Rusya Federasyonu'nda Yeltsin ve Putin Dönemlerinde zlenen Dış Politikaların NATO ile lişkiler

158 Pages·2007·1.15 MB·Turkish

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ULUSLARARASI İLİŞKİLER
ANABİLİMDALI

Rusya Federasyonu’nda
Yeltsin ve Putin Dönemlerinde İzlenen Dış Politikaların
NATO ile İlişkiler Düzleminde
Karşılaştırması

Yüksek Lisans Tezi

KENAN TURGUTOĞLU

Tez Danışmanı

Y.Doç.Dr. EREL TELLAL

Ankara-2006
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ULUSLARARASI İLİŞKİLER
ANABİLİMDALI

Rusya Federasyonu’nda
Yeltsin ve Putin Dönemlerinde İzlenen Dış Politikaların
NATO ile İlişkiler Düzleminde
Karşılaştırması

Yüksek Lisans Tezi

KENAN TURGUTOĞLU

Ankara-2006
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ULUSLARARASI İLİŞKİLER
ANABİLİMDALI

Rusya Federasyonu’nda
Yeltsin ve Putin Dönemlerinde İzlenen Dış Politikaların
NATO ile İlişkiler Düzleminde
Karşılaştırması

Yüksek Lisans Tezi

Tez Danışmanı: Y. Doç. Dr. Erel Tellal

Tez Jürisi Üyeleri

Adı Soyadı İmzası
Prof. Dr. Mustafa Aydın ......................................
Doç. Dr. Çağrı Erhan ......................................
Y. Doç. Dr. Erel Tellal ......................................
.................................................... ......................................
.................................................... ......................................
.................................................... ......................................

Tez Sınav Tarihi: 6 Şubat 2006
İÇİNDEKİLER...........................................................................................................i

KISALTMALAR ........................................................................................................iii
GİRİŞ ...........................................................................................................................1

BİRİNCİ BÖLÜM
İç ve Dış Dinamikler Açısından Yeltsin Dönemi
Rus Dış Politikası

1.1. Geçiş Sürecinde Rusya Federasyonu’nda Genel Ekonomik ve Siyasi
Durum ………………………………………………………...............…..................7

1.2. Kimlik Sorunsalı Üzerinden Dış Politika Yaklaşımları..........………….............14

1.2.1. Atlantikçi Akım ..............……..........................................................16

1.2.2. Avrasyacılık Akımı …………………………………….. ..........…..23

1.3. Temel Belgeler Işığında Dış Politika ......................................................………28

1.4. Primakov Doktrini ………………………………………………..........……... 35

İKİNCİ BÖLÜM

Rusya’nın Dönüşümü: Putin Dönemi Dış Politikası

2.1. İç Politika Gelişmeleri …………………………………………..........…….…43

2.2. Putin’in İktidarının Dış Politika Açısından Anlamı......................……………..50

2.3. 11 Eylül 2001 Saldırıları’nın Rus Dış Politikası Üzerine
Etkileri.………………………………………………………..…………………….57

2.4. ABD’nin Irak’a Müdahalesi ve Rus Dış Politikası ......……….............………63

2.5. Putin’in İkinci Dönemi..............…………………………………………..…...68

i
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

NATO ile İlişkiler: Süreklilik ve Değişim Unsurları

3.1. Rus Dış Politikasında NATO’nun Algılanışı……… ..........................................72

3.1.1. İç Politik Akımlar Açısından NATO’nun Genişlemesi……..............73

3.1.2. Rus Dış Politikasında NATO’ya Alternatif Yaratma Çabaları……...77

3.2. NATO-Rusya Federasyonu İlişkileri ve Süreklilik Arayışları................……….84

3.2.1. “Barış İçin Ortaklık”a Rusya’nın Katılımı...................................…...84
3.2.2. İlişkilerin Kurumsallaşması ve NATO-Rusya Federasyonu Kurucu
Senedi.....…….............................................................................................................92

