilerinden ka- bu nitelikleriyle öteki dünyayla ileti-
lacak yer için destekte bulunmalarını şime geçmektedirler. Bu da gösteriyor
istemiş olabilir. Ancak 1930’lu yıllar- ki oldukça erken tarihlerden itibaren
daki beyanından da anlaşılacağı üzere
Türk kültüründe görülen kamların
başarılı olamamıştır.
mevcudiyeti ve histerik tavırları (Ül-
3. Beş Rakamının Meclûbu Ol-
ken, 1971: 168-172), İslâmiyet’in ka-
mak
bulüyle birlikte bazı derviş grupların-
Amasya Seyahatnamesi, Âşık
da rastlanan cezbeli kişilerin toplum
Cemâl’in beş sayısına tutkulu bağlı-
tarafından kutsal veya yarı-kutsal ka-
lığını gösteren Türk edebiyatının bu
bul edilmelerinde kolaylaştırıcı bir rol
husustaki en ilginç eserlerinden birisi-
oynamıştır. Pek tabii yeni dine geçişle
dir.12 Risale, ailesini terk edip İstanbul
bazı eski kamların da tasavvufi olu-
sokaklarında çaldığı ve söyledikleriyle
şumlar içinde eridikleri düşünülebilir.
geçinen bir meczubun, kendisine es-
Bu küçücük eserde Âşık Cemâl,
rarlı bir hava katarak, yaptığı bazı ke-
kendisinden bekleneceği üzere, hemen
hanetleri içermekte olup bu öngörüleri
konuya girer ve risalesini “Beş kıtalı
kabul ettirmek için halkın ortak bilinç
küre-i ‘arz üzerinde emsâli görülmemiş
üstünde önemli bir yeri olan meczupla-
beşlerin tesadüfât-ı garîbesini beyân
rın karizmasından faydalanmaktadır.
eden Amasya Seyahatnamesi” olarak
Bilindiği gibi Osmanlı coğrafyasında
tanıtır (3)13. Bu tanıtım bile nasıl bir
yaşayan müslüman halkın meczupla-
eserle karşı karşıya kaldığımızı açık
ra karşı büyük bir ilgisi vardı. Bu bağ-
bir biçimde beyan etmektedir. Eserin
lamda onları uğurlu kabul edip onların
tamamı Âşık Cemâl’in beş rakamının
söylediği her sözü hakikatın bir işareti
kutsal karakteri üzerine yaptığı çıka-
veya gelecek için tebşirat olarak kabul
rımlar ve buna bağlı olarak, bazı olay-
ediyorlardı. Bu bağlamda elde olan an-
ları önceden haber verdiği iddialarının
latılarda en çok dikkati çeken nokta,
üzerine kuruludur. Bu bağlamda ese-
meczupların aslında akıldan yana za-
ri, üç bölüme bağlı on beş kısım olarak
yıflıkları olmadığı hâlde öyle görünme-
incelemek mümkündür:
yi tercih ettikleri, böylece insanlardan
1. Beş rakamı: Kendi içinde iki
uzak kalabildikleridir. Esasen İslâm
kısma ayrılabilir:
tasavvufunun meczup kavramını ka-
a. Beş rakamıyla ilgili olaylar,
bul edip saygı göstermesi, öyle anla-
b. Beş rakamının değeriyle ilgili
şılıyor ki halkın saygısının dinî bir
çıkarımlar,
nitelik almasında önemli bir etken ol-
muştur. Ancak konuyu sadece İslâm’la 2. Âşık Cemâl’in kehanetleri,
sınırlandırmak çok da doğru değildir. 3. Açıklamalar.
http://www.millifolklor.com 25
Millî Folklor, 2017, Yıl 29, Sayı 115
3.1. Beş Rakamı gece misafir etmesi; bu subayların
Beş, bir tek ve bir çift sayıdan elde kendisine verdikleri şeker kutusunda
edilen ilk sayı olup insan yaşamı ve beş şekerin kalması; Âşık Cemâl’in de
beş duyuyla bağlantılı bir sayı olarak bu beş şekeri beş köşeli Türk sancağı-
kabul edilir. Bu sebeple Avrupa’dan nın zaferi ve şerefi aşkına yemesi (4).
