Sağlık afet ve acil durum planlarında

12 Pages·2017·0.56 MB·Turkish

Turk J Public Health 2017;15(3)
Available online at: http://tjph.org/ojs/index.php/

Rapor

Sağlık afet ve acil durum planlarında
genel yaklaşımlar ve
ülkemizde kullanılan planlar

Sıdıka Tekeli Yeşil a

a Yrd. Doç. Dr., Hacettepe Üniversitesi Halk Sağlığı Enstitüsü, Afetlerde Sağlık Yönetimi AD., Sıhhiye, Ankara,
Türkiye

Geliş tarihi: 20.02.2017, Kabul tarihi: 10.12.2017

Özet

Bu raporun amacı sağlık çalışanlarına yönelik olarak afet ve acil durum planlarının genel ilkeleri
ile ülkemizde kullanılan planları tanıtmaktır. Sağlık sektörü afet yönetimi içinde özel bir öneme
sahiptir. Doğa veya teknoloji kaynaklı afetler ve karmaşık olayların hepsinin insan sağlığı üzerine
doğrudan ve dolaylı birçok etkisi vardır. Sağlık sistemleri bu etkilere müdahale etmek açısından
hayati bir rol üstlenirler. Afetlerde sağlık yönetiminin en önemli araçlarından birisi sağlık afet ve
acil durum planlarıdır. Raporun giriş bölümünde kısaca afet yönetiminin aşamaları ele alınıp,
sağlık afet ve acil durum planlamasının genel ilkeleri değerlendirilmekte; ardından da ülkemizde
ulusal, il ve hastane düzeyinde hazırlan sağlık afet ve acil durum planları gözden geçirilmektedir.
Son olarak bu planların bir değerlendirmesi yapılarak önerilerde bulunulmaktadır.
Anahtar kelimeler: Afet, afet yönetimi, sağlık afet ve acil durum planları

Sorumlu Yazar: Sıdıka Tekeli Yeşil, Hacettepe Üniversitesi Halk Sağlığı Enstitüsü, Afetlerde
Sağlık Yonetimi AD., Sıhhiye Kampüsü, Sıhhiye, Ankara. Tel: [phone]
[email protected], [email protected]

Copyright holder Turkish Journal of Public Health
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International
License. This is an open Access article which can be used if cited properly.

Turk J Public Health 2017;15(3) 233
General approaches in health disaster and
emergency planning and
existing health plans in Turkey

Abstract
This report aims to inform health workers about the general principles of health disaster and
emergency planning, and to familiarize them with the existing plans in Turkey. The health sector
has an important role in disaster management. All natural and technological hazards and complex
emergencies have a direct or indirect impact on human health and wellbeing. Health systems have
a vital role in responding to these disasters. Health disaster plans are important tools for disaster
management. In the introduction of this report, the steps of a disaster management cycle and the
general principles of emergency planning in health systems will be reviewed. Subsequently, health
disaster plans, at national, provincial and hospital levels will be discussed. Finally, these plans will
be assessed and some recommendations will be provided.
Key words: Disaster, disaster management, health disaster, emergency plans

Giriş açmamaktadır. Söz konusu tehlikeler ne
zaman toplumların yoksulluk, eğitimsizlik,
Afetler, başta sağlık olmak üzere
yanlış şehirleşme, vb. zarar görebilirlikleri
toplumları her alanda etkilemektedir. Bilim
ile bir araya gelirlerse o zaman afete
ve teknolojideki gelişmelere rağmen
dönüşmektedirler. Afetler, Afet ve Acil
afetlerin etkisi küresel düzeyde gittikçe
Durum Yönetimi Başkanlığı’nın (AFAD)
artmaktadır. Kızılhaç Kızılay Federasyonun
yayınlamış olduğu Açıklamalı Afet Yönetimi
(IFRC) 2016 Dünya Afet Raporuna göre 2015
Terimleri Sözlüğünde ‘Toplumun tamamı
yılında, 32.550 kişi afetlerde hayatını
veya belli kesimleri için fiziksel, ekonomik ve
kaybetmiş, bu ölümlerden 9.826’sı teknoloji
sosyal kayıplar doğuran, normal hayatı ve
kaynaklı afetlerde gerçekleşmiştir. Toplam
insan faaliyetlerini durduran veya kesintiye
108.493.000 kişi afetlerden etkilenmiştir1.
uğratan, etkilenen toplumun baş etme
2000 ve 2015 yılları arasında ülkemizde 63
kapasitesinin yeterli olmadığı doğa, teknoloji
doğa kaynaklı afet ve acil durum yaşanmış,
ve insan kaynaklı olay.’ olarak
bunlarda 1388 kişi hayatını kaybetmiş,
tanımlanmaktadır3.
826.240 kişi etkilenmiş 3 milyar dolardan
fazla zarar söz konusu olmuştur. Aynı zaman Afet Yönetimi (Şekil 1) politikalar,
diliminde 83 teknoloji kaynaklı afet ve acil stratejiler oluşturarak başlanan bir süreçtir.
durum yaşanmış, bunlarda da 2112 kişi Risk değerlendirmesi afet döngüsünün ön
hayatını kaybetmiş, 1309 kişi etkilenmiştir2. adımıdır. Yapılan risk değerlendirmeleri
sonucunda önlenebilen tehlike ve riskler