3.3. Kriz Dönemi: NATO’nun Kosova’ya Müdahalesi.................………………....99

3.4. Yeni Bir Başlangıç: NATO – Rusya Konseyi.......................…………………107

SONUÇ ...................................................................................................................125
KAYNAKÇA ..........................................................................................................136
Özet………………………………………………………………………………...150
Abstract..........................................................................................………………...151

ii
KISALTMALAR

AB: Avrupa Birliği
ABD: Amerika Birleşik Devletleri
ABM: Anti Balistik Füze
AGİK: Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı
AGİT: Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı
AKKA: Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Antlaşması
ASAM: Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi
BAB: Batı Avrupa Birliği
BDT: Bağımsız Devletler Topluluğu
BİO: Barış İçin Ortaklık
BM: Birleşmiş Milletler
DOK : Daimi Ortaklık Konseyi
DTÖ: Dünya Ticaret Örgütü
GSMH: Gayri Safi Milli Hasıla
ICBM: Kıtalararası Balistik Füze
IFOR: Uygulama Gücü
IMF: Uluslararası Para Fonu
KAK: Kuzey Atlantik Konseyi
KAİK: Kuzey Atlantik İşbirliği Konseyi
KFOR: Kosova Güvenlik Gücü
KGA: Kolektif Güvenlik Antlaşması
KGAÖ: Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü
KORA: Karadeniz Orta Asya ve Rusya Araştırmaları
KP: Komünist Parti
LDPR: Rus Liberal Demokrat Partisi
MAP: Üyelik Eylem Planı
MDA: Merkez ve Doğu Avrupa
NAFTA: Kuzey Amerika Serbest Ticaret Antlaşması
NATO: Kuzey Atlantik Anlaşması Örgütü
NRK: NATO-Rusya Konseyi
iii
PFP: Partnership for Peace
RF: Rusya Federasyonu
RFE/RL: Özgür Avrupa Radyosu
RUTAM: Rus-Türk Araştırmalar Merkezi
SSCB: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği
SFOR: İstikrar Gücü
ŞİO: Şanghay İşbirliği Örgütü
UAEA: Uluslararası Atom Enerji Ajansı
UES: Birleşik Elektrik Sistemleri
YFC: Yugoslavya Federal Cumhuriyeti

