refah devletinin yeniden yapılanması ve ab ülkelerinde iş-yaşam dengesi

397 Pages·2015·2.86 MB·Turkish

by  Sosyal Bilimler

T.C.
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ÇALIŞMA EKONOMİSİ VE ENDÜSTRİ İLİŞKİLERİ
ANABİLİM DALI
DOKTORA TEZİ
REFAH DEVLETİNİN YENİDEN YAPILANMASI
VE AB ÜLKELERİNDE İŞ-YAŞAM DENGESİ
Nurgün Kul Parlak
2502970381
Tez Danışmanı
Prof. Dr. Sedat MURAT
İstanbul, 2015

Refah Devletinin Yeniden Yapılanması ve AB Ülkelerinde İş-Yaşam
Dengesi
Nurgün KUL PARLAK
2502970381
ÖZ
1970’li yıllardan itibaren Keynesyen iktisat politikalarından liberal
politikalara geçişle başlayan ekonomik ve endüstriyel yeniden yapılanma, işin
niteliği, istihdamın yapısı ve istihdamın sektörel dağılımı kadar aile hayatını da
derinden sarsmıştır. İstihdamın hizmet sektörüne kayması, kadının istihdama
girmesine neden olurken erkeğin ekmek kazandığı aile modeli tarihe karışmış, refah
devleti ve vatandaşlık ilişkilerinin yeniden yapılanmasıyla iki gelirli aile modeli
ortaya çıkmıştır. Bu değişim, amaç ve hedef olarak birbirinden ayrı fakat birbiriyle
ilişkili iş ile yaşam alanlarını birleştirecek ve sağlıklı bir dengeyi sağlayacak yeni
politikaların oluşturulmasını gündeme getirmiştir. Bu kapsamda, kamusal
düzenlemelerle refah, cinsiyet ve bakım politikaları yeniden düzenlenmektedir.
AB düzeyinde iş-yaşam dengesi politikaları, ebeveyn izni, çocuk bakım
hizmetleri ve esnek çalışma düzenlemeleri gibi uygulamalardan oluşmaktadır.
1990’larda AB’de cinsiyet eşitliğinin anaakımlaştırılması ve eşitliğin esas olarak
kabul edilmesi, iş ve aile hayatının birbiriyle nasıl uyumlaştırılacağına odaklanarak
politikaları iş ve yaşam alanlarında bir denge arayışına yöneltmiştir.
Bu çalışma, toplumsal çatışma ve bireysel ikilem oluşturan, iş ve aile yaşamı
için çözümler sunan, iş-yaşam dengesi politika uygulamalarını, AB ülke düzeyinde
çeşitli boyutlarıyla değerlendirmektedir. Bu çerçevede toplumsal değişime bağlı
olarak cinsiyet ilişkilerini yeniden düzenleyecek iş-yaşam dengesi politikalarına
ihtiyaç duyulduğu ileri sürülmektedir.
Anahtar Kelimeler: İş-yaşam dengesi, refah devleti, kadın istihdamı, vatandaşlık ve
bakım politikaları.
iii
The Restructuring of The Welfare State and Work-life Balance in
EU Countries
Nurgün KUL PARLAK
2502970381
ABSTRACT
In the 1970s, the transition from Keynesian economic policy to ne-liberal
polities the economic and industrial restructuring have not resulted in the change in
the nature of work, the distribution of employment by sectors but also have shaken
the family life.
Due to the shift in the structure of employment towards the service sector,
increasing the women employment and the eclipse of male bread winner family has
been accompanied by the restructuring of welfare state and the dual earner family.
These transformations have brought the need for the development of polices that will
combine work-life domain with different aim and target and will enable to set up
health balance to the agenda. Work-life balance polies at the level of includes the
parental leave, the care polies and the flexible working practices.
After the EU’s acceptance of the gender mainstreaming policies and the
acceptance of gender equality as the main base, the policies of how work-family will
be reconciled focused on a search for a balance between the realm of work and life in
the 1990s. This thesis intends to elucidate work-life balance policies within the EU
by investigating the development and implementation of the three main policies
namely parental leave, care policies and flexible working.