önlenir (Önleme - Prevention). Önlenemeyen
Afet yönetimi tehlike ve risklerin çevreye, topluma,
bireylere ve sosyal yaşama yapacağı olumsuz
Kaynağı ne olursa olsun tehlikeler,
etkiler ve olası zararlar zarar azaltma
örneğin deprem, sel gibi doğa kaynaklı
çalışmaları (Zarar azaltma -Mitigation)
tehlikeler veya nükleer santrallerde
kapsamında minimum seviyeye indirilmeye
yaşanabilecek kazalar gibi teknoloji kaynaklı
çalışılır. Önleme ve zarar azaltma
tehlikeler, tek başlarına afete yol
çalışmalarına rağmen ortadan
Turk J Public Health 2017;15(3) 234
kaldırılamayan veya hafifletilemeyen riskler müdahale gerçekleştirmek gereklidir ancak,
için hazırlık yapılır (Hazırlık - Preparedness). bu iyi bir afet yönetiminin yeterli kriteri
Toplumun zarar görebilirlikleri ve değildir. Sağlık sistemleri afetlere karşı daha
tehlikelerin bir araya gelmesi ile afet söz dirençli ve hazırlıklı olmalıdır. Sağlık sektörü
konusu olduğunda ‘can ve mal kurtarma, afet yönetimi içinde özel bir öneme sahiptir.
sağlık, iaşe, ibate, güvenlik, mal ve çevre Doğa veya teknoloji kaynaklı ve kompleks
koruma, sosyal ve psikolojik destek olayların hepsinin insan sağlığı üzerine
hizmetlerinin verilmesine yönelik çalışmalar’ doğrudan ve dolaylı birçok etkisi vardır.
yapılması müdahale (Müdahale -Response) Sağlık sistemleri bu etkilere müdahale etmek
aşamasını ifade eder. Hasara uğramış veya açısından hayati bir rol üstlenirler. Buna ek
fonksiyonunu kaybetmiş hizmetlerin, alt olarak toplumu etkileyen olay ne olursa
yapının ve binaların kısa sürede onarılarak olsun, sağlık sistemleri bundan nasıl
çalışılabilir hale getirilmesi faaliyetleri etkilenirse etkilensin, bir taraftan rutin
Rehabilitasyon (Rehabilitasyon- sağlık hizmetleri de devam etmek
Rehabilitation) çalışmaları kapsamında zorundadır.
yürütülür. Rehabilitasyon ile iç içe geçmiş
Bu raporun amacı başta halk sağlığı
yeniden yapılanma (Yeniden yapılanma-
çalışanları olmak üzere tüm sağlık
Reconstruction) çalışmalarında ise afet
çalışanlarına afet ve acil durum planlarının
sonrası doğan ihtiyaçlar giderilir,
genel ilkelerini aktarmak ve ülkemizde
deneyimler, çıkartılan dersler ile başa
kullanılan planları tanıtmaktır.
dönülerek tüm aşamalar gözden geçirilir,
eksikler giderilir. Afet yönetim döngüsünün
bütünleşmiş bir parçasıdır, sonu değildir.
Afet ve acil durum planlarının genel
ilkeleri

Tüm sektörlerin ve sektörlerin alt
bileşenlerinin uygulayabileceği model
olabilecek tek bir planlama şeması ve
çerçevesi mevcut değildir. Afetlerin ve
etkilerinin hiçbir zaman birbirinin aynı
olmadığı gibi olayların meydana geldiği
toplumlar ve toplumların içinde yaşadığı
kontekste birbirinin aynı değildir. Bu
nedenle planlar birbirlerinin kopyası
olamaz. Ancak tüm bu farklılıklara rağmen
afet planlamasının ortak birçok ilkesi vardır4.
Şekil 1. Afet yönetimi döngüsü Öncelikle her plan kendinden kapsamlı bir
üst planın parçası olmalıdır (Şekil 2). Şekil
Kaynak: Public Health and Natural Disasters:
2’de ülkemiz örneğinden yola çıkarak
Disaster Preparedness and Response in Health
planların birbiri ile ilişkisi açıklanmıştır,
Systems, Tekeli-Yesil (2006) Tekeli Yeşil tarafından
gösterildiği üzere hastane afet ve acil durum
“Management sequence of disaster and
planları sağlık afet planlarının çekirdeğini
emergencies” (PAHO, 2000) ve “Emergency
preparedness process” (WHO, 1999) şemalarından oluşturur. İl düzeyinde veya yerel düzeyde
ilgili kurumların izni ile adapte edilmiştir. hazırlanan sağlık afet ve acil durum planları,
ildeki tüm hastanelerin planları üzerine

oturmalıdır. Şekil 2’deki hastane afet ve acil
Deprem, sel gibi doğal olayların, durum planlarını sarmalayan hilal şeklindeki
teknolojik kazaların ve benzeri olayların kısım ilde tedavi hizmetleri dışında
afete dönüşmemesi için hazırlık afetlere yürütülen ve yürütülecek olan, başta temel
karşı toplumların en önemli güvencesidir. sağlık hizmetleri olmak üzere diğer sağlık
Planlama ise hazırlığın önemli hizmetlerini de kapsayacak şekilde
bileşenlerindendir. Sağlık sistemleri düzenlenmesi ve ilde yer alan tüm sağlık
açısından afet olduktan sonra etkin bir bileşenlerinin afetler esnasında yönetim ve
Turk J Public Health 2017;15(3)
235
Sağlık afet ve acil durum planları

