Table Of ContentAZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2018. №2 METODİKA
Şagird şəxsiyyətinin sosiallaşması
prosesində müasir təlim metodlarının
rotasiyası
Sahil Cəfərov
Müəllif: Annotasiya. Məqalədə şagird şəxsiyyətinin sosiallaşmasını
Sahil Cəfərov — şərtləndirən müasir dərsin əsas imkanları barədə fikir və ideyalar
Lənkəran Dövlət irəli sürülüb, müasir dərsin təşkili formaları haqqında geniş izah
Universiteti, pedaqogika verilib. Bundan başqa, müasir dərsin mərhələləri barədə və bu
üzrə fəlsəfə doktoru. mərhələlərdə şagirdin fəallığının təşkili məsələləri qeyd olunub.
Azərbaycan, Lənkəran. Əsas diqqət şagird şəxsiyyətinin sosiallaşmasının istiqamət-
E-mail: ləndirilməsi probleminə yönəldilib. Burada şagirdin müasir
[email protected]. dərsdə pedaqoji işin təşkili şəraitində ünsiyyət tələbatının
ödənilməsi, habelə şagird kollektivində qarşılıqlı münasibətlər
sisteminin yaradılması məsələləri qeyd olunmuşdur. Şagirdin
şəxsi mövqeyinin önə çıxarılmasına istiqamətlənən proqramların
Açar sözlər: fərdi xarakterdə tətbiqinə zərurət ondan irəli gəlir ki, bu şəraitdə
Sosiallaşma, inteqrativ, hər bir təhsilalanın biliyinin fərdi inteqrasiyasına münbit sosial-
təhsil strategiyası, təlim pedaqoji zəmin formalaşır. Qeyd etmək lazımdır ki, pedaqoji işə
formaları, təhsilin bu cür yanaşma təhsildə davamlı perspektivlərə yol açır. Pedaqoji
məzmun elementləri, işin qeyd etdiyimiz mahiyyətdə aparılması həm də təhsilin
interaktiv metodlar, məzmun elementlərinin və dərsin strukturunun ayrı-ayrı
pedaqoji işin təşkili, mərhələlərinin pedaqoji-psixoloji əsasda sosial-məntiqi cəhətdən
ünsiyyət tələbatı, fəaliyyət əlaqələndirilməsinə imkan verir. Məqalədə həm də təlimin
məhsulu, fikri fəaliyyət, keyfiyyətinin yüksəldilməsi yolları barədə geniş elmi yanaşmalar
qiymətləndirmə forması və praktik nümunələr göstərilmişdir.
DOI: 10.32906/AJES/683.2018.02.05
Məqaləyə istinad:Cəfərov S. (2018) Şagird şəxsiyyətinin sosiallaşması prosesində müasir təlim metodlarının rotasiyası.
«Azərbaycan məktəbi». № 2 (683), səh. 61–74
Məqalə tarixçəsi
Göndərilib: 04.07.2018; Qəbul edilib: 19.09.2018
http://journal.edu.az 61
Azerbaijan Journal of Educational Studies. 2018. №2
Rotation of the modern teaching
methods in the process of student
socialization
Sahil Jafarov
Author: Abstract.The article deals with the opinion and ideas about the
Sahil Jafarov, main opportunities of modern lesson and the reason of social-
Lankaran State University, ization of student personality.The organization forms of modern
PhD on the pedagogical lesson have been explained widely. Besides it, it has been noted
sciences. Azerbaijan, about the stages of modern lesson and the problems of the or-
Lankaran. E-mail: ganization of activeness of students in these stages. The main at-
[email protected] tention has been directed to the problem of the direction of so-
cialization of student personality in the article, there have also
been noted the problem of the organization of pedagogical work
at modern lesson, and the creation of mutual relation system in
student collective. Extensive scientific approaches and practical
Keywords: examples have been shown about the ways of increasing of teach-
Socialization, integrative ing quality in the article. It should be noted that this kind of ap-
education strategy, proach to pedagogical work contributes to continuous perspec-
relations system, teaching tives in education. The essence of the pedagogical work is the
forms, content elements of content of education it will create conditions for the social-logical
pedagogical work, coordination of the individual stages of the structure of the text-
intercourse demand, book on pedagogical-psychological basis. The article also presents
activity, evalution form, extensive scientific approaches and practical examples of ways
exchange of opinion. to improve the quality of education.
DOI: 10.32906/AJES/683.2018.02.05
To cite this article:Jafarov S. (2018) Rotation of the modern teaching methods in the process of student socialization.
Azerbaijan Journal of Educational Studies. Vol. 683, Issue II, pp. 61–74
Article history
Received: 04.07.2018; Accepted: 19.09.2018
62 http://journal.edu.az
Sahil Cəfərov
Şagird şəxsiyyətinin sosiallaşması prosesində müasir təlim metodlarının rotasiyası
Giriş nikativ bacarıqlarının formalaşması üçün
pedaqoji və psixoloji zəmin formalaşır, ünsiyyət
Təlim strategiyası dedikdə tədris prosesində qurmağa mənəvi-psixi cəhətdən hazırlıq təmin
istifadə olunan forma, üsul, vasitə və olunur. «Fərdi iş» formasının reproduktiv
yanaşmaların məcmusu başa düşülür. Həmin xarakter daşıması, yəni şagirdlərə verilən
strategiyanın məzmunu, ilk növbədə, təlim tapşırıqlarda müstəqil tədqiqat və yaradıcılıq
formalarında yeni perspektivlərə yol açır. xarakterinin olması nəticəsində onların
Sosial-pedaqoji planda təlim formaları aşağı- istifadəsi öz növbəsində lazım olan sərbəst
dakı kimi sistemləşdirilir. və yaradıcı düşünmə qabiliyyətli keyfiyyətlərini
inkişaf etdirməyə şərait yaradır [Ağayev Ə.
2006, s.145 ]. Buna görə də bir çox hallarda
bu iş formasının xarakterik elementləri
CƏMİY YƏT tədqiqatçılıq və yaradıcılıq prinsipləri ilə
zənginləşdirilməlidir.