Key words: Work-life balance, welfare state, women employment, citizenship
iv
ÖNSÖZ
Büyük bir değişim ve dönüşüm sürecine tanıklık eden 21.yüzyılda, hemen
hemen her alanda olduğu gibi iş ve aile alanlarında da kapsamı oldukça geniş olan
değişimler dikkat çekmektedir. Bu değişimin temelinde, Savaş Sonrası dönemde
refah devletinin gelişmesiyle bir norm haline gelen çekirdek/erkeğin ekmek
kazandığı aile modeli baskın konumunu kaybetmesi ve hizmet sektörünün
gelişmesine paralel olarak kadın istihdamının yaygınlaşması ile iki gelirli yetişkin
işçi ailesi modelinin gelişmeye başlaması yer almaktadır. Aile ve emek piyasasında
kadının konumunun farklılaştığı anlamına gelen bu dönüşüm, iş-yaşam dengesi
konusunu ortaya çıkarmış ve bu konunun hem akademik, hem de politik ve yasal
gündemde yer almasını sağlamıştır.
Çoklu disiplinli bir alan olan iş-yaşam dengesi, bireysel, örgütsel ve
toplumsal boyutlara sahiptir. Çok boyutlu yönüyle iş-yaşam dengesi, literatürde
psikoloji, sosyal psikoloji, örgütsel davranış, örgütsel psikoloji ve sosyoloji gibi
farklı disiplinlerde araştırılmakta ve tartışılmaktadır. Bu, iş-yaşam dengesinin
kavram olarak ortak bir tanımının geliştirilemediği ve her bir disiplinin konunun
farklı boyutlarına vurgu yaptığı dikkat çekmektedir. Buna bağlı olarak, iş-aile
çatışması, iş-aile yaşamının uyumlulaştırılması, iş-aile yaşamının uzlaştırılması ve iş
aile yaşamının dengelenmesi gibi literatürde farklı kavramlar kullanılmaktadır. Genel
itibariyle iş-yaşam dengesinin, aile ve iş yaşamındaki roller arasındaki çatışmanın
çözülmesi gereken bir mesele olduğuna işaret etmesi bu konuyu sosyal politika
alanına dâhil etmektedir. Dolayısıyla iş-yaşam dengesi kavramı, sosyal politikanın
farklı refah rejimleri ve cinsiyet sözleşmesi temelinde iş ve aile yaşamının
desteklenmesine yönelik girişimlere odaklanmakta ve bireylerin çoklu rolleri
arasındaki gerilimi azaltmaya yönelik politika tedbirlerini ele almaktadır.
Buna yönelik olarak iş-yaşam dengesi, hemen hemen her ülkede yasalar ve
yönetmelikle geleneksel çerçevede düzenlenme yoluna gidilmiştir. Hem ulusal hem
de uluslararası boyutta giderek önem kazanan ve iş ile çalışma yaşamının kalitesini
arttırma çabalarıyla beraber devam eden iş-yaşam dengesi, AB düzeyinde uygulama
v
alanı bulmuştur. Ancak AB’nin iş-yaşam dengesi ile ilgili yaklaşımının dönemsel
olarak farklılaştığı görülmektedir. 1990’lı yıllara kadar AB’nin iş-yaşam dengesi
politikaları, bir ekonomik araç olarak işlev görmüş, ekonomik büyümeye ve emek
piyasasında kadının konumunu iyileştirmeye odaklanarak kadının kariyer ve aile
sorumluluklarının nasıl birleştirilebileceğine yönelmiştir. 1997 Amsterdam
Antlaşması sonrasında toplumsal cinsiyet eşitliğinin anaakımlaştırılması zorunluluk
olarak kabul edilmesi ile uyumlaştırma politikaları yeni bir boyut kazanarak
kadınlara özgü bir mesele olmaktan çıkmış mükemmel denge arayışına girmiştir.
Oldukça dinamik bir süreci işaret eden bu dönemde iş ve ailenin alanlarının belirsiz
sınırlarla etkileşimde olduğu kabul edilmekte ve kadın ile erkeğin çoklu rollerine
odaklanılmaktadır. Ekonomik ve sosyal dönüşümle beraber buna uymaya çalışan
politikalar, 21.yüzyıla özgü yeni bir iş-yaşam dengesinin önemini ortaya
koymaktadır.
Bununla beraber iş-yaşam dengesine yönelik olarak yoğun bir akademik
tartışma ortamı mevcuttur. Üniversiteler, araştırma kurumları kadar ILO, OECD gibi
uluslarüstü kurumlarda ve AB’de bu konuyla ilgili literatürün zengin olması gözden
kaçmamaktadır. Buna karşın Türkçe’de konuya yönelik literatürün son derece zayıf
olduğu ve yapılan çalışmaların psikolojik perspektiften yapıldığı görülmektedir.
