Salavata ni Nanuma Lesu 9 (teacherʼs guide)

195 Pages·2019·13.305 MB·Fijian

by  coll.

Na dodonu taucoko ni taukeni ni Salavata ni Nanuma Lesu 9 e nona vakatabakidua na Tabana ni
Navunavuci e na Tabacakacaka ni Vuli e Viti.
Sa vakatarai na veikoronivuli me ra lavetaka na veitikina e so mai na ivola dusidusi ia, me kakua ni
guilecavi me cavuti ka toqai e na kena tabalili na yacani Tabana ni Navunavuci e na Tabacakacaka ni
Vuli.
Sa na vakatautaki na kena lavetaki ka vakayagataki na ivola qo vua na Vunivola Tudei ni Vuli e na
veivakadonui taumada ni Dairekita ni Tabana ni Navunavuci ni Vuli e na Tabacakacaka ni Vuli e Viti.

© Tabacakacaka ni Vuli e Viti – 2019

E vola: Tabacakacaka ni Vuli
Marela House
Suva
Viti
Talevoni: [phone]

2.
NA VAKAVINAVINAKA
Sa vakacavari rawa na kena vakacokonakitaki kei na kena veisautaki ka volai vou
na lewenivuli ni Salavata ni Nanuma Lesu 9 me veiraurau vinaka i na itagede ni
Yabaki 9 vakavuli era taura na lesoni ni Vosa VakaViti e vei koronivuli ni sekedrī.
E gadrevi me ra vakavinavinakataki taucoko na matailawalawa era veivuke e na
kena dikevi, moici kei na kena vakadeitaki na lewenivuli e na loma ni ivolanivuli qo
me ra yavutaki vinaka kina na gone.
E na Wasewase e Loma: Tuipulotu Vugakoto (RFTA), Seini Vakaloloma (Heritage &
Arts), Taitusi Arhelger (Heritage & Arts), Vereniki Nailo (Fiji Museum), Lasarusa
Rakula (Career), Aravela Ramabuke (Nasinu Secondary School), Uwate Vakaloloma
(William Cross College), Adi Lewa Vukivuki (Nasinu Muslim College), Ciba Veivuke
(Sacred Heart College), Timaima Tauga (Vunimono High School). Ilaitia Vatuwaliwali
(Suva Adventist High School), Vasemaca Setareki (Suva Grammar), Marama Nasoroi
(Lami High School), Julia Vakacavu (Dudley High School), Ana Tukana (DAV Girls),
Lusiana Salusalu (Ratu Sukuna Memorial School), Adi Vika Qaimoli (Rishikul
College).
E na Yasayasa vakaRa: Joveci Kurotama (Nilsen College), Tomasi Qio (Tilak High
School), Josaia Tulomana (Drasa Secondary School), Mariana Vokiti (Tavua College),
Filomena Yavala (DAV College, Ba), Nemia Naulumatua (Xavier College), Torika
Rawaqa (Tavua District Secondary School), Ema Ratumaisala (Lautoka Andhra
Sangam), Kailutu Kilioni (Saint Thomas High School), Ilaitia Kurucake (Ratu Navula
College), Thomas Vuto (Ba Methodist High School), Apete Marayawa (Ba Sanatan
College).
E na Koronivuli Torocake: Sekonaia Colati (University of the South Pacific), Sekove
Degei (University of the South Pacific), Paula Qereti (University of the South Pacific),
Maria Rosa Civoniceva (Fiji National University), Salome Rokuta (University of Fiji).
E na Tabana ni Navunavuci: Shiek Mohammed Masud (Principal Education Officer
– Secondary Curriculum & Assessment), Waisake Tuicakau (Art & Craft – Primary
& Secondary), Virisila Naisele (Healthy Living – Primary), Vereniki Nailo (History –
Secondary), Sereana Davui (Elementary Science – Primary), Silina Tupua
(Commerce – Secondary), Bulou Gavidi (EO Editing), Miku Sawada (JICA Volunteer
–Editing), Atonio Ramabuke (Conversational Vosa VakaViti – Primary & Secondary),
Viliame Vakasevuraki (Vosa VakaViti – Primary), Mirini Soronamata (Vosa VakaViti
– Secondary), Sunia Ragede (Vosa VakaViti – Secondary), Rolling May (Vosa VakaViti
– Secondary).