iv
GİRİŞ

Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla II. Dünya Savaşı’nın ardından uluslararası
ilişkilere hakim olan iki kutuplu sistem ile birlikte Soğuk Savaş dönemi de sona
ermiştir. Soğuk Savaş’ın temelini oluşturan ideolojilerden birinin geçerliliğini yitirip,
diğerinin hakim unsur olarak küresel alana yayılması bu söylemin temelini
oluşturmuştur. Bu açıdan iki karşıt bloğu askeri, güvenlik ve politik anlamda bir
arada tutma işlevi gören paktların varlığı da doğal olarak sorgulanan bir konu
olmuştur. Varşova Paktı’nın feshedilmesine rağmen NATO’nun yapısal ve işlevsel
anlamda dönüşüm içine girmesi Soğuk Savaş’ın miraslarından kolay kolay
vazgeçilmeyeceğini göstermiştir.
Uluslararası hukukun yeni bir öznesi olarak ortaya çıkan Rusya Federasyonu
yaşanan bu dönüşüm ile eş zamanlı olarak kabul görme mücadelesine girmiştir.
NATO ile Rusya Federasyonu arasında 1990’ların başında kayda değer bir gerginlik
yaşanmamıştır. Ancak, bu on yılın ikinci yarısında karşılıklı güvensizlik ve tehdit
algılamalarına tanık olunmuştur. NATO’nun genişleme çabaları Rusya’ya
uluslararası sistemde verilen değeri göstermesi açısından önemli bir gösterge
olmuştur. Ruslara Çarlık ve Sovyet dönemlerinden beri benliğinde taşıdıkları
anavatanın savunulması zorunluluğunu anımsatan NATO genişlemesi, Rus dış
politikasının iç politik akımlar açısından yönlendirilmesini kolaylaştırmada da bir
araç işlevi görmüştür. NATO’nun bizatihi varlığı ve eylemleri Rus dış politika
çizgisinin ve gelişiminin saptanmasında anahtar bir konumda olmuştur. Rusya’nın
geleneksel ve yaşamsal çıkar alanları ile NATO’nun genişleme politikasının örtüşme
olasılığı bu merkezi konumu sürekli canlı tutmuştur. Rusya’nın Batı ile ilişkilerinde
çok önemli bir boyutu oluşturan NATO’nun Rus toplumunca ve politik seçkinlerince
nasıl algılandığı, doğrudan dış politik açılımların çeşitliliğine ve bunların
nedenlerinin anlaşılmasına katkıda bulunmuştur. Batı’nın NATO’ya atfettiği önemin
Rusya’ya bakışı da yansıttığı anlayışı, sürecin şekillenmesinde önemli bir etken
olmuştur. Öte yandan Rusya’nın uluslararası sisteme ilişkin değerlendirmelerde
vazgeçilmez bir devlet oluşu, Batı’nın NATO’ya ilişkin politikalarında temel
belirleyen olma durumunu sürdürmüştür.
1
Uluslararası ilişkilerin ve dünya tarihinin anlaşılmasında önemli yere sahip
olan bir devletin dış politikası, uluslararası sistemin geleceğini doğrudan ilgilendiren
bir unsurdur. Rusya ile Batı’nın siyasal davranışları bu sürecin belirlenmesinde
ayrılmaz boyutları oluşturmaktadır. Bu açıdan Rusya’nın Soğuk Savaş’ın başından
beri varlığını sürdüren NATO ile yaşadığı ilişkinin süreklilik ve değişim unsurları
hem bu devletin dış politikasını hem de karşılıklı algılamaların gerçekliğini
yansıtması açısından önemlidir. Bu konuyu salt ikili ilişkiler düzeyinde inceleyen
çalışmalar yanında, bu çalışma Rus dış politikasının dönemsel olarak farklılık ve
benzerliklerini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Rusya’nın kendine özgü oluşu ve
siyasi tarih açısından önemi bu çalışmanın oluşturulmasına yön veren temel
unsurdur.
Bu bağlamda araştırmada öne sürülen en temel varsayım Rus dış politikasının
dönemsel olarak gösterdiği değişkenliğin ve sürekliliğin anlaşılmasında NATO’nun
büyük bir öneme sahip olduğudur. Batı’nın ekonomik ve siyasi politikaları ile dolaylı
ya da doğrudan etkilediği Rus dış politikası, NATO ile ilişkilerine özel bir önem
vermiştir. İlişki süreci Batı’nın Rusya’yı izole edildiği düşüncesinden uzak tutmak ve