koordinasyonudur. Ülke çapında yapılmalıdır. Objektif kriterlere göre bir
oluşturulacak sağlık afet ve acil durum hiyerarşi mevcut olmalıdır. Planlar, planı
planları ise il planlarının üzerine oturmalıdır. uygulayacak kişiler / ekiplerce hazırlanmalı
Şeklin il planlarını sarmalayan son hilali ise ve planlamanın bir ekip çalışması olduğu
çekirdekteki ilk iki halkanın afetlere yönelik unutulmamalıdır. Planlar tanımlanmış
kapasitesini ve direncini arttırmaya yönelik periyodlarda güncellenmeli ve tatbik
stratejiler, düzenlemeler oluşturulması, ilin edilmelidir. Planlar, dilek temenni metinleri
kapasitesi yetmediği durumda destek değildir. Kaynaklar ve ihtiyaçlar en uygun
organizasyonu, ulusal ve gerektiğinde şekilde eşleştirilmelidir. Ancak ulaşılmak
uluslararası düzeyde koordinasyonu istenen seviye imkanlar dahilinde
sağlamalıdır. Görüldüğü üzere çekirdekteki planlanmalıdır.
ilk iki plan eyleme yönelik, son plan ise daha
McEntire ve Myers (2004)’ün
çok politikalar oluşturma, stratejiler
çalışmasında da belirttiği gibi bir çok toplum
belirleme ve koordinasyona yöneliktir.
veya kurum planlarını kapsamlı şekilde
hazırlamalarına rağmen planı uygulama
kapasitesinden yoksundurlar.5 Bu nedenle

planların gerçekci ve pratik olarak
başarılabilir olması gerekmektedir.
Ayrıca planlar Dünya Sağlık Örgütünce
(DSÖ) belirlenmiş aşağıda belirtilen dört
temel yaklaşıma sahip olmalıdır.6
A) Bütünsel Yaklaşım: Afet döngüsünün
tüm aşamalarını (Önleme, Zarar Azaltma,
Hazırlıklı Olma, Müdahale ve
Rehabilitasyon) kapsamalıdır. Yani planlar
bütün bu aşamalarda yapılacak hazırlıkları
ve yerine getirilecek eylemleri içermelidir.
Şekil 2. Sağlık afet planlarının birbirleri B) Tüm Olayları İçeren Yaklaşım: Tek bir
ile ilişkisi (Kaynak: Tekeli Yeşil) olaya yönelik hazırlanacak planlar yerine
karşı karşıya olunan farklı riskleri içeren

planlar daha etkin olacaktır. Buradaki temel
yaklaşım yapılan planın, planın hazırlandığı
kurum veya ilin yaşayabileceği farklı olaylara
Zarar azaltma ve hazırlıklı olmak için
uygulanabilecek ortak noktalar üzerine
yapılan tüm çalışmalar aşağıdan yukarıya
oturmasıdır. Ancak kurumun, ilin yakın
sağlık sisteminin tüm kademeleri için
zamanda beklediği veya sık sık yaşadığı bir
düşünülmelidir. Hastane veya diğer sağlık
olay varsa bu olay referans afet olarak
hizmet birimleri, il veya yerel düzey ve ulusal
işlenebilir. Yine de diğer riskler göz ardı
veya merkezi düzey sırasıyla birbirini
edilmemelidir.
kapsayan, biri olmazsa diğerinin tam
olmadığı bileşenlerdir. Planlar planın C) Çok Sektörlü Ve Kesişen Sektörleri Göz
hazırlandığı yapıya uygun tasarlanmalıdır. Önüne Alan Yaklaşım: Afet yönetimi
Afet öncesi dönemi kapsayan çalışmalar multidisipliner bir yapıya sahiptir. Her bir
(önleme, zarar azaltma ve hazırlık) hem sektörün çalışmaları ve dolayısı ile başarısı
afetin boyutunu hem de afet esnasında sadece kendi kapasitesine ve hazırlığına
yapılan müdahalenin kalitesini ve sonucunu değil, kendisi ile birlikte çalışması gereken
belirleyecektir. Dolayısı ile sağlık sisteminin sektörlerin sahip olduğu kapasiteye ve
yerel ve kurum düzeyi planları afet onlarla kurduğu işbirliğine de bağlıdır. Afet
yönetiminin tüm evrelerini (önleme/zarar yönetiminin başarılı olabilmesi için bu
azaltma, hazırlık, müdahale, işbirliği sadece müdahale aşamasında veya
rehabilitasyon/iyileştirme) kapsayan afet sonrasında değil, afet öncesinde ve
planlar olarak tasarlanmalıdır. Günlük planlama aşamasından itibaren mevcut
işleyişe göre bir iş bölümü ve görev tanımları
Turk J Public Health 2017;15(3) 236
olmalıdır. Planlar hazırlanırken afet ihtiyacı karşılamak zorundadır. Ayrıca
yönetiminin tüm aşamalarında destek sunulan hizmetin hem personel hem de
alınması gereken konular ilgili sektörler, kullanılan donanım açısından ekonomik
kurumlar ile birlikte hazırlanmalıdır. maliyeti çok yüksektir.
D) Sistemin Ve Yerelin Tüm Planların kapsamı veya niteliklerinin
Basamaklarını/Katmanlarını İçeren değerlendirmesinde çeşitli indikatörler ve
Yaklaşım: Afetler ile baş edebilme tek bir başlıklar kullanılmaktadır. DSÖ Avrupa Ofisi
basmakta çözülebilecek bir durum değildir. 2012 yılında sağlık sistemlerinin krizlere
Etkin bir müdahale için sağlık sisteminde yer hazırlığını değerlendirmeye yarayan bir
alan tüm basamaklar planlamaya dahil değerlendirme aracı yayınlamıştır (Toolkit
edilmelidir. Örneğin il düzeyinde, birinci, for assessing health-system capacity for
ikinci ve üçüncü basamak sağlık hizmetleri, crisis management).8 Bu değerlendirme
sağlık müdürlüğü, halk sağlığı müdürlüğü, aracının ulusal sağlık planı ile ilgili kısmında
kamu hastaneleri genel sekreterlikleri ve ise şu sorular yer almaktadır.
bunların bünyesindeki şubeler/birimler
• Ulusal acil müdahale planı tüm
planlama kapsamında olmalıdır. Bununla
tehlikeler yaklaşımı ile ve risk
birlikte planlarda merkez teşkilat olarak
değerlendirmesine dayanarak mı
Sağlık Bakanlığının yeri ve rolü de belli
hazırlamış?
olmalıdır. Hazırlanacak planlar çok sektörlü
planların (örneğin ilde valilikler bünyesinde • Plan acil eylem önlemlerini de
hazırlanan İl Afet Planlarının) bir parçası içeriyor mu?
olmalıdır.
• Plan diğer sektör planları ve sağlık
Yukarıda bahsedilen genel prensiplerin sisteminin alt basamaklarının planları ile
yanı sıra hastane afet ve acil durum uyumlu mu?
planlarında temel alınması gereken
• Aktivasyon, koordinasyon ve olay
özellikler DSÖ tarafından aşağıdaki şekilde
komuta mekanizmalarını açıklıyor mu?
belirtilmiştir.7
• Mevcut kaynaklara dayanarak mı
• hayati servislerin devamlılığının
hazırlanmış.
sağlanması,
• Her revizyondan sonra ilgili
• hastanenin her düzeyinde iyi
partnerlere dağıtımı yapılmış mı?
koordine edilmiş operasyonlar planlanması,
• Düzenli olarak tatbikatlar ve
• net ve yeterli iç ve dış iletişim,
simulasyonlar ile test ediliyor mu?
• artan talebe adaptasyon becerisine
• Topluma dağıtımı yapılmış mı?
sahip olma,
Amerika Birleşik Devletlerinde
• kıt kaynakların efektif kullanımı,
gerçekleştirilen bir çalışmada, hazırlanmış
• sağlık çalışanları için güvenli bir planlar, uzunluk (nicelik, tamlık), ayrıntı
ortam sağlanması. (kimin, neyi, ne zaman, nerede ve nasıl
yapacağının tanımlanmasını ve planın
Sağlık sisteminin tüm bileşenleri ve
değerlendirilmesi) kılavuzluk (hazırlık,
katmanlarında afet ve acil durum
planlama, zarar azaltma, müdahale ve
planlamasına ilişkin farkındalık ve inanç
yeniden yapılanma hakkında açıklamalar,
olmalıdır. Sağlık sistemi tarafından sunulan
talimatlar, yönergeler, çizim ve tarifler) ve
hizmetler hayati öneme sahiptir, herhangi
kurumsal katılım (plana katkı sunacak dış
bir sektörde sunulan hizmet ile
grupların bir araya gelmesi) açısından
karşılaştırılamaz. Günlük yaşamda en ufak
değerlendirilmiştir. Söz konusu çalışmada
aksamaların bile büyük sıkıntı yarattığı
“kapsamlı planlar” özetle şöyle
sağlık hizmetlerine, afet dönemlerinde daha
tanımlanmıştır; ihtiyaçların belirlendiği, afet
çok ihtiyaç duyulur. Dolayısı ile sağlık
planları için de planlama ve müdahalenin
sisteminin bileşenleri afet dönemlerinde
gerçekleştirildiği, hem doğa hem insan
hem rutin işlerini kesintiye uğratmadan
kaynaklı olaylara ilişkin planlamayı içeren,
devam ettirmek hem de artan talebi ve
Turk J Public Health 2017;15(3) 237
Sağlık afet ve acil durum planları