Çin’e, Kuzey Amerika Kızılderilile- Son olarak Kurtuluş Savaşı’nda
rinden Hindistan’a uzanan geniş bir da beş sayısıyla ilgili tesadüfler ara-
alanda kullanım alanı bulmuştur sında şunları saymaktadır:
(Schimmel, 1998: 118 vd.). Bu bağlam- Genel seferberliğin beş sene sür-
da İslamiyet’te de önemli sayılar ara- mesi, Yunanlılara karşı beş büyük
sındadır:
zafer kazanılması, Türk ordusunun
İslam’ın şartlarının beş olması,
on beş günde İzmir’e girmesi, Baş-
beş vakit namaz, İslam hukukunda
komutanlık Meydan Muharebesi’nin
beş kategorinin mevcudiyeti, ehl-i bey-
beş gün beş gece sürmesi, Yunan baş-
tin beş kişiden müteşekkil oluşu, bu
komutanı Papulas’ın Sivrihisar’da
durumu örneklemektedir (Schimmel,
bıraktığı nişanların sayısının beş ol-
1998: 129, 132-133).
ması, beş Yunan generalinin esir alın-
3.1.1. Beş Rakamıyla İlgili
ması, Paris Sulh Konferası’nın beş
Olaylar
gün devam etmesi, Mudanya Ateşkes
Âşık, beş rakamıyla ilgili üç olay
Antlaşması’nı beş devletin imzalama-
kümesinden bahseder: Kendisinin
sı, sulhu müjdeleyen topların alafran-
Amasya gezisi, Çanakkale Savaşı ve
ga saat beşte atılması (5).
Kurtuluş Harbi.
Yukarıda da görüldüğü gibi Âşık
Aynı zamanda risalenin ilk olay
Cemâl, birçok olay içinde sadece beş
dizisi olan Amasya seyahati sırasında
sayısıyla ilgili olanlarına yer vermek-
Amasya’ya seferlikten on beş gün son-
te, diğerlerini görmezden gelmektedir.
ra varması, beş Cemâl’le (Amasya mu-
Ayrıca beşin katlarını da düşüncesi-
tasarrıfı, kendisi, kırılan sazını tamir
nin delili olarak kullanmaktadır ki
eden usta, Amasya Mevlevîhânesi şey-
aslında sayıların katlarının bu şekilde
hi, Gülcemâl vapuru) karşılaşıp bura-
hesabı oldukça eski bir geçmişe dayan-
da beş gün kalması, âşığın risalesinin
maktadır (Schimmel, 1998: 121-122).
devamında sıralayacağı tesadüflerin
3.1.2. Beş Rakamının Değeriy-
de başlangıcını teşkil eder (3).
Bu seyahatin ardından I. Dünya le İlgili Çıkarımlar
Savaşı’nın çıktığını yazan âşık, aka- Şair, risalesinde beş rakamıy-
binde Çanakkale Zaferi’nde de beş la ilgili tesadüfleri sıralarken, arada
sayısıyla ilgili tesadüflerin olduğunu da bu rakamın değeriyle ilgili açıkla-
ifade eder. Bunlar şöyle sıralanır: malar yapmaktadır. Müzikte usûl ve
Zaferin 5 Mart’ta olması; yirmi makamı gösteren çizgilerin ve sazın
beş senelik Kocamustafapaşa’da Ra- perdelerinin beş olmasını (4) örnek ve-
mazan Efendi Camisi yakınlarında rerek müzik ve sazla başlar. Ardından
beş odalı ikametgâhında 5. Ordu’ya kozmografyayla ilgili örnekler verir ki
mensup 5. Tümen’den beş subayı beş bunlar:
26 http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2017, Yıl 29, Sayı 115
Dünyanın kıta sayısı, güneş etra- demektir ve bu kuvvet, Anadolu’da beş
fında dünyanın 365 günde dönmesi, zafer kazanır (8). Lozan sulhundan
dünya etrafında devreden yıldızların beş ay önce külahına ay yıldız taka-
sayısı, en büyük yanardağ, nehir ve rak, bu antlaşmayı müjdelemesi (7).
göllerle, en yüksek dağların hep beş Atatürk’ün şapka giydiği gün, külahı-
tane olmasıdır. Biyolojiyle ilgili örnek- nı atarak melon şapka giymesi (s. 7-8).
leri ise, canlıların beşe taksim oluşu; Kış ayında elbiseleri eskidiğinden 3.