KOLLEK TİV
Məqsəd və metodologiya
QRUP
«Fərdi iş» forması şagirdin yaradıcı və
CÜTLƏR
kreativ mahiyyətdə inkişaf edən şəxsiyyət
kimi formalaşmasına çox geniş sosial-pedaqoji
FƏRD perspektivlər açır. Sosial psixologiyadan bizə
məlumdur ki, yaradıcılıq fenomeni sosiallaş-
manın mühüm şərtinə çevrilmiş elementlər
sırasındadır. İnsan psixologiyasında qazanılan
keyfiyyətlərin ictimai bazası çoxaldıqca həmin
xüsusiyyətlərin sosial mahiyyətinə kreativ
zonalarda təzahür olunur. Sonrakı mərhələ-
lərdə əvvəlki təcrübə ilə yeni qazanılacaq təc-
rübənin assosiasiyası baş verir. Assosiasiyanın
gedişinin kəsb etdiyi istiqamət yaradıcılığın
tələbatları və motivləri səviyyəsinə tabe olaraq
Təlim formalarının ilkin və sadə mərhələsi daha optimal səviyyənin qət olunmasını labüd-
«Fərdi iş» formasıdır. «Fərdi iş» şagirdin ləşdirir [Qəhrəmanov A. 2012, Zamanova M.
fəaliyyətini izləmək, potensial imkanlarını 2017]. Deməli, qarşılıqlı münasibətlər
müəyyənləşdirmək və inkişaf etdirmək məqsə- şəraitində yaradıcılıq psixologiyasının spesifik
di daşıyır [Qəhrəmanov A. 2012; Veysova Z.A. xüsusiyyətləri ondan ibarətdir ki, bu tendensiya
2012]. Şagirdin müstəqil fəaliyyəti üçün elmi- ictimai situasiya yaranan kimi assosiasiyaların
pedaqoji və metodik imkanlar yaradıldıqda adi gedişindən kənara çıxır. Bu iş formasının
həm onun tədqiqatçılıq qabiliyyəti, həm də tətbiqinə və istifadəsinə üstünlük verildikdə
daxili potensialı artır. Böyük alman pedaqoqu dərsdə vaxt itkisinin qarşısı alınır, çünki bu
P.Natorpun qeyd etdiyi kimi, «...nəticədə insan prosesdə, eyni zamanda, sinif kollektivinin
artıq kənar şəxslərin deyil, daxili potensialının hər bir üzvü öz üzərinə düşən akademik məsu-
hesabına cəmiyyətdə fəal mövqe qazanır, liyyəti hiss edərək düşünür və uğurlu nəticə
formalaşır və mükəmməl sosiallaşma yolunu almağa çalışır. Onu da qeyd etməliyik ki, sinif
keçir» [ Əlizadə Ə., Bayramov Ə. 2003, s.176]. kollektivinin hər bir üzvündə müstəqil fəaliyyət
«Fərdi iş» zamanı şagirdin idraki və psixo- mexanizminin yaradılması məsuliyyəti bila-
motor imkanları genişlənir, onun kommu- vasitə müəllimin üzərinə düşür. Müəllim məhz
http://journal.edu.az 63
METODİKA
bu şəraitdə metodiki normalar səviyyəsində iş» formasının düzgün qurulması və istifadəsi
təşkilatçılığı bacarsa, şagirdlərin idrak fəaliy- nəticəsində ciddi reqlamentə, sərt pedaqoji
yətində modelləşdirmə, müzakirə və müstəqil qaydalara əsaslanan standart dərslər tədricən
qərar qəbul etmə əmsalı lazımi səviyyədə ola- öz yerini qeyri-standart dərslərlə əvəzləyir.
caq, nəticədə sinif kollektivinin birgə fəaliyyəti Bu baxımdan, qarşılıqlı müzakirələrin ilkin
üçün dinamik sosial-pedaqoji mühit yaranacaq. fazasını təşkil edən «cütlərlə iş» forması istər
Buna görə də qeyd etmək lazımdır ki, müasir sosial-pedaqoji, istərsə də mənəvi-psixoloji
təlim strategiyası real həyati şəraiti əks etdirən baxımdan bütün parametrlər üzrə təhsil işinin
zəngin sosial-pedaqoji elementlərdən məqsədinə tam uyğun gələn təlim formala-
formalaşdırılsa, müasir şəxsiyyət modelinin rından biridir.
zəruri strukturunun ilkin təməli qoyular. • Şagirdlərlə cari verilən tapşırıqların
müzakirəsindən başqa, ev tapşırıqlarının
«Cütlərlə iş». Təlim işində «Cütlərlə iş» yerinə yetirilməsi və ya müzakirəsi barədə
formasından istifadə zamanı şagirdlər cüt- də qarşılıqlı məsləhətləşmələr və fikir
cüt qruplaşaraq müəyyən nailiyyətlər əldə mübadilələri aparılır. Bu prosesdə əsas
edirlər [Abdulov R. 2005, Ağayev Ə. 2006, elementlər idraki təlim və real həyati
Əlizadə H. 1998]. «Cütlərlə iş» formasında problemlərin həlli ilə bağlı əməkdaşlığın əks
fərdi iş formasına nisbətən şagird fəaliyyətinin etdirilməsi və tapşırıqların həlli zamanı
məzmunu genişlənir. Bu prosesdə fəaliyyətin mümkün metod və üsullardan istifadənin
növü təlim olsa da, şagirdlərdə həm də qarşılıqlı təmin olunması ilə bağlıdır. Cütlərin məzmun
ünsiyyət bacarıqlarının formalaşmasına geniş sahəsi üzrə düşünmə prosesinin sürət-
sosial-pedaqoji zəmin yaranır: İlk növbədə, lənməsində interaktiv mühitin nümayiş et-
müəllim-şagird əməkdaşlığı yeni mahiyyətdə dirdiyi effektivlik onların təlimi və ünsiyyəti
qurulur; dərsdə görüləcək işin ağırlıq üçün sosial-pedaqoji ölçü rolunu oynayır. İki
dərəcəsinin və mərkəzinin tədricən şagirdin şagirdin qarşılıqlı, interaktiv şəkildə fəaliyyəti
üzərinə köçürülməsinə şərait yaranır; pedaqoji zamanı müxtəlif məzmunlu yanaşmalardan
prosesin ənənəvi qaydalardan xilas olunaraq yaranan əsas çətinlik təlimə nəzarəti qarşı
interaktiv formalar qazanmasına elmi-metodiki tərəfə doğru yönəldərkən əmələ gəlir [Плот-
zəmin yaranır. «Cütlərlə iş» formasının tətbiqi кин М.М. 2003, Шишов С. 1999]. Buradan
prinsip etibarı ilə bir neçə istiqamətlər üzrə belə bir qənaətə gəlmək olur ki, pedaqoji işin
sosial-pedaqoji faydalar verir. Həmin təşkili zamanı təlim məqsədləri birmənalı
istiqamətlərin aşağıdakı formalarda tətbiq olaraq təhsilin məzmununun mənimsə-
olunmasını məqsədəuyğun sayırıq. nilməsinə deyil, həm də situativ, interaktiv,
• Şagirdlər hər hansı tapşırığın həlli perspektiv, şərti, ilkin və modern strukturda
prosesində bir-birlərinə pedaqoji yardım edir, formalaşdırılmalıdır ki, şagirdlərin qarşılıqlı
fərdi fəaliyyətdən birgə fəaliyyətə keçid alırlar. ünsiyyətinin davamlılığı üçün rəngarəng sosial-
Şagird yalnız ona məxsus olan təbii imkanlara, pedaqoji mühit yaransın. Təlimin məqsədi
xüsusiyyətlərə, fərdi qabiliyyətlərə və düzgün və dəqiq normalar səviyyəsində
məqsədlərə malik olan, fəal və sərbəst hərəkət seçildikdə şagirdlərin özlərinin hiss etdikləri
edən, qərarlar qəbul edən subyektiv yanaşma tələbat və ehtiyaclara görə yeni və davamlı
statusundan birgəfəallıq statusuna keçid alır fəaliyyət forması yaranır.