bunlara ilişkin sorumlulukların, kurumsal ve Hastane afet ve acil durum planı (HAP)
örgütsel görevlerin hem afet öncesi hem afet
sonrası dönemler için tanımlandığı planlar.9 Hastane bileşenlerinde meydana
gelebilecek herhangi bir kaybın ve bunun yol
Srivasta ve Laurian (2006) ise yaptıkları
açacağı fonksiyon kaybının neden olacağı
çalışmada planları zarar azaltma yönünden
ekonomik maliyetin yanında, sosyal maliyet
değerlendirme protokolü olarak üç konu
de oldukça yüksek olacaktır. Bunlara ek
(somut durum, amaç ve hedefler, zarar
olarak, hastaneleri birçok iş yerinden ayıran
azaltma stratejileri ve politikaları), onbeş
diğer önemli unsurlar şunlardır:
başlık, çok sayıda alt başlık kullanmıştır.
Birinci konu altındaki başlıklar, tehlikelerin
ve tehlikeye açık alanların belirlenmesi,
 Farklı kullanıcı karakterlerine sahip
zarar görebilirlik (vulnerability)
olması: hastanelerde yatarak tedavi gören
değerlendirmesi, risk analizidir. İkinci konu
hastalar olduğu gibi polikliniklerde ayaktan
altındaki başlıklar zarar görebilirliklerin
tedavi gören hastalar da mevcuttur.
azaltılması, çevre kalitesi, genel kamu
Hastaların yanı sıra personel, hasta yakınları
yararıdır. Üçüncü konu altındaki başlıklar
ve ziyaretçiler bulunmaktadır.
ise, yasal düzenlemeler ve kurumlar arası
 Karmaşık yapısı: Hastanelerin
koordinasyon, farkındalık oluşturma,
bünyesinde otel, ofis, laboratuvar, depo gibi
kalkınma kontrolü, destek ve teşvikler,
farklı işyerlerinin yapısal ve fonksiyonel
tehlikelerin kontrolü, kamu tesis ve alt
özellikleri mevcuttur.
yapılarının korunması, yeniden yapılanma
 Kullanım özellikleri: Hastaneler
önlemleri, acil durum hazırlığı, doğal
çoğunlukla 7/24 hizmet verirler. Bu
kaynakların korunmasıdır.10
hizmetlerden farklı ihtiyaç sahibi hastalar,
yaşam desteğine ihtiyaç duyan yoğun bakım
hastaları, hamileler, çocuklar vb. yararlanır.
Ülkemizde uygulanan sağlık afet ve
Hastanelerde kullanılan teçhizat ve malzeme
acil durum planları
göz önüne alındığında hastane binaları