insanın deri, kemik, kan, damar ve si- Kolordudan kaput verilmesi ve bunun
nirden meydana gelişi; parmak sayısı; tam bir askerî kıyafet oluşu (8).
his sayısı; kafa, iki kol ve iki bacağın 3.2.2. Sakal Kesmesi:
mevcudiyeti; sindirim sisteminin beş Sakalını beş defa kesmesi de mü-
organdan müteşekkil olması; gözün him olaylara işarettir. Âşık, ilk kez
beş aracının oluşu; hayatın dönemleri; zevcesi için sakalını kestiğini söyler
ırklardır. Ardından dinden örnekler ve bunun üzerinde durmaz. İkinci ke-
verir: Beş dinin varlığı, İslam’ın şart- sişi ise Çanakkale Savaşıyla ilgilidir.
ları, ezanın ve namazın vakitleri, Hz. Cemâl, bu durumu şu şekilde açıklar:
“Şöyle ki bıyıklarımı ve sakalın iki
Muhammed’in camisindeki minare
taraflarını bir günde, çenedeki kısmını
sayısı, pençe-i âl-i aba. Son olarak za-
da ertesi günde tıraş eylemiştim. Bıyık
manla ilgili örnekler vererek düşünce-
buruna yakın olmasına nazaran bıyı-
sini delillendirmeye çalışmaktadır: Bir
ğın tıraşı Arıburnu ve sakalın iki ta-
günün zamansal bölünüşü, seher vak-
rafının tıraşı Anafarta çenedeki kısım
tinde horozların ötüş sayısı ve beşinci
ise Seddü’l-bahir için idi ki fi’l-hakîka
ötüşte şafağın atması.
bu tıraştan on beş gün14 sonra bu mev-
Hatta risalesinin fiyatının on beş
kilerden Beşinci Çanakkale Türk or-
kuruş olmasını bile beş sayısına göre
dusunun hücumuyla düşman denize
belirlemiş olan şair, bu konuda şunları
dökülmüştü.” (8-9).
yazıyor: “Beş kuruş olsa mesârifini ko-
Üçüncü kez sakalını kestikten on
rumayacak, 10 olursa beşin esaslarını
beş gün sonra Sakarya Savaşı kaza-
beyan eden şu Seyahatname hesabı bo-
nılmış (9), dördüncü kesişinde ilk defa
zulmuş olacak.” (Aksel, 1977: 168).
şapka giyilmiş, beşinci kesiş ise Musul
3.2. Âşık Cemâl’in Kehanetleri
meselesinin Türklerin menfaatine uy-
Seyahatnamenin en ilginç kısım-
gun halledilişini müjdelemek içindir
ları âşığın bazı olayları önceden öngör-
(9).
düğü iddialarının olduğu kısımlardır.
3.2.3. Çıngırak Çalması:
Kehanetleri üç noktada toplanabilir:
Şairin şapka giyilmesinden on
3.2.1. Önceden İşaret Ettiği
beş gün önce çıngırak çalması, yeni bir
Hususlar:
devri müjdelemek içindir (9-10).
Evkaf’ta çalışırken II.
Gelecekten haber verme, velîler
Meşrutiyet’in ilânından beş ay önce fes
(Ocak, 1983: 103-11; Ocak, 1992: 90)
yerine külah giymesiyle “Hürriyet”in
ve meczuplarla (Abdülkadiroğlu, 2000:
ilânına işaret edişi (7). Amasya’da tek
31; Enfî Hasan, 2014: 145-146) ilgili
telli sazıyla “Arş İleri” marşını söyle-
anlatılarda sıkça görülen bir motiftir.