və şəxsi mövqe nümayiş etdirir. «Cütlərlə iş» • «Cütlərlə iş» formasında şagirdlər qarşılıqlı
formasında müəllim və şagirdlərin müəyyən qiymətləndirmə və qarşılıqlı yoxlamalar
qaydada və rejimdə həyata keçirilən birgə keçirəndən sonra fəaliyyət məhsullarını
fəaliyyətinin sosial-pedaqoji ifadəsi üzə çıxır. müəllimə təqdim edirlər. Təlimin mükəmməl
Sosial səbəblər və didaktik sistemlərin inno- forması kimi «cütlərlə iş» formasında iki şagird
vatik təhlili onu deməyə əsas verir ki, «cütlərlə cütlər üçün müəyyənləşmiş tapşırığın həlli
64 AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2018. №2
Sahil Cəfərov
Şagird şəxsiyyətinin sosiallaşması prosesində müasir təlim metodlarının rotasiyası
prosesində qarşılıqlı nəzarət və qiymətlən- fənlər üzrə ümumi təlim nəticələrinin
dirməni həyata keçirir. Burada sosial-pedaqoji reallaşmasını təmin etmək üçün müəyyən
əhəmiyyəti ilə seçilən əsas məsələ nəzarətin edilən məzmunun zəruri hissəsi üzə çıxır,
və qiymətləndirmənin formal şəkildə olsa da, nailiyyət qarşılıqlı müzakirələrin obyektinə
şagird tərəfindən həyata keçirilməsidir. Belə çevrilir. Təlim formalarının tətbiqi şəraitində
ki, şagirdlər öz aralarında nəzarət və qiymət- kiçik qruplarda 3-6 şagirdin hansısa problemin
ləndirmə apardıqda həmyaşıdlar mühitində həllinə yönəlmiş birgə, uzlaşdırılmış və sonu
qarşılıqlı yoxlamanın sosial-pedaqoji missiyası mükəmməl qərarlarla bitən fəaliyyəti aşkara
həyata keçirilir. Məhz bu tendensiya şagirdin çıxır. Bu baxımdan qrup üzvlərində düşünmə
şəxsiyyətyönümlü istiqamətdə formalaşmasını imkanlarının inkişaf perspektivlərinin, təlim
xarakterizə edən mühüm elementdir. Burada prosesinin idraki və psixoloji əsaslarının,
həm də dərsə ayrılan akademik saata qənaət tapşırıqların həlli prinsiplərinin, qaydalarının,
məsələsi də qorunur. Şagirdin nailiyyəti əvvəlcə öyrənmə motivasiyasının, qarşılıqlı qiymət-
sinif yoldaşı tərəfindən nəzərdən keçirilir, ləndirmənin istiqamətlərinin yeni və müasir
ilkin nəticə olaraq qiymətləndirilir və sonradan modeli yaranır. Nəticədə, şagirdlərdə birgə
müəllimə təqdim olunur. Şagirdin fəaliyyəti fəaliyyətin qrup formasının normaları
sinif yoldaşı tərəfindən səhv qiymətləndirilə müəyyənləşdikcə qarşılıqlı münasibətlərdə
bilər, buna baxmayaraq şagirdlərarası fikir əlaqələndirici, istiqamətverici və inkişafetdirici
mübadiləsinin aparılması vacibdir. Çünki qabiliyyətləri stimullaşdıran sosial-pedaqoji
qarşılıqlı fikir mübadiləsi nəticəsində mühit formalaşır. Bu baxımdan təlimin
şagirdlərdə tənqidi baxış və qiymətləndirmə təşkilinin qrup formasını fəal təlim şəraitində
vərdişi formalaşır və bu vərdiş əsasında şagird həm sosial, həm də pedaqoji işin əsas
müstəqil olaraq öz nailiyyətlərinə tənqidi formalarından biri kimi dəyərləndirmək olar.