yoğun ve ağır bir yük taşır.
Ülkemizde hastanelerde hazırlanacak
 Altyapı hizmetlerine hayati
planlar, Hastane Afet ve Acil Durum Planı
bağımlılık: Hastanelerin fonksiyonlarını
(HAP), illerde hazırlanacak planlar ise
sürdürebilmeleri elektrik, gaz ve su gibi
Temmuz 2017 tarihine kadar İl Sağlık Afet ve
kritik altyapı sistem ve hizmetlerine bağlıdır.
Acil Durum Planları (İL-SAP) planları olarak
Özellikle su ve enerji kaynağı olmadan
anılırken, bu tarihten itibaren İL-SAP’ın
hastaneler işlevsiz kalacaktır.
Türkiye Afet Müdahale Planı (TAMP) ile
 Tehlikeli maddeler: Hastaneler kendi
entegrasyonundan sonra il afet müdahale
kullanımları için barındırdıkları çeşitli
planları kapsamında sağlık hizmet grubu
kimyasallar, gazlar ve maddelerden
planları olarak isimlendirilmektedir. Yerel
kaynaklanabilecek kaza ve afetlerden sonra
düzeydeki bu planlara ek olarak ulusal
bu maddelerin yol açtığı ikincil olaylara
düzeyde TAMP kapsamında diğer hizmet
maruz kalabilirler.
gruplarının yanı sıra sağlık hizmet grubu
 Dışsal etkenler: Hastanelerin işlevsel
planı da hazırlanmaktadır. Bahsedilen tüm
olabilmesi için ulaşılabilir olması
planlarda, dünyanın birçok ülkesinde ve
gerekmektedir. Afet durumlarında yollarda
sektörde afet ve acil durumlarda kullanılan
oluşabilecek hasar, yıkım veya yakınlarını
olay komite sistemi (OKS) kullanılmaktadır.
arayanlardan kaynaklanabilecek aşırı
OKS dikey düzeyde dört temel servisten
yoğunluk nedeni ile trafiğin kilitlenmesi gibi
oluşmaktadır. Bunlar operasyon, planlama,
olaylar hastanelerin durumundan bağımsız
lojistik ve finans servisleridir. Ayrıca yatay
olarak afet esnasında hastanelerin işlevini
düzeyde güvenlik, basın ve halkla ilişkiler,
yerine getirememesine neden
bilimsel veya hukuksal danışma kurulları
olabilmektedir.11-14
gibi servisler mevcuttur,

Turk J Public Health 2017;15(3) 238
Tüm bu özellikler göz önüne alındığında, müdahale aşamaları, olay yönetim sistemi,
hastaneler sundukları hizmet, fonksiyonel ve yönetim ekibi, yönetim merkezi, yönetim
yapısal özellikleri dolayısı ile diğer araçları ile ilgili standart ve kuralları
işyerlerinden daha farklı afet ve acil durum kapsayan kısmıdır. Olay Eylem Planı Acil
planları hazırlaması ve uygulaması Müdahale Planı’nın etkinleştirilmesi ile olay
gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Bu ihtiyaca süresince tanımlanan zaman dilimlerinde
istinaden Sağlık Bakanlığı tarafından müdahale, hedef ve stratejilerin
hazırlanan Hastane Afet ve Acil Durum Planı belirlenmesi, gerçekleştirilen eylemlerin
(HAP) Uygulama Yönetmeliği Resmi değerlendirilmesi, uygulamaların her
Gazetede 20.03.2015 tarihinde yayınlanarak aşamada gidişata göre geliştirilmesi için
yürürlüğe girmiştir.15 HAP hastanelerin yapılan plandır. Olaya Özel Planlar ise Acil
afetlere ve acil durumlara hazırlığını ve Müdahale Planı’nda yer alan genel işleyiş,
müdahale kapasitesini arttırmak için afet standartlar ve kuralların yanı sıra olayın
yönetiminin tüm evrelerini kapsayan bir özelliğine, etkilerine göre yapılması gereken
yaklaşım ile hazırlanan planlardır. spesifik hazırlıkları içeren plandır.14
Ülkemizde hizmet veren kamu, özel,

üniversite ve askeri (yayınlandığı dönemde
İl sağlık afet ve acil durum planları (İL-SAP),
mevcut olan) tüm hastaneleri kapsar. Bu
TAMP ve TAMP bünyesinde hazırlanan il afet
alanda var olan uluslararası kaynaklardan
müdahale planlarında sağlık hizmet grubu
Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) Avrupa Bölge
planları
Ofisi-Hastane Acil Durum Müdahale Planı