Sosyoloji ve sosyal politika perspektifinden yapılan çalışmalar ise, yok denecek
kadar azdır. Bu çalışma, Türkçe sosyal politika alanında yapılan ilk çalışmalardan
biridir ve literatüre katkı yapma amacındadır. Dolayısıyla iş-yaşam dengesiyle ilgili
olarak bu alanda daha fazla doktora ve yüksek lisans tezi ile saha çalışmalarının
yapılmasına ihtiyaç duyulduğunu söylemek önemlidir.
Söz konusu bu çalışmanın husule gelmesinde, yardımları ve destekleri ile çok
sayıda kişinin katkısı bulunmaktadır. İlk olarak doktora sürecimin başından itibaren
desteğini benden esirgemeyen, tez sürecinde de bana yol gösteren danışman hocam
Prof. Dr. Sedat Murat’a en derin minnettarlığımı sunuyorum.
Tezimin gözden geçirilişinde bilgi ve tecrübeleriyle yardımı ve desteği olan,
değerli öneri ve katkılarıyla bana yol gösteren, titizliği, emeği ve bana kazandırdığı
dil hassasiyeti için kıymetli hocam/ağabeyim Prof. Dr. Mustafa Aykaç’a gönülden
şükranlarımı sunuyorum.
vi
Her zaman için desteğini üzerimde hissettiğim ve çalışmamla ilgili olarak
yapıcı yönlendirmeleri ve destekleri için değerli hocam/arkadaşım Doç. Dr. Yusuf
Adıgüzel’e ve Yrd.Doç.Dr. İlknur Karaaslan’a teşekkür ederim.
Doktora öğrenimim süresince bana ışık tutan, tez konumu seçme, tez planı ve
düzeltme aşamalarında rehberliğini sunan, kıymetli hocam/hayat arkadaşım Prof. Dr.
Zeki Parlak’a sonsuz teşekkür ederim.
Şüphesiz en büyük minnettarlığım ise, maddi ve manevi destekleriyle bana
moral ve enerji veren, bugünlere ulaşmamda en önemli role sahip ailemedir.
Karşılıksız sevgileri, asla ödeyemeyeceğim tüm fedakârlıkları ve daha birçok şey için
annem Melahat Kul’a, babam Nurettin Kul’a, ağabeyim Osman Nuri Kul’a ve Bülent
Kul’a sevgi ve şükranlarımı sunarım. Bu yorucu süreci benimle birlikte yaşayan,
gösterdikleri sabır ve anlayış için oğlum Mehmet Talha ve kızım Nur Zehra’ya
teşekkürü borç bilirim.
Haziran 2015
Nurgün KUL PARLAK
vii
İÇİNDEKİLER
ÖZ……………………………………………………………………...iii
ABSTRACT............................................................................................iv
ÖNSÖZ.....................................................................................................v
TABLOLAR LİSTESİ..........................................................................xii
ŞEKİLLER LİSTESİ...........................................................................xiii
GRAFİKLER LİSTESİ.......................................................................xiv
GİRİŞ........................................................................................................1
BİRİNCİ BÖLÜM
İŞ-YAŞAM DENGESİNE YÖNELİK TANIM VE TEMEL
KAVRAMLAR
1.1. İŞ-YAŞAM DENGESİ TANIMI..........................................................................8
1.2. İŞ-YAŞAM DENGESİNİN KAVRAMSAL ÇERÇEVESİ...............................16
1.2.1.Erkeğin Ekmek Kazandığı Aile Modeli.......................................................16
1.2.2.Ücretli ve Ücretsiz İş Kavramları................................................................28
1.2.3.İş Dışı Zaman...............................................................................................36
1.2.4.Kariyer, Kimlik ve Bireyselleşme................................................................43
1.2.5.İstihdamın Kadınlaşması..............................................................................54
1.2.6.Toplumsal Cinsiyet Eşitsizliği.....................................................................74
1.2.6.1. Toplumsal Cinsiyet Eşitliğini Geliştirmeye Yönelik Yaklaşımlar...77
1.2.6.2. Cinsiyete Dayalı İşbölümü...............................................................89
1.3. İŞ-YAŞAM DENGESİNE İLİŞKİN TEORİK ÇERÇEVE...............................92
1.3.1.Ayrı Alanlar Yaklaşımı................................................................................94
1.3.2.İş-Yaşam Dengesine İlişkin Etkileşim Teorileri........................................104
viii
İKİNCİ BÖLÜM
İŞ-YAŞAM DENGESİ AÇISINDAN REFAH DEVLETİNİN
ANALİZİ
2.1. REFAH DEVLETİNİN DOĞUŞU VEYÜKSELİŞİ.........................................90
2.1.1.Refah Devletinin Krizi.................................................................................97
2.1.2.Refah Devletinin Yeniden Yapılanması ve İş-Yaşam Dengesi.................110
2.2. SOSYAL VATANDAŞLIĞA DOĞRU...........................................................113