yanaşa bilir və ilkin qiymətləndirməni aparır. «Qruplarla iş» formasında hər bir qrup üzvünü
(şagirdi) fikri fəaliyyətə cəlb etməyə müvafiq
«Qruplarla iş».Pedaqoji ədəbiyyatda qeyd sosial-pedaqoji mühitin şahidi oluruq. Bu
olunduğu kimi, «qruplarla iş» formasında şəkildə yerinə yetirilən işin məzmunu
şagirdlər müəyyən problemi həll etmək üçün şagirdlərin idrak proseslərinin inkişafı üçün
üç və altı say tərkibində olmaqla müəyyən yeni dinamik şərait yaradır. Burada işin
qruplarda birləşirlər. Bu şəraitdə onlar məzmun elementləri sosial-psixoloji və pedaqo-
müzakirə etmə, fikir mübadiləsi aparma, ji mahiyyətdə formalaşır. Qarşılıqlı müzakirələr
mühakimə yürütmə və birgə fəaliyyət şəraitində qoyulan problemin həlli yollarının
bacarıqlarını inkişaf etdirmə imkanlarını əldə tapılması cəhdi şagirdin psixologiyasının bütün
edirlər. Məhz pedaqoji işin təşkilində əsas laylarını hərəkətə gətirə bilir. İlk növbədə,
önəm şagirdin fəaliyyətinə verilir. Kurikulum məntiqi təfəkkür aktivləşir. Psixologiya
sisteminin əsas prinsiplərindən biri də şagird elmindən bizə məlumdur ki, təfəkkür məqsədə
nailiyyətinin qiymətləndirilməsi olduğu üçün yönəlmiş səciyyə daşıyır [Əlizadə H.Ə., Mah-
burada şagirdin fəaliyyətinə geniş sosial- mudova R.M. 2013, İbrahimov F.N., Hüseynzadə
pedaqoji zəmin yaradılmalıdır. Bu isə o zaman R.L. 2013, Плоткин М.М. 2003]. Məntiqi
mümkündür ki, şagirdin dinamik fəaliyyətini təfəkkür hər şeydən əvvəl praktik fəaliyyət
istiqamətləndirməkdən ötrü təhsildə konkret mühitini yaradaraq şagirdin qarşısında yeni
məzmun standartları müəyyənləşsin. məqsəd, yeni problem, yeni vəziyyət və yeni
Ümumtəhsil sahəsində qəbul edilən belə stan- rəngarəng fəaliyyət şəraiti formalaşdırır. Bu
dartlar «qruplarla iş» formasının tətbiqi baxımdan şagirdlər qrup daxilində verilən
şəraitində öz pedaqoji səmərəsini verməkdədir. tapşırıqların təsiri nəticəsində yaranmış prob-
Daha dəqiq ifadə etsək, şagirdlərin ayrı-ayrı lem situasiya hesabına dinamik fəaliyyət
qruplarda birgə fəaliyyəti zamanı müxtəlif göstərməyə meyilli olurlar. Problem situasiya
http://journal.edu.az 65
METODİKA
şəraitində şagirdlərdə təkmilləşmiş zehni əsas fəaliyyət növünə çevrildikdən sonra
fəaliyyətin köməyi ilə ümumi məqsədə çatmağa şagirdlərarası qarşılıqlı münasibətlərin tərki-
və tapşırıqları yerinə yetirməyə imkan verən binə təhsilin məzmun elementləri daxil olur.
yeni üsul və vasitələr tapmaq və yaratmaq, 2) şagirdlərin qarşılıqlı münasibətlərinin
şəxsi yanaşmalardan istifadə etmək mümkün həcmi və xarakteri təhsilin məzmun elementləri
olur. İdrak fəaliyyəti yeninin axtarılması və ilə təmin olunur.
kəşfidir. Yaranmış sosial-pedaqoji keçidlər öz Dərs prosesində şagirdlərin ünsiyyət
növbəsində hər bir şagirddə təlim prosesində tələbatının ödənilməsi məsələsi qrupdaxili
öz bacarığını nümayiş etdirməsi, özünə inamın qarşılıqlı münasibətlərin məzmunu ilə reallaşır.
artması, özünü tam dəyərli tərəf kimi dərk Burada şagird-şagird münasibətləri aparıcı
etməsi üçün daxili inam yaradır. Yaranmış olur. Təbii haldır ki, ümumi təhsilin məzmunu
problemin həlli üçün fərdin və qrup üzvlərinin fərdin, cəmiyyətin, dövlətin maraq və
fəaliyyətlərinin qarşılıqlı surətdə bir-birini tələbatlarını, milli və ümumbəşəri dəyərləri
tamamlaması hesabına hər bir şagird müstəqil əks etdirməklə, humanistlik, dünyəvilik, varis-
şəxsiyyət kimi formalaşma yolunu keçir. lik, inteqrativlik prinsipləri əsasında müəyyən
Şagirdin idrak fəaliyyətinin aktivləşməsi, olunur [Ağayev Ə. 2006, Ağayev Ə.Ə. 2005,
əsasən, müasir dərsin ilkin mərhələsində - Əlizadə H.Ə., Mahmudova R.M. 2013]. Təhsilin
motivasiya mərhələsində reallaşır. Çünki əsas məzmun elementləri fərd ilə cəmiyyət arasında
problem həmişə çoxsaylı fərziyyələr, ehtimallar və eyni zamanda, fərdin tələbatları ilə dövlət
doğurur və bunları yoxlamaq üçün, ilk növbədə, arasında ictimai rabitə yaratmaqla təhsil
dərsdə mövzunun mənimsənilməsinə xidmət alanların intellekt səviyyəsini qaldırır. Bu
edən tədqiqat sualları düzgün və məntiqli mənada ümumi təhsilin məzmunu təhsil-
tərtib olunmalıdır. Problem və tədqiqat sualı alanların yaş, fizioloji, psixoloji xüsusiyyətlərini
yeni biliklərin əldə olunmasına aparan nəzərə almaqla onların dünyagörüşünün və
«bələdçi» rolunu oynayır. Fəal təlimin birinci şəxsiyyətinin formalaşmasını, bazar müna-
mərhələsində dərsin mexanizmi elə sibətlərinin tələblərinə uyğun olaraq zəruri
qurulmalıdır ki, məhz müzakirəyə çıxarılan bilik və bacarıqlara yiyələnməsini, əqli, fiziki,
problem şagirdin idrak fəallığının aktiv- mənəvi, estetik inkişafını, müstəqil əmək və
ləşməsinə zəmin yaratsın. Qrup formasında təhsil həyatına hazırlanmasını, cəmiyyətin
tədqiqatın birgəfəaliyyət şəklində aparılması faydalı və məhsuldar üzvünə çevrilməsini
sosial, pedaqoji və psixoloji cəhətdən müxtəlif təmin edir. Həmin məqsədin həyata keçirilməsi
məzmunlu faydalar verir: üçün təhsilin məzmunu qarşılıqlı münasi-
1) ilkin olaraq şagirdin bilik, bacarıq və bətlərin mövzusuna yönəldilməli və təlim
vərdişlərinin həcmi və xarakteri çoxaldıqca tapşırıqları subyektlər arasında əsas müzakirə
onlarda yeni məqsəd, məzmun və xarakter obyektinə çevrilməlidir. Qrup daxilində birgə
əlamətləri formalaşır. fəaliyyət aparıcı olsa da, müəyyən mənada
Qeyd etdiyimiz vəziyyətlərdə şagirdlərdə şagird-şagird münasibətlərinin məzmunu şəxsi
təhsilin məzmun elementləri formalaşdıqca sosial münasibətlərin məzmunundan qaynaq-
onların şəxsiyyət keyfiyyətləri də artır. Deməli, lanır. Nəzərə almaq lazımdır ki, ünsiyyət
əsas məqsəd həyata keçir. Şagird qrup tərki- prosesində hər bir şagird subyekt olaraq
bində, həmyaşıdlar şəraitində yeni nailiyyətlər mövqe seçir. Buna uyğun olaraq, onların şüuru,
qazanır, öyrənir, öyrədir, rəqabətə girir və motivlər sistemi, emosional aləmi digər
əhəmiyyətli tərəf olaraq qrupun üzvü kimi şagirdlərin fəaliyyətinə təkan verən faktora
formalaşır. Digər tərəfdən şagirdlər öz sinif çevrilir. Şagird psixikasında nəyə nail olacağı
yoldaşları ilə qarşılıqlı münasibətlərdə dönüş barədə düşünür, məntiqi təfəkkürünü fəaliyyətə
yaradır. Yəni qrupdaxili qarşılıqlı münasibət- cəlb edir və qərar vermək üçün nəticə çıxarır.