İçin Kılavuz Notlar, DSÖ Amerika Kıtası
Yukarıda bahsedildiği üzere yakın
Örgütü (PAHO)-Güvenli Hastane Kontrol
zamana kadar il düzeyinde İL-SAP olarak
Listesi, Amerika Birleşik Devletleri’nde
adlandırılan planlar hazırlanmaktaydı, ancak
geliştirilen Hastane Olay Yönetim Sistemi
bu planlar TAMP bünyesinde hazırlanan il
(Hospital Incident Command System - HICS)
afet müdahale planlarına entegre edildi. İL-
dokümanları bu kılavuzun hazırlanmasında
SAP deneyimi hem önemli bir deneyim
temel alınan yaklaşımlardır. Müdahale
olarak bu alanda yapılacak çalışmalara örnek
aşamasında, dünyanın bir çok ülkesinde ve
olabileceği düşünüldüğünden, hem de İL-
sektörde afet ve acil durumlarda kullanılan
SAP kapsamının güncel planlarda hala
olay komite sistemi (OKS) benimsenmiştir.
kullanılıyor olmasından dolayı bu raporda
OKS’de dört temel servis (Operasyon,
önce İL-SAP’tan bahsedilecek ardından
Planlama, Lojistik ve Finans) ve ihtiyaca
TAMP kapsamınında hazırlanan ulusal ve il
göre, bilimsel danışma kurulu, hukuk,
afet müdahale planlarında sağlık hizmet
güvenlik gibi yatay servisler mevcuttur.
grubu planlarından bahsedilecektir. Afet
Hastanelerin HAP hazırlamasını
planlarının Şekil 2’deki gibi en yerelden
kolaylaştırmak ve uygulamaları
merkeze doğru hazırlanmaları beklenir
standartlaştırmak amacı ile hazırlanan
ancak TAMP’ı anlatmadan TAMP bu nyesinde
birçerçeve ve kılavuz mevcuttur. HAP
hazırlanan il afet mu dahale planlarında
Kılavuzu üç bölümden oluşmaktadır. Birinci
sag lık hizmet grubu planlarından bahsetmek
Bölüm, HAP’ın işleyişi ve afet döngüsünün
mu mku n deg ildir, bu nedenle TAMP ulusal
önleme/zarar azaltma aşamalarında
ve il planları birlikte anlatılacaktır.
yapılması gerekenleri içermektedir. İkinci
Bölüm, Müdahale aşamasının organizasyonu
ve yapılacak iş ve işlemleri içermektedir.
İL-SAP’ın kapsamı:
Üçüncü Bölümde ise olaya özel plan
örnekleri yer almaktadır. Bu kılavuz İL-SAP il düzeyinde sağlık alanında olası
kapsamında bir çatı plan çerçevesi afetlere ilişkin zarar azaltma ve hazırlık
sunulmuştur. Bu plan kendi içinde üç ayrı çalışmalarının, müdahale aşamasının ve
plana daha sahiptir. Bunlar Acil Müdahale rehabilitasyon ve yeniden yapılanma
Planı, Olay Eylem Planı ve Olaya Özel çalışmalarının planlanmasını içermektedir.
Planlardır. Acil Müdahale Planı, HAP’ın afet İllerin İL-SAP hazırlamasını kolaylaştırmak
ve acil durumlara zamanında hızlı, etkili ve ve uygulamaları standartlaştırmak amacı ile
sonuç alıcı müdahalenin organizasyonu, hazırlanan bir çerçeve ve kılavuza sahip
Turk J Public Health 2017;15(3) 239
Sağlık afet ve acil durum planları

planlardır. İL-SAP Kılavuzu 2010 yılı Bu alt başlıklarda özellikle planların geniş
sonlarında başlayan uzun soluklu bir çalışma bir komisyonca hazırlanmasına, diğer
kapsamında hazırlanmış ve 2012 yılında kurumlar ile işbirliğine planlama sürecinden
basılmıştır. 27.08 2013 tarihinde de Sağlık itibaren başlanmasına önem verilmiş, ayrıca
Bakanlığınca hazırlanan İL-SAP uygulama planın bazı bölümlerinin, alternatif hasta
yönergesi yayınlanmıştır.16 İL-SAP bakım alanları gibi, toplumla paylaşılmasının
hazırlandığı dönemki mevzuat gereği Sağlık toplumun da afet yönetimi sürecinin bir
Bakanlığı’nın planı olarak hazırlanmıştır, parçası olmasına yönelik bir adım olarak ele
ancak sektörün tüm aktörlerinin dahil olması alınmasına değinilmiştir.
gerekliliği göz önüne alınarak üniversite,
Dördüncü ana başlık “İlin Mevcut
özel ve askeri hastaneleri de kapsayabilecek
Durumu” dur. Bu bölümde, ilin sosyo-
bir yapı tasarlanmış ve oluşum aşamasında
ekonomik ve demografik bilgileri, ilin genel
ilgili kurumların da görüşleri alınmıştır. İL-
sağlık göstergeleri ve olağan durumlarda o
SAP temel olarak üç grupta toplanabilecek
ildeki Sağlık Bakanlığı taşra teşkilat yapısı ve
başlıklardan oluşmaktadır.
teşkilat şeması işlenerek elde olan imkânlar,
Birinci grup; ön başlıklardır. Ön kapasite ve var olan durumun
başlıklarda eğitim kitaplarında (dizinler, değerlendirilmesi istenmiştir.
kısaltmalar gibi) ve planlarda (onay sayfası
Beşinci ana başlık “İl Risk
ve değişiklik ve güncelleme çizelgesi gibi)
Değerlendirmesi” dir. Bu bölüm hem başka
bulunan standart başlıklar yer almaktadır.
kurumlarca yapılmış çalışmaları hem de
İkinci grup; Afet yönetiminin tüm geçmiş deneyimleri göz önüne alarak ilin risk
aşamalarını kapsayan toplam 9 ana başlıktan değerlendirmesi ve bu risklerin sağlık
oluşmaktadır. sistemine etkilerinin değerlendirilmesini
içermektedir.
Birinci ana başlık “giriş” dir. Giriş bölümü
afet yönetiminin temel ilkelerini, özetini Altıncı ana başlık “Zarar Azaltma ve
içermektedir. Hazırlık Çalışmaları ve Planlama” dır. Bu
bölümde illerden, illerinde yürüttükleri
İkinci ana başlık “İl Sağlık Afet ve Acil
yapısal ve yapısal olmayan zararları azaltma
Durum Planı Hukuki Dayanak ve Uygulama
çalışmalarını özetlemelerini ve
ile İlgili Mevzuatlar”dır.
planlamalarını, personel eğitimlerini
Üçüncü ana başlık “Planın İşleyişi”dir. Bu planlamalarını ve il bünyesindeki
bölümde planın hazırlama sürecinden hastanelerin planlarını özet şekilde bir tablo
itibaren nasıl yürütüleceği ve çalışılacağı ile ortaya koymaları istenmektedir. Tüm
konuları ele alınmıştır. Toplam 8 alt HAP’lar ayrıca ekler kısmında istenmektedir.
başlıktan oluşmaktadır. Bu alt başlıklar sırası
Yedinci ana başlık “Müdahale Aşamasının
ile şöyledir:
Planlanması”dır. Bu bölümde temel olarak
afet ve acil durumlarında Sağlık
Bakanlığı’nın taşra teşkilatının yapısı ve
 Planın Valilik İl Afet Planı İçindeki Yeri,
işleyişi belirlenmiş ve ildeki tüm şubelerin
 Plan Hazırlama Komisyonu,
afetlerdeki görev tanımları belirlenmiştir. Bu
 Diğer Kurumlar ile Planlama Sürecindeki
kısım sadece Bakanlığın yapılanmasını
Koordinasyon, kapsamaktadır, bunun nedeni İL-SAP
 Planın İşleyişi, Aşamaların Uygulamaya hazırlanırken TAMP sürecinin henüz
Konulması ve Uygulamaların başlamamış olması dolayısı ile Sağlık
Bakanlığına bağlı olamayan diğer kurumları
Sonlandırılması,
kapsayacak yasal bir düzenleme
 Güncelleme Periyodu ve Yöntemi,
olmamasıydı. Ancak İL-SAP yapısı diğer
 Planın Tatbikatı,
kurumları da kapsayacak esneklikte
 Planın Diğer Paydaşlar ile İlişkisi ve
düzenlendiği için afet durumunda TAMP
Paylaşımı sağlık hizmet grubunda yer alan tüm
 Plana İlişkin Toplumun Bilgilendirilmesi kurumların taşra teşkilatları İL-SAP’taki ilgili
servise (operasyon, planlama, finans,
Turk J Public Health 2017;15(3) 240
lojistik) dâhil edilebilmektedir. Bu bölümde Yedinci bölümün diğer önemli bir alt
toplam 24 alt başlık vardır. Bu başlıklar afet başlığı ise afet seviyelerine göre destek il
esnasında ihtiyaç duyulabilecek birçok planlamasının nasıl olacağının işlendiği
konunun planlanmasını ve yapılması büyük, orta ve küçük ölçekli etkiye sahip
gereken temel işlerin düzenlemesini olaylara göre koordinatör il, destek illeri
içermektedir. Alt başlıklar özetle şöyledir; sağlık ve UMKE ekipleri, takviye
planlamasıdır. Bu planlama bir refleks ve

