Savaş, Devrim ve Uluslaşma_ Türkiye Tarihinde Geçiş Dönemi (1908-1928)

317 Pages·07.868 MB·Turkish

by  Erik Jan Zürcher

Erik |an Zürcher
SAVAŞ, DEVRİM VE ULUSLAŞMA
TÜRKİYE TARİHİNDE GeçIş DönemI: 1908-1928
ÇEVİREN ERGUN AYDINOĞLU
(KİTAPTA YERALAN “SİYASET ADAMI TARİHÇİ OLUNCA” VE
“OSMANLI İMPARATORLUĞU 1850-1922: KAÇINILMAZ ÇÖKÜŞ” ADLI MAKALELER
MELİS BEHLİL TARAFINDAN ÇEVRİLMİŞTİR.)
İSTANBUL BİLGİ ÜNİVERSİTESİ YAYINLARI 84
TarIh 12
ISBN 975-8998-00-5
Kapak Enver Paşa, Trablusgarb’da bIr subaya madalya takarken,
sağ başta Mustafa Kemal durmaktadir.
1. Baski İstanbul, Ocak 2005
© BIlgI İletIşİm Grubu Yayjncilik MüzIk Yapim ve Haber AJansi Ltd. Ştİ.
YAZIŞMA ADRESİ: İNÖNÜ CADDESİ, NO: 28 KUŞTEPE ŞİŞLİ 34387 İSTANBUL
Telefon: [phone] / Faks: 0212 347 10 11
www.bilgiyay.com
E-posta [email protected]
Dağitim [email protected]
YAYINA HAZIRLAYAN ECE TURNATOR - MEHMET BEŞİKÇİ
Tasarim Mehmet Ulusel
DİzgI ve Uygulama Maraton DIzgİevİ
DÜZELTİ SAİT KIZILIRMAK
Baski ve Cİlt Sena Ofset AmbalaI ve Matbaacilik San. Tlc. Ltd. Ştİ.
Lİtros Yolu 2. Matbaacilar SItesİ B Blok Kat 6 No: 4 NB 7-9-11 Topkapi İstanbul
Telefon: [phone] / Faks: 0212 613 38 46
İstanbul Bilgi University Library Cataloging-in-Publication Data
İstanbul Bilgi üniversitesi Kütüphanesi Kataloglama Bölümü tarafından kataloglanmıştır.
Zürcher, Erik Jan.
Savaş, Devrim ve Uluslaşma: Türkiye Tarihinde Geçiş Dönemi: 1908-1928
p. cm.
includes bibtiographicat references and index.
ISBN 975-8998-00-5 (pbk.)
1. Turkey—History—i9th century. 2. Turkey—History—20th ceptury.
DR583.Z87 S28 2004
Erik Jan Zürcher
SAVAŞ, DEVRİM VE ULUSLAŞMA
TÜRKİYE TARİHİNDE GEÇİŞ DÖNEMİ: 1908-1928
ÇEVİREN
Ergun Aydinoğlu

İçindekiler
vii Okura
ı BİRİNCİ BÖLÜM Kaynaklar, Eleştiriler
3 1 Siyaset Adamı Tarihçi Olunca
15 2 Kâzım Karabekir ve îstiklâl Harbimiz Kitabı
27 3 Güvenilir Kaynaklar: Birinci Dünya Savaşı’nda
İstanbul Hollanda Büyükelçiliğinin Siyasi İstihbaratı
45 4 Türkiye Cumhuriyetinin Osmanlı Mirası:
Yeni Bir Dönemselleştirme Denemesi
63 5 Osmanlı İmparatorluğu 1850-1922: Kaçınılmaz Çöküş
81 6 Modern Türkiye’ye Ne Oldu?
Kırk Yıl Sonra Bernard Levvis’in
Modern Türkiye'nin Doğuşu Kitabı
101 İKİNCİ BÖLÜM İmparatorluğun Son Yılları
103 7 1909 İstanbul’unda Köktendinci Bir Ayaklanma mı?
Hollanda Büyükelçilik Raporlarında 31 Mart
121 8 Sultan Reşad’ın Haziran 1911’deki
Makedonya Seyahati
*39 9 Jön Türkler: Sınır Bölgelerinin Çocukları
155 10 Teoride ve Pratikte Osmanlı Zorunlu
Askerlik Sistemi (1844-1918)
173 11 Ölümle Firar Arasında: Birinci Dünya Savaşı’nda
Osmanlı Askerinin Deneyimleri
201 12 Birinci Dünya Savaşı’nda Amele Taburları
215 13 Osmanlı İmparatorluğu ve Mondros Mütarekesi
vlii okura
leri ilk basıldıkları halleriyle, fazlaca değiştirmeden basmak olduğun­
dan bu hususta da okuyucunun affına sığınmam gerekiyor.
Gene de, çoğunlukla aslında çok daha derinlikli bir şekilde ele
alınmayı hakeden konular hakkında “tadımlık” bilgiler içeren bu ma­
kaleleri zevkle okuyup ilgi çekici bulacağınızı ümit ediyorum. Kimi za­
man kışkırtıcı bir biçimde de olsa sorulan soruların, cevapları tatmin
edici olmasa dahi, bizleri düşünmeye sevkedeceğini farzetmek için ye­
terli malzeme sunduğunu umuyorum.
Erik Jan Zürcher
lassos, Milas, Temmuz 2004