lərdə məzmun dəyişiklikləri baş verir. Təlim Bu baxımdan şagirdin fəaliyyət istiqamətləri
66 AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2018. №2
Sahil Cəfərov
Şagird şəxsiyyətinin sosiallaşması prosesində müasir təlim metodlarının rotasiyası
də həmin məzmunda müəyyənləşir. Deməli, münasibətlərini quraraq cəmiyyətin aktiv
dərsdə tətbiq olunan təlim forması fəaliyyətin üzvü kimi əhəmiyyətli tərəfə çevrilir. Şagird
məzmununa, fəaliyyətin məzmunu isə qarşılıqlı qazandığı məlumatların sosial-pedaqoji kom-
münasibətlərin daxili elementlərinə bilavasitə pleksini qorumaqla şəxsiyyət strukturunun
təsir edir. Təlim prosesində sinif kollektivinin vacib elementlərini formalaşdırır. Şagirdin
üzvləri arasındakı şəxsi ünsiyyət «qruplarla istifadə etdiyi məlumat mənbələrinə ailə,
iş» formasında həcm və xarakter etibarı ilə müəllim, şagird yoldaşı, dərslik, dərs vəsaiti,
genişlənir, yeni məqsəd, forma və məzmun əyani və didaktik vasitələr, internet resursları,
qazanır [Плоткин М.М. 2003, s. 178]. Bir kütləvi informasiya vasitələri və gündəlik
sözlə, müasir təlim metodlarının tətbiqi qarşılaşdığı insanlar daxildir. Məhz şagird
şəraitində şagirdlərarası qarşılıqlı münasi- məktəbdə daxil olduğu birgə fəaliyyət
bətlərin sosial-pedaqoji çəkisi artır. Bəs bu şəraitində müxtəlif mənbələrdən qazandığı
necə baş verir? Birinci halda (təlimin «fərdi məlumatların mübadiləsini aparır. Qrupları
iş» formasında) müəllim-şagird ünsiyyəti, formalaşdırmaq üçün sosial, psixoloji və
ikinci halda (təlimin «cütlərlə iş» formasında) pedaqoji parametrlər dəqiq nəzərə alınmalı,
şagird-şagird ünsiyyətinin məhdud dairəsi, qrup üzvlərinin akademik göstəriciləri də əsas
üçüncü halda (təlimin «qruplarla iş» sayılmaqla qrup formalaşdırılmalıdır ki,
formasında) şagird-şagird ünsiyyətinin pedaqoji fəaliyyətin nəticəsi mükəmməl
qarşılıqlı münasibətlər sisteminin nisbətən səviyyəyə qalxsın. Sosial, pedaqoji və psixoloji
genişlənmiş forması, dördüncü halda isə cəhətdən yaradılan adekvat mühitdə şagirdin
(təlimin «kollektivlə iş» formasında) şagird- həm digər şagirdlərlə ünsiyyəti, həm nailiyyət
şagird ünsiyyətinin sosial-pedaqoji istiqamətdə göstəriciləri, həm də təlimə həvəsini
kollektiv birgəfəaliyyət sisteminin formalaşması şərtləndirən qarşılıqlı sosial-pedaqoji əlaqələri
baş verir. Bu tendensiyanın kollektiv müna- formalaşır. Həmin əlaqələr müxtəliflik təşkil
sibətlər sisteminə qədər genişləndirilməsi edir. Bura «face to face» metodunun ənənəvi
nəticədə şagirdin gələcəkdə cəmiyyətdə ümumi formaları «şagird-şagird», «müəllim-şagird»,
münasibətlər sisteminə qoşulmasına geniş «müəllim-şagird-məktəb rəhbəri», «müəllim-
sosial-pedaqoji imkanlar yaradır şagird-valideyn», «məktəb rəhbəri-şagird-
Şagirdin ümumi fəaliyyətinin elementləri valideyn», «ailə-şagird», «dost-şagird»,
ilə birləşən və həmin birgə fəaliyyətə xidmət «tanışlar-şagird», «yol yoldaşı-şagird» və ən
edən, kollektiv üçün xarakterik olan qrup əsası, geniş planda «cəmiyyət-şagird» əlaqələri
ünsiyyəti həm təlim tapşırıqlarının yerinə daxildir. Buna görə də pedaqoji işin təşkilində
yetirilməsində, həm də şəxsiyyət modelinin əsas şərt müvafiq sosial-psixoloji və pedaqoji
formalaşmasında əhəmiyyətli dərəcədə mühitin yaradılması sayılır. Uşağın daxili
keyfiyyət dəyişikliklərini əldə edə bilir. Qrup- qüvvələrini və imkanlarını inkişaf etdirmək
daxili ünsiyyət nümunəsində şagirdlərin üçün müvafiq sosial-pedaqoji şəraitin yara-
fəaliyyət və qarşılıqlı münasibətlərindəki dılması qarşılıqlı əməkdaşlıq şəraitində real-
müxtəlifliyi, qarşılıqlı sosial təsirlərində laşır. Bir məsələni də qeyd etmək vacibdir ki,
rəngarəngliyi aydın şəkildə müşahidə etmək sosial-psixoloji və pedaqoji mühitin nəzəri-
olur. «Qruplarla iş» formasının tətbiqi şəraitində praktik tərəfləri sırasında onun növlərinin
şagirdin istifadə etdiyi məlumat mənbələri təsnifi aparıcılıq təşkil etməlidir. Bu məsələdən
müxtəliflik təşkil edir. Təbii haldır ki, qrupdaxili bəhs edən alimlərin fikrincə, sosial-psixoloji
birgə fəaliyyət şəraitində informasiya və pedaqoji mühit həm şagirdi müstəqil düşün-
mübadiləsi mühiti yaranır. Şagird lazım olan məyə və nəticə çıxarmağa təhrik edir, həm də
informasiyanı əldə etdikcə həm sinifdə, həm onu mənəvi aləmində əməkdaşlıq, birgə
məktəbdə və həm də məktəbdənkənar şəraitdə fəaliyyət istəyini və qabiliyyətini formalaşdırır
həmin informasiyaların sosial bazasında [İbrahimov F.N., Hüseynzadə R.L. 2013, s. 10].