standart oluşturmak için yapılan bir
 Afet esnasında sorumlu diğer kurumlar planlamadır.
ve bunlar ile koordinasyonun nasıl
Sekizinci ana başlık “Rehabilitasyon ve
sağlanacağı; Yeniden Yapılanma Aşaması” dır. Bu
 İlk 72 saat içerisinde yapılması gereken bölümde hasarlı ve yıkılmış sağlık hizmet
temel işler; binalarının onarılması ve yeniden
 Sağlık ihtiyaçlarının hızlı bir şekilde inşasındaki sorumlu birimler, sağlık
hizmetlerinin rutine dönmesi yönündeki
belirlenmesi;
temel çalışmalar, hem afetten etkilenenlere
 Hastane öncesi tıbbi operasyonların
yönelik hem de afetlerde görev yapanlara
yönetimi
yönelik yürütülecek psikososyal destek
 Afet durumunda kullanılacak alternatif çalışmaları ve müdahale aşamasının
hasta bakım alanları, bu alanlara ve değerlendirilip raporlanması birer alt başlık
diğer sağlık tesislerine alternatif ulaşım olarak işlenmiştir.
yolları; Dokuzuncu ana başlık ise söz konusu ilin
 İlde görevli ve il dışından destek il olarak görev alacağı illerin
görevlendirilen personelin barınma sıralanmasını içermektedir, yani yukarıda
belirtilen seviyelerde ilin kendi afeti için
ihtiyacının planlanması;
tanımlanan destek planının tersten
 Haberleşme,
okunmasıdır.
 Hastane olarak kullanılacak protokol
yapılmış oteller/bina ve tesisler, Üçüncü grup; Ekler kısmıdır. Toplam 19
standart ekten oluşmaktadır.17 Ekler
 Aşılama merkezi olarak kullanılacak
müdahale esnasında kolaylık sağlayacak
tesisler,
(iletişim bilgileri, lojistik bilgiler, haritalar,
 İhtiyaç halinde sağlık tesislerinin
HAP’lar gibi) bilgileri içermektedir. İller
yiyecek/içecek gereksinimlerinin kendi olanaklarına göre Ek 19’dan itibaren
karşılanacağı tesis ve depolar, başka ek-başlıkları ilave edebilmektedirler.
 Kimliği tespit edilemeyen ölülerin Böylece farklı ihtiyaçları olan iller kendi
ihtiyaçlarına göre ek yapabilmektedir.
muhafaza edileceği morglar,
kapasiteleri ve ihtiyaç halinde morg
olarak kullanılacak tesisler
TAMP ve TAMP bünyesinde hazırlanan il
 Afet sonrası ve akut fazda araştırma afet müdahale planlarında sağlık hizmet
amaçlı toplanacak verilerin grubu planlarının kapsamı:
düzenlenmesi ve kullanımı,
18.12.2013 tarihinde yayınlanan Afet ve Acil
 Olay sırasında iç ve dış bilgi yönetimi, Durum Müdahale Hizmetleri Yönetmeliği
 Kamuoyu ve medya için risk iletişimi, kapsamında Türkiye Afet Müdahale Planı
 Gönüllü kuruluş ve örgütlerin hazırlanmaktadır. TAMP ulusal ve yerel
düzey olmak üzere iki düzeyde
görevlendirilmesi ve koordine edilmesi,
hazırlanmaktadır. Sözkonusu planlar
 Yabancı ekiplerin görevlendirilmesi ve
aralarında Nakliye Hizmet Grubu, Defin
koordine edilmesi
Hizmet Grubu, Barınma Hizmet Grubu,
Enkaz Kaldırma Hizmet Grubu gibi
örneklerin olduğu 28 hizmet grubundan
oluşmaktadır. Bu hizmet gruplarının ana
Turk J Public Health 2017;15(3) 241
Sağlık afet ve acil durum planları