Mustafa Kemal, Cumhuriyet Halk Fırkası’nın
İkinci BOyOk Kongresi’nde (15-20 Ekim 1927) NutuKu okurken.
Siyaset Adamı Tarihçi Olunca
Atatürk'ün Nutuk’u Üzerine
1927 yılının Ekim ayında, Mustafa Kemal Paşa’nın Cumhuriyet
Halk Partisi kurultayında verdiği söylev, toplam 35 saat 33 dakika
sürmüş ve altı güne yayılmıştır.
Bu makalede, modern Türkiye tarihi ve tarihyazımında Nu­
tuksun oynadığı rolü incelemek istiyorum. Bu konu şahsım için özel­
likle büyük bir önem taşımaktadır, zira araştırmalarım süresince, ge­
rek 1978-1984 arasında, İttihad ve Terakki Cemiyetinin İstiklâl Sava-
şı’nda oynadığı rol hakkında, gerekse 1984-1989 arasında, Türkiye
Cumhuriyetinin ilk muhalefet partisi hakkında yaptığım çalışmalarda
yazdıklarım sıklıkla Atatürk’ün Nutuk’ta 1918-1927 arasındaki dö­
nem üzerine yazdıkları ile doğrudan bir yüzleşme ve düzeltme ilişkisi
içindeydi.
Atatürk, 1927 yılının baharında, aynı yılın güz aylarında yapa­
cağı konuşmanın hazırlıklarına başladı. Kendi yazışmalarına ilaveten,
arşiv dosyalarının da en önemlilerini Çankaya’ya getirtti. Öncelikle
kullanacağı arşiv malzemesini seçiyor, bunu takiben birkaç saat bo­
yunca, çıkardığı notları, sırayla görevi devralan sekreterlere dikte etti­
riyordu. Günün çalışmaları, sık sık yakın çalışma arkadaşlarının bcğe
4 birinci bölüm: kaynaklar, eleştiriler
nişine sunuluyor, neredeyse her akşam konuklar gün ağarıncaya dek
yemek, içmek ve konuşmak -daha doğrusu yemek, içmek ve dinle­
mek- için konuta çağırılıyorlardı. Bu durumda, cumhurbaşkanının
1919 yılı sonrası Türk tarihi hakkında dev bir hitabe hazırlamakta ol­
duğunun herkes tarafından bilinen bir sır haline gelmiş olması şaşırtı­
cı değil.
Haziran ayının ortalarında, son dört sene içindeki ikinci kalp
krizini geçiren Atatürk, işlerine ara vermek zorunda kaldı. İki haftalık
zorunlu bir istirahat döneminden sonra ay sonunda İstanbul’a geçti (ki
bu, Mayıs 1919’daki ayrılışından sonra İstanbul’a ilk dönüşüydü).
Dolmabahçe Sarayı’na yerleşerek, Nutuk için son hazırlıklarına başla­
dı. Tüm bu hazırlıkların sonunda Atatürk’ün 1923’te kendi kurduğu
ve dönemin tek partisi olan Birinci CHP Kurultayındaki altı günlük
söylevi ortaya çıktı. 15 ile 20 Ekim tarihleri arasında her gün sabah ve
öğleden sonra ortalama üçer saat olmak üzere partiye hitap etti. 1925
baharında muhalefet basınının susturulmasından beri tamamen ikti­
dar tarafından yönetilmekte olan gazeteler, her gün özetler yayımlaya­
rak, cumhurbaşkanının sözlerine geniş yer verdi.
Söylevin resmi konusu, 1919’da İstiklâl Savaşı’nın başından
1927’ye kadar, yeni Türkiye’nin kuruluşunun tarihiydi. Aslında anla­
tılanlar, 1924’ü 1925’e bağlayan yılbaşı aralığında sona eriyordu. Nu-
tuk'ta 1925-1927 arası döneme ayrılmış olan yer, tüm metnin yakla­
şık yüzde bir buçuğundan ibaret. Yazın çalışmalarını bölmek zorunda
kalmasaydı, Atatürk’ün bu döneme daha fazla yer ayırmış olacağı dü­
şünülebilir; fakat kanımca, söylevin (bilahare tartışacak olduğum) ger­
çek hedefleri göz önüne alındığında bu pek muhtemel görünmüyor.
Kurultaydan kısa süre sonra söylevin ilk baskısı, ilginç bir şekil­
de, Türk Tayyare Cemiyeti himayesinde gerçekleştirildi. İki ciltlik bu
lüks baskının metinleri İstanbul’da, haritalarla çizimleri ise Viyana’da
basılmıştı. Aşağı yukarı aynı zamanlarda çıkan halk baskısı ise Millî
Eğitim Bakanlığı tarafından 50 bin kopya basılarak dağıtılmıştı. Bu sa­
yının boyutlarını anlamak için, dönemin Türkiye’sinde halkın sadece
yüzde 10,6’smın okuma-yazma bildiğini (kadın-erkek ve şehir-köy