http://journal.edu.az 67
METODİKA
Təlim prosesində istifadə olunan «qruplarla olur və müəyyən qədər təhlil olunur. Deməli,
iş» formasında mənimsədilməsi nəzərdə tu- şagirdin idraki fəaliyyəti nəticəsində yaranmış
tulan mövzunun son məqsədini, məqsədə çat- ideya və fikirlər digər şagirdlərin növbəti
maq üçün yolları, bu yolların səmərəliliyini fəaliyyətinə yeni interaktiv pedaqoji mühit
yoxlamaq üsullarını özündə birləşdirən, təhsil yaradır. Yəni dərsdə təkcə dərslikdə olan ma-
prosesi ilə bağlı olan bütün fəaliyyətlərin teriallardan yox, həm də müxtəlif subyektlərin
səmərəli və məqsədyönlü təşkilinə hərtərəfli düşüncə məhsullarından istifadə olunduqda
imkan yaradan mühüm şərtlər mövcuddur. interaktivlik önə çıxır. Qarşı tərəflərin
Bunu nəzərə alaraq müəllim, ilk növbədə, söylədikləri fikir və ideyalar çoxaldıqca dərsin
dərsin motivasiya mərhələsini mükəmməl akademik səviyyəsi çoxalır. Buna görə də əsas
qurmağa çalışmalıdır. Motivasiya mərhələsində önəm və diqqət xüsusi pedaqoji ölçülər
şagirdləri dərsin mövzusu ilə yaxından tanış çərçivəsində şagirdin fəaliyyətinə yönəl-
etməlidir. Həmin mərhələdə şagirdlərin dilməlidir. Şagird dərs zamanı mövcud prob-
məntiqi, tənqidi, yaradıcı təfəkkürü və lemin həlli yolunda əldə etdiyi nailiyyətlər
tədqiqatçılıq vərdişlərini inkişaf etdirən haqqında məlumatı və əks əlaqəni verməyi
tapşırıqların müəyyənləşməsi vacibdir. Təhsil bacarmalıdır ki, həm özü düşünsün, həm də
sahəsindəki müxtəlif fəaliyyətlər təhsilalanların qarşı tərəfləri düşündürə bilsin. Bir sözlə,
mənafeyinə, maraq və tələbatlarının diskussiya mühiti təşkil olunmalıdır. Dərsdə
ödənilməsinə, istedad və qabiliyyətlərinin, hər bir şagirdin fikir və rəyi yeni biliyin və
potensial imkanlarının inkişafına xidmət ideyaların aşkarlanmasına şərait yaratmalıdır.
etməlidir. Verilən suallar açıq və məntiqli Qarşılıqlı müzakirə diskussiya mühiti yaradır.
olmalıdır. Fasilitasiya zamanı konkret misal- Diskussiya həm də ideyaların qarşı-qarşıya
lardan, müqayisə və tutuşdurma üsulundan, durmasını, interaktiv və deduktiv mühitin
analogiyalardan istifadəyə şərait yaradılmalıdır. yaranmasını şərtləndirir [Шишов С. 1999,
Qrup daxilində akademik göstəriciləri ən zəif s.112]. Müzakirə diskussiyaya, diskussiya isə
olan şagirdi hərəkətə gətirmək üçün mənaca qarşılıqlı münasibətlərin tənqidi tərzdə davam
yaxın olan öyrədici və yönəldici suallardan etməsinə şərait yaradır.
istifadə olunmalıdır. Qruplarda iştirak edən Qrup daxilində şagirdlər qarşılıqlı diskussiya
şagirdlər arasında qarşılıqlı müzakirə mühiti apararkən, ilkin olaraq motivasiya elementi
yaratmaq lazımdır. Bunun üçün şagirdin deyə dərsin sonuna qədər qorunmuş olur. Bu o
biləcəyi sözü və ya fikri onun nitqini kəsərək, deməkdir ki, şagirdlərin diqqəti dərsdə daim
əvəzinə müəllim tərəfindən ifadə olunması mərkəzləşmiş vəziyyətdə qalır. Dərsin əsas
yolverilməzdir. Verilən suallar qarşısında aciz şərtlərindən biri kimi diqqətlilik sosial-pedaqoji
qalan şagirdə qrupun digər üzvləri yardımçı cəhətdən faydalılığı ilə seçilir. Birinci növbədə
olmalıdır. Verilən suallarda əsas fikri analiz diqqət motivasiyanın sosial-psixoloji göstəricisi
və sintez etməkdə qrupun bütün üzvləri fəallıq olaraq xarakterizə olunur. Məlum fakt ondan
göstərsə sualların mahiyyəti şagirdlər ibarətdir ki, müasir dərsin ən mühüm və
tərəfindən qavranılar. Verilən suallara mürəkkəb mərhələlərindən biri də motivasiya
hazırlanan cavabları şagirdlər öz sözləri ilə mərhələsidir [Qəhrəmanov A. 2012, Zamanova
sərbəst ifadə etməlidir ki, onlarda yazılı və M. 2017, Мардахаев Л.В. 2006]. Motivasiya
şifahi nitq paralel olaraq inkişaf etsin. Bu təsadüfi olaraq dərsin birinci mərhələsi olaraq
nəticənin əldə olunması üçün dərsdə sosial- müəyyənləşməyib. Bu element hətta dərsin
pedaqoji və psixoloji mühitin yaradılması xü- ilkin anından başlayaraq son mərhələyə qədər
susi əhəmiyyət daşıyır. Fasilitasiya prosesində sosial-pedaqoji və psixoloji funksiyaların yerinə
uşaqların cavablarını dəqiq dinləmək və təhlil yetirilməsini şərtləndirir. Onu da qeyd etmək
etmək vacibdir. Çünki hər bir şagirdin fəaliyyət vacibdir ki, dərsin sonrakı gedişi məhz
məhsulu digər şagirdlərin diqqət mərkəzində motivasiyanın nə dərəcədə qurulmasından
68 AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2018. №2
Sahil Cəfərov
Şagird şəxsiyyətinin sosiallaşması prosesində müasir təlim metodlarının rotasiyası
asılı vəziyyətdə qalır. Pedaqoji psixologiyada fəaliyyətlərin məzmununa diqqət yetirmək
qeyd olunduğu kimi, diskussiyada bir sıra və lazımi səviyyədə istiqamət vermək vacibdir.