çözüm ortakları ulusal düzeyde çeşitli  Ülkede referans hastaneleri ve referans
bakanlıklar ve Türk Kızılayıdır. İllerde ise İl laboratuvarları belirlemek, kapasitelerini
Afet Müdahale Planı kapsamında Valilik İl artırmak.
Afet ve Acil durum Müdürlükleri
 Hudut kapılarında tehlikeli madde ve
koordinasyonunda aynı kurumların taşra
salgın hastalıklara karşı önlem almak ve
teşkilatları ana çözüm ortağıdır.
aldırmak.
Sağlık hizmet grubu olay komite
 Resmi yaralı sayısını belirlemek.18
sisteminde yer alan servislerden operasyon
servisinde acil hizmet grupları arasında yer İller yerel düzey olarak tanımlanmakta ve
almaktadır. Sağlık hizmet grubunun yerel düzey sağlık hizmet grubunu; İl Sağlık
sorumlusu Sağlık Bakanlığıdır. Plan Müdürlüğünün sorumluluğunda, Sağlık
kapsamında Bakanlığın sorumluluğu afet ve Bakanlığına Bağlı Kuruluşlar, Afet Bölge
acil durumlarda olay yerindeki ilk müdahale, Komutanlığı / Afet Tali Bölge Komutanlığı /
halk sağlığı ve tıbbi bakım ihtiyaçlarının Garnizon Komutanlığı, Çevre ve Şehircilik İl
karşılanması ile çevre sağlığı hizmetlerinin Müdürlüğü, Gıda Tarım ve Hayvancılık
aksamadan en hızlı şekilde normale Müdürlüğü, İl Emniyet Müdürlüğü, Türk
dönmesini sağlamaya yönelik koordinasyon Kızılay’ı Bölge Kan Merkezi, Üniversite
olarak tanımlanmıştır. Destek çözüm Hastaneleri, Özel Sektör ve STK’lar
ortakları Genelkurmay Başkanlığı, Çevre ve oluşturmaktadır.
Şehircilik Bakanlığı, Gıda Tarım ve
Yerel düzeyde tüm hizmet grupları
Hayvancılık Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı,
TAMP’ın ortak çerçevesini kullanarak
Kızılay, STK, özel sektördür. TAMP adından
planlarını hazırlamaktadır Yerel düzey
da anlaşılacağı üzerine bir müdahale
planlar yedi bölümden oluşmaktadır:
planıdır, afet döngüsünün tüm aşamalarını
kapsamaz. Sağlık hizmet grubunun görevi
ise şu şekilde tanımlanmıştır:
 Giriş,

 İl hizmet grubu teşkili, görev ve
 Mobil ve sahra hastanelerini hazır sorumlulukları,
bulundurmak ve afet sonrası gerekebilecek
 Hazırlık, kapasite tespiti ve müdahale
acil durum ekipmanıyla donatmak.
planlaması, afet anı ve müdahale
 Afet bölgesine yeterli personel ile araç çalışmaları,
gereç ve malzemeyi göndermek, sevk ve idare
 Haberleşme usulleri,
etmek.
 Raporlama usulleri,
 Afet bölgesinde triaj, ilkyardım, acil tıbbi
yardımı yapmak.  Planın takibi, geliştirilmesi ve
güncellenmesi.
 Hasta ve yaralıların tahliyesi ve tedavisini
yapmak.  Plan formatının sonunda da 20 ek
doküman yer almaktadır.
 Salgın hastalıklarla mücadele
kapsamındaki hizmetler ile karantina
izolasyon hizmetlerini yürütmek.
Tüm hizmet grupları bu ortak çerçeveyi
 Salgın hastalıklar açısından çevresel ve kullanarak planlarını hazırlamaktadır.
suya bağlı risk faktörlerinin önlenmesi Ancak, yukarıda da belirtildiği üzere sağlık
hususunda ilgili kurumların koordinasyonunu sistemi afet yönetiminde özel bir öneme
sağlamak. sahiptir, sunduğu hizmetin hiçbir şekilde
kesintiye uğramaması gerekmektedir ve bu
 Referans bölge kan merkezlerini
bağlamda sağlık sistemleri daha detaylı ve
belirlemek ve kapasitelerini geliştirmek.
kapsamlı planlara ihtiyaç duymaktadır. Hem
 Çevre ve su sanitasyonu bakımından risk bu ihtiyacı gidermek hem de il du zeyinde iki
oluşturacak faktörler ile ilgili tüm tedbirlerin ayrı plan olmaması için AFAD ve Sag lık
alınmasını sağlamak. Bakanlıg ı tarafından yu ru tu len çalışmalar
Turk J Public Health 2017;15(3) 242