2.2.1.Zorunlu İstihdam Devletinde Vatandaşlık.................................................122
2.2.2.Vatandaşlık Kavramı ve Kadının Konumu................................................125
2.3. CİNSİYET SÖZLEŞMESİNDE DEĞİŞİM.....................................................130
2.4. BAKIMDA DEĞİŞİM......................................................................................135
2.5. İŞ-YAŞAM DENGESİ AÇISINDAN AİLE....................................................141
2.5.1.Aile Yapısında Değişim.............................................................................142
2.5.2.Aile Yapısında Çeşitlilik............................................................................146
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
İŞ-YAŞAM DENGESİ POLİTİKALARI VE AB ÜLKE
UYGULAMALARI
3.1. İŞ-YAŞAM DENGESİNE YÖNELİK POLİTİKALARIN ARKA PLANI....153
3.1.1.Bir Strateji Olarak Toplumsal Cinsiyetin Anaakımlaştırılması.................158
3.1.2.Uyumlaştırma Politikalarının Gelişimi......................................................163
3.2. İŞ-YAŞAM DENGESİNE YÖNELİK UYUMLAŞTIRMA POLİTİKALARI169
3.2.1.Ebeveyn İzin Düzenlemeleri......................................................................170
3.2.1.1. Ebeveyn İzni Uygulamaları............................................................175
3.2.1.2. Ebeveyn İzin Süreleri.....................................................................179
3.2.1.3. Ebeveyn İzninin Kullanılması........................................................182
3.2.1.4. Babalar İçin Ebeveyn İzni..............................................................186
ix
3.2.1.5. Ebeveyn İzni ve İş-Yaşam Dengesi...............................................189
3.2.2.Çocuk Bakım Hizmetleri...........................................................................192
3.2.2.1. Çocuk Bakım Hizmetleri ve Kadın İstihdamı................................194
3.2.2.2. Çocuk Bakım Hizmetleri ve Azalan Doğum Oranları...................198
3.2.2.3. Çocuk Bakım Hizmetleri ve Çocukların Refahı............................201
3.2.2.4. Çocuk Bakım Hizmetleri................................................................204
3.2.2.5. Çocuk Bakım Hizmet Uygulamaları..............................................208
3.2.2.5.1. Çocuk Bakım Hizmetlerinden Yararlanma ..........................211
3.2.2.5.1.1. 0-2 Yaş Grubundaki Çocuklar İçin Bakım
Düzenlemeleri.........................................................213
3.2.2.5.1.2. 3 Yaş ve Zorunlu Okul Yaşı Arasındaki Çocuklar için
Bakım Hizmetleri...................................................219
3.2.2.5.1.3. Zorunlu Okul Çağı Çocukları İçin Bakım
Düzenlemeleri.........................................................225
3.2.2.5.2. Çocuk Bakım Hizmet Talebini Etkileyen Faktörler.............227
3.2.2.5.3. Çocuk Bakım Hizmetlerinin Kalitesi....................................229
3.2.2.5.4. Çocuk Bakım Hizmetinin Ekonomik Olarak Güç Yetirebilirliği
…………………………………………………………………………232
3.2.2.6. Çocuk Bakım Hizmetleri ve İş-Yaşam Dengesi............................235
3.2.3.Esnek Zaman Düzenlemeleri.....................................................................237
3.2.3.1. Esneklik ve İş-Yaşam Dengesi.......................................................239
3.2.3.2. Çalışma Sürelerinde Esneklik........................................................246
3.2.3.3. Çalışma Sürelerinde Esneklik Türleri............................................252
3.2.3.3.1. Yarı Zamanlı Çalışma...........................................................252
3.2.3.3.2. Esnek Zaman Programları....................................................266
3.2.3.3.2.1. Kayan Çalışma Süreleri..........................................267
3.2.3.3.2.2. Esnek Zaman..........................................................268
3.2.3.3.2.3. Zaman Bankası.......................................................269
3.2.3.3.3. Tele Çalışma.........................................................................276
3.2.3.3.4. Çalışma Sürelerinin Yıllık Olarak Hesaplanması.................283
3.2.3.3.5. Sıkıştırılmış Çalışma Haftası................................................286
3.2.3.3.6. İş Paylaşımı...........................................................................288
x