fərziyyələri törədən problemli vəziyyətin Bu məsələnin vacibliyi ondadır ki, şagirdin
elementləri idrak motivasiyasının meydana irəli sürdüyü fikir və ideyalardakı yanlış
gəlməsinə təsir göstərən əsas faktorlardır. yanaşmalara diqqət yetirməyəndə dərsin so-
Bundan başqa, dərsin ilkin mərhələsi kimi nuna qədər faydasız fəaliyyət davam edəcəkdir.
motivasiyanın yaradılması və uğurlu formada Təbii olaraq dərsin keyfiyyəti müəllimin əsasən
qorunması üçün sosial-pedaqoji və psixoloji təşkilatçılıq qabiliyyəti ilə xarakterizə olunur.
şərtləri bilmək müəllimlər üçün vacibdir. Dərsdə şagirdlərin fəaliyyəti aparıcılıq təşkil
Həmin şərtləri ən optimal səviyyədə etsə də, fasilitator olaraq müəllim öz işinin
müəyyənləşdirməyə çalışmışıq: keyfiyyətinə nəzarət etməsə, dərsin akademik
1. «Qruplarla iş» formasında verilən səviyyəsi aşağı düşəcək və lazımi nəticə əldə
tapşırıqlar qrup üzvlərinin akademik olunmayacaq. Buna görə də dərsdə düzgün
səviyyəsinə uyğun seçilməlidir. Çünki istiqamətin seçilməsi müəllimdən asılıdır. Yəni
motivasiyanı yarada biləcək vacib şərtlərdən təkcə qrupları fəaliyyətə cəlb etmək yox, həm
biri tapşırıqların şagirdin anlaq səviyyəsinə də qrupda iştirakçı olan hər bir şagirdin
uyğun olmasıdır. Həm məzmunlu və həm də fəaliyyətinə, fikir və mülahizələrinə nəzarəti
motivasiya yarada biləcək tapşırıqların diqqət mərkəzində saxlamaq lazımdır.
müəyyənləşməsi pedaqoji keyfiyyət 5. Şagirdlərdə yaradıcı yanaşma imkan-
göstəricilərinə bilavasitə müsbət təsir edir. larının inkişaf etdirilməsi vacibdir. Çalışmaq
Buna görə də, həmin materialların xüsusiyyəti lazımdır ki, şagird dərslikdə və ya dərs
cəlbedici, qeyri-adi, müəmmalı, gözlənilməz vəsaitində qeyd olunan tədris materiallarını
və ən əsası, müstəqil təfəkkür fəaliyyətinin eyni formada deyil, məzmununu qorumaq
təşkilinə şərait yarada bilməlidir. şərti ilə fərqli formada təqdim etsin. Bu me-
2. Hər bir qrupa yanaşma mexanizmi fərqli xanizm sualları cavablandırarkən məzmunu
olmalıdır ki, şagirdlərin aktivlik dərəcəsi artsın. qorumaqla yeni formalarda təqdimatın
Bu prosesdə xüsusi sosial-pedaqoji mühit verilməsini tələb edir. Şagird şəxsi təfəkkür
yaranır. Şagird özünə qarşı xüsusi diqqət hiss məhsulundan çıxış etməklə verilən tapşırıqları
etdikdə onun təlim fəaliyyətinə marağı artır. və sualları cavablandırsa daha yaxşı nəticə
Bu nəticənin əldə olunması üçün müvafiq əldə olunar. Müəllim daim cəhd etməlidir ki,
tədris mühiti vacib şərtdir. Müəllimin şagirdlərə şagird sərbəst olaraq öz sözləri ilə təqdimat
yanaşma mexanizmi dinamik və planlı xarakter etməyi bacarsın. Çünki şəxsiyyət modelinin
daşıdıqda pedaqoji prosesin bütün elementləri struktur vahidlərindən biri də insanın mövcud
diqqət mərkəzində olur. məsələlərə fərdi yanaşma bacarığıdır. Bu
3. Qruplara verilən tapşırıqların təqdim mənada, fərdi yanaşma, fərdi mövqe və fərdi
olunma üsulları aşkar və stimullaşdırıcı ideyaların irəli sürülməsi şagirdin cəmiyyətin
xarakterdə olmalıdır. Müəllim ayrı-ayrı qruplara aktiv və potensiallı üzvü olaraq sosiallaşmasına
təlim tapşırıqlarını təqdim edərkən həmin şərait yaradır. Ən əsas şərt olaraq burada
tapşırığın həllinin uğurluluğuna inamını şagirdin özünütəsdiq misssiyası həyata keçmiş
bildirməlidir. Yəni hər şagirddə özünəinam olur. Müəllim müvafiq sosial-psixoloji və
hissini yaratmaqla onları davamlı fəaliyyətə pedaqoji mühiti yaratmağı bacarsa, şagirdlərdə
stimullaşdırmaq lazımdır. Qrupun gücünə özünüreallaşdırma imkanları da baş qaldıra
inamını aşkar formada səsləndirdikdə bilir. Bu tendensiyanın mexaniki quruluşu
şagirdlərdə dinamik fəaliyyət tərzi formalaşır. müəllim-şagird və şagird-şagird strukturu
Bu prosesdə bütün şagirdlərin diqqəti təlim üzərində qurulur, lakin sosial-pedaqoji qu-
fəaliyyətinə mərkəzləşir. ruluşu isə qarşılıqlı münasibətlərin forma-
4. Şagirdlər tərəfindən yerinə yetirilən laşması ilə şərtlənir. Müəllim şagirdi, şagird
http://journal.edu.az 69
METODİKA
isə məxsus olduğu qrupdakı digər şagirdləri özündə birləşdirir. Təlimin qarşıya qoyduğu
fəaliyyətə cəlb etdikdə daxili rəqabət mühiti vəzifələrin və prinsiplərin həyata keçirilməsi