mesi ki tek tel, “birlikten kuvvet doğar”
Yazıya ulaşmamış toplumlarda (Lévy-
http://www.millifolklor.com 27
Millî Folklor, 2017, Yıl 29, Sayı 115
Bruhl, 2006: 104) ve Eski Türklerde de tisası”, 30 Ağustos 1925’te Mustafa
geleceği haber veren kâhinler (şaman) Kemal Paşa’nın Kastamonu gezisinde
mevcuttu (Ocak, 1983: 105-106). Bu halka şapka giymeyi tavsiye etmesiy-
motife Kur’ân-ı Kerim ve hadislerde le başlamış, 25 Kasım 1925’te de ka-
de rastlanmaktadır (Ocak, 1983: 104). nun hâline getirilmiştir. Şapka ikti-
Buna bağlı olarak özellikle tasavvufi sası belki de devrimler içinde halkın
eserlerde kevni kerametler arasında en zor sindirdiği olmuştur (Özdemir,
zikredile gelmiştir (Selvi, 1990: 240). 2007: 89). Şapkanın gayr-ı müslimle-
Dolayısıyla böyle güçlü bir arka pla- re ait bir sembol olarak görülmesi bu
na dayanan, kehanet motifinin top- durumun ana sebebidir. Bu sebepten
lum nezdinde kabul görmesi şaşırtıcı bazı köylerin ahalisi büyük kısmıy-
değildir. Bu bağlamda özellikle mec- la o sırada Fransız egemenliğindeki
zupların söylediği önceden kimsenin Hatay’a göç etmiş, bazıları hayatının
anlamadığı ifadelerin sonradan çıktı- kalanını evinden çıkmadan geçirmiş,
ğıyla ilgili çok sayıda anlatı oluşmuş- başındaki şapka görünmesin diye so-
tur.15 İşte Amasya Seyahatnamesi, bu kaklarda şemsiyeyle gezenler olmuş-
edebiyat içinde ayrı bir yere sahiptir. tur (Özdemir, 2007: 94-95). Tepkiler
Çünkü burada, öngörüyü gören kişi- bunlarla kalmamış, ülkede yer yer
nin bizatihi kendisi bu durumu ifşa isyanlar çıkmış, bunlar “seyyar” An-
etmektedir. Bu noktada Âşık Cemâl, kara İstiklâl Mahkemesi tarafından
yaygın anlayış olan kerameti açıkla- hızla cezalandırılmıştır (Tunçay, 2015:
mamak sınırını zorlamaktadır. Her ne 157-164). Devri değerlendiren Tunçay
kadar bazı manevi hâlleri anlatmak (2015: 156), şu yorumu yapmaktadır:
eskiden beri mutasavvıfların takındığı “Sonradan doğan tepkilerin şiddetle
bir tutum olsa da (Niyazî-i Mısrî, 2014: bastırılması üzerine ise, hiç kimsede
82-84; Eren, 1992: 158-160)16 genellik- şapkanın pahalı olabileceğini söyleye-
le hoş karşılanmaz (Ateş, 1992: 549- cek hal kalmamıştır; çünkü görülmüş-
550). Ancak meczuplar bu noktada da tür ki, artık sorun fes ya da şapka de-
diğer pek çok hususta olduğu gibi hoş ğil, onlardan birinin giyileceği kafayı
görülmüştür. yerinde tutabilmektedir”. Bu noktada
Âşık Cemâl’in risalede şapka ko- Âşık Cemâl’in tam anlamıyla hükü-
nusuna oldukça önem verdiği görül- met taraftarı bir çizgide durduğu, hat-
mektedir. Bu noktada Amasya Seya- ta oldukça “modern” bir devrimi yine
hatnamesi ile II. Mahmud devrinde, oldukça mistik biçimde temellendirdi-
bizzat padişahın emriyle âşıklara söy- ği açıktır. Hatta Cemâl bununla da ye-
letilen “fes methiyeleri” (Öztelli, 1976: tinmemiş, o günün şartlarında olduk-
117) benzerlik göstermektedir. Bu me- ça pahalı olmasına rağmen (Tunçay,
tinlerle ve Amasya Seyahatnâmesi’nde 2015: 156, Sakal, 2007: 1314-1316), bir
her iki devirde de tepki çeken yeni şapka temin etmiş ve bununla fotoğraf
başlıklar (fes-şapka) övülmektedir. çekilerek risalesinin yeni baskısına
II. Mahmud devrindeki fes devrimiy- eklemeyi ihmal etmemiştir. Önceden
le başlatılan bir sürecin son aşaması işaret edildiği üzere bir derviş olan
olan (Berkes, 2002: 547) şapka “ik- Cemâl, tekkeler kapatılmadan önce iki
28 http://www.millifolklor.com
Description:Bu kehanetlerin önemli bir kısmı incelemede eserin tasavvufi arka planı, kehanet motifinin Türk ve İslam .. 30 Kasım 1925 tarihinde tekke ve.