3.
NA IVAKAMACALA TAUMADA
Na Salavata ni Nanuma Lesu 9 e navuci me veitokoni vua na qasenivuli ni Vosa
VakaViti e na veivakatavulici. E sega ni tiko taucoko e na lewenivola qo na lewenivuli
me vakatavulici. E na gadrevi me na taurivaki tale eso na ivolanivuli vakarautaki
me vukea na kena vakataucokotaki na veika me vakatavulici. Na isaunitaro
vakarautaki kei na ikuri ni cakacaka lavaki e sega ni yalani, e rawa ni lai vakuria
se tomana tale o qasenivuli.

4.
NA LEWE NI VOLA QO

Wase Ulutaga Tabana
1 Na Tabua Levu Duadua 6
2 Na Veitabani 16
3 Sa Rui Kosakosa Na Wasawasa 24
4 Kunekune Vakā Na Yaloka ni Dilio 32
5 Na Vale VakaViti 48
6 Na Vakasaqa E na Bitu 56
7 Na Yavu Dei 65
8 Na Saravanua 73
9 Na Bati 80
10 Na Veiqaravi Vakavanua 93
11 Na Yaga Ni Kau 102
12 Me Da Kania Na Kakana Bulabula 116
Na iVosavosa VakaViti 130
Na iVolavosa 140
Na iKuri Ni Cakacaka Lavaki 144
Vu ni Tukutuku 192

5.
Wase 1 Na Tabua Levu Duadua

Wase 1 Na Tabua Levu Duadua

Yavu ni Vosa Tabua
Na ikuri ni wilivola
Na tabua e uluniyau e na noda bula na iTaukei. E vuqa na kena icavuti – batina, kamunaga, vatu ni vanua &s.
Na vosa na tabua e kau mai na vosa makawa ni kawa matua ni Pasivika. Qo na vosa era a dau vosataka na
tubuda e na 1 000 na yabaki vakacaca sa oti.
Na tago na /a/ e na gauna oya e ikurimuri ni vosa. E rua na kena ibalebale:
(i) na vanua ni …
se
(ii) dua na ka e …
Na vosa na tabua e kena yavu na “tabu”. E rau sema na /tabu/ kei na /a/. Ni sema na /a/ me ikurimuri ni /tabu/ e
veisau na kena ibalebale me “dua na ka e tabu.” Kena ibalebale e na rai vakavosa, na “Tabua” e dua na ka sa
vakatabui.
Vurevure ni Tukutuku: Lialiaci, Tabana ni Vosa kei na iTovo VakaViti, Tabacakacaka iTaukei,
Okotova – Tiseba 2017

I. Na Digidigi Saunitaro
Wilika na italanoa qai digitaka na isaunitaro vinaka duadua.
1. E itukutuku ni veigauna e Viti na kena laurai na

A. ileu levu duadua.
B. tabua levu duadua.
C. tovuto levu duadua.
D. tabua balavu duadua.

2. Na tabua qo e tiko e na koro o

A. Veinuqa.
B. Dravuwau.
C. Navatulevu.
D. Wainilotulevu.

3. Na tabua qo e

A. va na fute na kena balavu ka lima na kilokaramu na kena bibi.
B. rua na fute na kena balavu ka lima na kilokaramu na kena bibi.
C. tolu na fute na kena balavu ka lima na kilokaramu na kena bibi.
D. lima na fute na kena balavu ka tolu na kilokaramu na kena bibi.

6.
Wase 1 Na Tabua Levu Duadua
4. Na vosa na kea (yatu 11) e vakaibalebaletaki tiko kina koro cava?

A. Veinuqa.
B. Sanasana.
C. Betoraurau.
D. Wainilotulevu.

5. E a yaco vakacava i Wainilotulevu na tabua qo? E a

A. lai kunei mai.
B. lai butakoci mai.
C. soli ga mai vakailoloma.
D. lai vasuti mai Ruwailevu.

Qima! ….Qama!.... Qima!….Qama!....

Tukutuku sa lamata!

Na cava?

E dua na tamata e tu ga mai wasa, ni yaco ga mai na koro mai turaga sara.

O cei o au? Na Tabua

*10 na tabua sa dua na vulo.

*Na wanitabua e dau tali mai e na cava? Magimagi se voivoi

II. Na Saumi Taro Leleka.

Vakayagataka na italanoa mo sauma kina na taro sa koto e ra.

1. Na cava na inaki ni ivalu e tukuni tiko e na ikavitu ni parakaravu?
Na kena inaki me sagai me vakawabokotaki kina na lotu.