yaranır, şəxsi fikir və mülahizələrin səslən- təlim-tərbiyə prosesinə təsir edən amillərdən
məsinə şərait formalaşır. Həm pedaqoji və şərtlərdən bilavasitə asılıdır. Təlimin
nailiyyətlərin əldə olunması təmin olunur, «kollektivlə iş» formasında aparılan müzaki-
həm də şagirdin sosiallaşmasının məzmun rələrdə müxtəlif fərziyyələrin meydana çıxması,
elementləri müəyyənləşir. ilk növbədə, verilən tapşırıqların həllinin
6. Müəllim tərəfindən fasilitasiya rolunun mükəmməllik dərəcəsini artırır. Kollektiv
düzgün yerinə yetirilməsi şagirdlərin müvafiq müzakirə müxtəsərlik, vaxta qənaət şərtlərini
pedaqoji yönümdə aktivliyini təmin edir və özündə birləşdirir. Belə vəziyyətlərdə
onları bir şəxsiyyət kimi formalaşdırır. Müasir şagirdlərdə kollektiv birgəfəaliyyət modeli
dərsin əsas sosial-pedaqoji şərtlərindən biri formalaşır. Nəzərə almaq lazımdır ki,
də yüksək mənəvi keyfiyyətlərə malik olan «kollektivlə iş» formasında müxtəlif təlim
şəxsiyyətin yetişdirilməsidir. Hər iki məqsədin məqsədlərinə yönəlmiş bir sıra metod və
həyata keçirilməsi üçün dərsdə verilən təlim texnikaların tətbiqi üçün sosial-pedaqoji şərait
tapşırıqları və sualları yönəldici xarakterdə yaranır. «Kollektivlə iş» formasında tədqiqatın
tərtib olunmalıdır. Ənənəvi dərsdən fərqli ola- aparılması üçün hansı metodun lazım olduğunu
raq müasir dərsdə müəllim tərtib etdiyi sual müəyyən etmək üçün müəllim müasir təlim
və tapşırıqların məzmununda yönəldici və metodlarının əsas xüsusiyyətlərini diqqətlə
istiqamətverici prinsipi gözləməlidir. Təlim nəzərdən keçirməli və dərsdə mövzunun
prosesində qruplara ünvanlandırılan hər bir məqsədinə uyğun olaraq metodlar seçməlidir.
tapşırıq istər şagirdin şəxsi düşünmə imkan- Metodu seçərkən hər bir şagirdin bilik, bacarıq
larının, istərsə də qarşılıqlı diskussiya mühitinin və vərdişlərin mənimsənilmə səviyyəsinə,
yaradılmasının mühüm şərtinə çevrilməlidir. həm də onların şəxsiyyət olaraq sosiallaşmasına
7. Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi (şəxsiyyət tərəfindən ictimai dəyərlərin
işində müəllim həm obyektivlik, həm sistema- qazanılması) geniş şərait yaradılmalıdır. Yəni
tiklik və həm də aşkarlıq prinsipinə əməl formalaşdırmaq və inkişaf etdirmək məqsədi
etməlidir. təlimin qarşısında mühüm vəzifə olaraq daim
Bildiyimiz kimi, ənənəvi təlimdən fərqli nəzərə alınsa, yeni perspektivli nəticələrin
olaraq müasir təlim formalarında şagirdə əldə olunması reallığa çevriləcəkdir.
verilən qiymət şagirdin bilik səviyyəsini deyil, «Kollektivlə iş» formasının əsas üstün-
onun nailiyyət səviyyəsinə verilir. Yəni verilən lüklərindən biri də şagirdlər arasında qarşılıqlı
qiymət təhsili idarə edən amil səviyyəsində fəaliyyətə əsaslanan dinamik işin önə çıxa-
qəbul olunan pedaqoji ölçü vahididir. Müasir rılmasından ibarətdir. Yəni kollektivin birgə
dərsdə qiymətləndirmənin formalizmdən azad fəaliyyəti dedikdə sadəcə olaraq qarşılıqlı
olunması həyati bacarıqların formalaşdırıl- təsir prosesi deyil, şagirdlərlə tədqiqat xarak-
masını reallaşdırır [Qəhrəmanov A. 2012, s. terli xüsusi təşkil olunmuş idrak fəaliyyəti
12]. İndiki cəmiyyətin sosial çağırışlarının başa düşülür. Təlimin «kollektivlə iş» forma-
əsasında məhz praktik həyati bacarıqları olan sında tədrisin elə metodlarının tətbiqinə şərait
insan amilinin formalaşdırılması ideyaları du- yaradılır ki, həmin metodlar şagirdlərin tədris
rur ki, bu da cəmiyyətə modern dəyərlər materialı ilə, eləcə də ətraf aləmin reallıqları
əsasında fayda verə biləcək vətəndaşların və təzahürləri ilə sərbəst iş prosesində tanış-
yetişdirilməsini təmin edən mexanizmdir. lığına və istifadəsinə şərait yaranır. Tətbiq
olunan müasir təlim metodları şagirdin nailiy-
«Kollektivlə iş». Təlimin «kollektivlə iş» yət səviyyəsinin yüksəldilməsini təmin edən
forması həm fərdi, həm cütlərlə, həm də «qrup- ən mükəmməl vasitələrdəndir. «Kollektivlə
larla iş» formalarının kompleks elementlərini iş» forması müəllimin bilavasitə iştirakı ilə
70 AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2018. №2