aynı anda kendi çıkarlarını gerçekleştirmek amaçlarını barındırmıştır. Bu açıdan
NATO genişleme süreci, doğal olarak Rusya ve Batı’nın çıkarlarının çatıştığı ve Rus
dış politika çizgisinin belirlenmesinde hayati bir dış etmen olmuştur. Tezin diğer bir
varsayımı da bu noktada Rus dış politika karar vericilerinin Batı’nın algılamasının
farkında olduğu ve dönemsel olarak Rusya’nın gücünü optimum kullanmaya
çalıştığıdır. NATO’ya karşı AGİT’i alternatif haline getirme ile “yakın çevre”
politikası gibi bölgesel hakimiyet kurma çabalarının gündeme gelmesi bu açıdan
değerlendirilmelidir.
Bunlara ilaveten Rusya’nın ekonomik açıdan Batı’ya gereksinimi ve
asimetrik bağımlılığı Rus dış politikasının NATO dahil diğer politik manevra
alanlarında hareket etme kabiliyetini sınırlamıştır. Rus karar vericiler, iç politik
akımların “kimlik” vurgusu üzerinden yaratılan politika tercihlerini bu gerçek
ışığında değerlendirmek zorunda kalmıştır. Rusya’nın ekonomik ve siyasi gücünün
Rusya’yı uluslararası politikada “bulunması gereken” yere taşıması gerekliliği ve
Batı ile yaşanan asimetrik ilişki ağının kırılması zorunluluğu gündemden düşmeyen
tartışma konuları olmuştur.
2
Çalışmanın önemli bir varsayımı da NATO genişlemesinin NATO-Rusya
ilişkilerinin ağırlıklı yanını oluşturduğu ve Rusya’nın Batı ile ilişkilerini etkileyen en
önemli gelişme olduğudur. Sovyetler Birliği’nin ardılı olan Rusya, NATO
genişlemesini anlamsız ve kendi güvenliğine tehdit olarak algılamıştır. İttifak ise
Rusya’nın tepkilerini Soğuk Savaş’ın tortuları biçiminde değerlendirmiştir. Avrupa
güvenliğinin Rusya’sız sağlanamayacağı gerçeği ile bu devletin uluslararası
politikada sahip olduğu önem yadsınamadığı için NATO-Rusya ilişkilerinin tesisi ve
sürekliliği elzem olarak görülmüştür. Bu açıdan Rus siyasal seçkinlerine siyasi
yaşamlarında önemli bir koz olan NATO genişleme politikası aynı zamanda Rus iç
politikasının şekillenmesinde önemli bir rol oynamıştır.
Rusya, NATO ile ilişkilerini uluslararası politikada eşit haklara sahip büyük
bir devlet olarak kabul görmesini sağlamak ve sürdürmek açısından fırsat olarak
görmüştür. Rusya’nın gücünün süreci durdurmaya yetmediği gerçeği karşısında
Batı’dan belli tavizler sağlama amacı Rus dış politikası açısından ilişkilerin
sürekliliğine temel oluşturmuştur. Özellikle ilk on yılda dış politikada ulusal
çıkarların göz ardı edildiği eleştirileri iç politikada “kimlik” tartışmalarıyla
örtüşmüştür.
Rusya’nın genelde Batı, özelde ABD ile girdiği ilişkinin düzeyi NATO ile
ilişkileri ve genel dış politika çizgisini doğrudan etkilemiştir. ABD ile Rusya
arasındaki ilişkilerin gelişim dinamiğinde işbirliği boyutu ağırlık kazandıkça, NATO-
Rusya ilişkileri de bu yönde paralellik göstermiştir. ABD’nin çıkarlarının
yönlendirdiği NATO’nun çıkarlarının Rus ulusal çıkarlarıyla örtüşmediği zamanlarda
ilişkilerde işbirliği yerini gerginliğe bırakmıştır. Bu varsayımdan yola çıkarak
çalışmada NATO-Rusya ilişkileri anlaşmazlık ve uzlaşmaları birarada barındıran bir
süreç olarak ele alınmış, çatışma-işbirliği dengesi açısından sorgulanarak örneklerle
açıklanmaya çalışılmıştır.
Tezde “dış politika” kavramı, Rusya’da ve uluslararası arenada yaşanan,
iktisadi, sosyal, siyasal ve güvenliğe ilişkin gelişmeler ile etkileşim içinde olan ve bu
etkileşimi yansıtan bir süreç olarak analiz edilmeye çalışılmaktadır. Dış politikanın
bu geniş çaplı ilişki ağından ve unsurlarından ayrılmaksızın oluşturulma süreci ve
dönemler arası gösterdiği farklılık ve sürekliliklere ilişkin analizi, NATO-Rusya
ilişkilerinin gelişim dinamiği özelinde incelenmiştir.
3