2. Na cava era vakatitiqataka kina ni tabua dina e tiko mai Wainilotulevu?
Era vakatitiqataka baleta na kena balavu kei na kena levu ka ni ra sega
ni raica tale e dua na tabua vaka oya.

3. Vakamacalataka na ibalebale ni duguci.
Na kena kau na tabua me lai vosaki kina vakavanua e dua na goneyalewa
me vakawatitaki.

4. Volā na veivanua e dewa mai kina na tabua qo.

Dravuwalu, Kadavu
Betoraurau, Sabeto
Sanasana, Nadroga
Ruwailevu, Nadroga
7.
Wase 1 Na Tabua Levu Duadua

5. Na cava na ibalebale ni kena dau uvuci na davui mai Ruwailevu?
A imatai, e vakaraitaka ni dua na leqa kei na kena ikarua ni sa tiko e na
koro e dua na nodra vasu.

6. Volā e rua na ivakavuvuli o vulica mai e na italanoa.

i. Na kaukaua vakavanua e dau tiko vei ira na vasu e na dua na vanua.
ii. Na tabua e ulu ni iyau vei keda na kawa iTaukei.

I. Na Vakasavuitukutuku
Vakasavuya na itukutuku sa koto e ra.
1. “Na tabua qo e kauta mai ke na noqu itubutubu turaga,” e kaya o Tevita.
E a kaya o Tevita ni tabua oya e a kauta yani e kea na nona itubutubu
turaga.

2. “Au sa na lai kere veivuke i na matanitu o Betoraurau!,” e kailavaka mai na
bati.
E a kailavaka na bati ni na lai kere veivuke i na matanitu o Betoraurau.
3. “E rua tiko na ibalebale ni kena dau uvuci na davui,” e vakamacalataka na
yadra.
E a vakamacalataka na yadra ni rua tiko na ibalebale ni kena dau uvuci
na davui.
II. Na Vosa Cavuti
Volā na vosa e cavuta o koya e vosa tiko e na iyatuvosa e ra.
1. E a tataunaka o Ilai me vakacabora na kamunaga oya me iqusiniloaloa.
“Mo vakacabora na kamunaga qori me iqusiniloaloa,” e tataunaka o Ilai.

2. E a tukuna o Kali ni nona koro ni vasu o Ruwailevu.
“Na noqu koro ni vasu o Ruwailevu,” e tukuna o Kali.

III. Na Vosa Veibasai
Volā na veibasai ni veivosa sa koto e ra.
1. qāqā (ivalu/qito) – druka/kana wai/vili wi
2. kune - yali
3. sorova (dali/wānisiwa) - dreta
4. soqoni - talaci/talabusese/talaraki/yanaraki
5. donumaka - calata
8.
Wase 1 Na Tabua Levu Duadua
IV. Na Vosa Tautauvata
Volā na vosa tautauvata ni veivosa sa koto e ra.
1. ciqoma - taura
2. maroroi - karoni/taqomaki
3. vakatetei - vakasavui/vakadrodroi
4. vakatitiqa - nuiqawaqawa/tawa vakabauta/lomalomarua
5. vakarewataka - vakaceretaka/ vakacecebuyataka

Curu vakaiToga – dau cavu vua e dua e lako ka sega ni tatau ni caka tiko e dua na

soqo se gunu yaqona.

Vaqāqā mada mai se vosa ni vakabula vakavanua mai vei qo. Sa cola vinā (Ba)

(Ba)

Vakayagataka na vosa sa koto e ra mo buli yatuvosa kina.
1. vasu
Au vasu i Wailotua mai Wainibuka.

2. vasuta
E a vasuta na iyau ni cere o tavalequ.

Vakadewataka e na Vosa VakaViti raraba na iyatuvosa sa koto e ra.
Mo kakua ni veisautaka na kena ibalebale dina.
The whale's tooth is the most important item in the iTaukei custom.
Such is its power that in the olden days, it has power to divide the land
and its people. Once presented, it has the ability to forgive wrongdoings
and solve differences.
Vurevure ni Tukutuku: http://www.fijitimes.com

Na bati ni tovuto e dua na ka vakamareqeti vei ira na kawa iTaukei.
E na gauna e liu, e tiko na kena sau kei na kena mana ka rawa ni tawasea
na vanua kei na kawa tamata. E na gauna e cabori kina, e rawa ni ia kina
na veisorosorovi kei na veivakaduavatataki.
Vurevure ni Tukutuku: http://www.fijitimes.com
(E na via duidui na veika era na volā mai na gone ia, me raici ga me kua ni veisautaki na uto ni
vakasama)
9.