Table Of ContentH I S T O R Y C Z NE B I T WY
SŁAWOMIR AUGUSIEWICZ
PROSTKI 1656
Dom Wydawniczy Bellona
Warszawa 2001
Dom Wydawniczy Bellona prowadzi sprzedaż wysyłkową swoich
książek za zaliczeniem pocztowym z 20-procentowym rabatem od
ceny detalicznej.
Nasz adres:
Dom Wydawniczy Bellona
ul. Grzybowska 77
00-844 Warszawa
tel./fax: 652-27-01 (Dział Wysyłki)
infolinia: 0-801-12-03-67
internet: www.bellona.pl
e-mail: [email protected]
Opracowanie graficzne serii: Jerzy Kępkiewicz
Ilustracja na okładce: Paweł Głodek
Redaktor: Zofia Gawryś
Korektor: Teresa Kępa
© Copyright by Sławomir Augusiewicz, Warszawa 2001
© Copyright by Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2001
ISBN 83-11-09323-7
WSTĘP
Bitwy pod Prostkami 8 października 1656 r. i pod Filipowem
22 października 1656 r. zostały stoczone w trakcie kampanii
hetmana polnego litewskiego Wincentego Gosiewskiego, naj-
większej operacji przeprowadzonej przez wojska Rzeczy-
pospolitej przeciw Prusom Książęcym w czasie wojny polsko-
-szwedzkiej w latach 1655-1660. W większości prac na
temat tego okresu obydwie batalie zostały wzmiankowane,
nie poświęcono im jednak wiele uwagi. Przedmiotem badań
przeprowadzonych przez Wiesława Majewskiego była jedynie
bitwa pod ProstkamiNieco informacji o przebiegu kampanii
Gosiewskiego po 8 października podali Ludwik Kubala,
Stanisław Herbst, Jan Wimmer i wspomniany Wiesław Ma-
jewski, który najszerzej poruszył tę problematykę2. Pewne
1 W.Majewski, Bitwa pod Prostkami (8 X 1656 r.), „Studia i Materiały
do Historii Sztuki Wojennej", t. II, Warszawa 1956.
2 L. Kubala, Wojna brandenburska i najazd Rakoczego, Lwów b.r.w.,
s. 78-80; S. Herbst, Wojna obronna 1655-1660, w: Polska w okresie
dnigiej wojny północnej 1655-1660, t. II, Warszawa 1957, s.51;J. Wimmer,
Przegląd operacji 1655-1660, w: Wojna polsko-szwedzka 1655-1660, red.
J.Wimmer, Warszawa 1973, s. 178; W. M a j e w s k i, Wojna polsko-szwedzka
1655-1660, w: Polskie tradycje wojskowe, t. I, Warszawa 1990, s. 67-71;
W. Majewski, Działania wojenne w Prusach Wschodnich (1656-1657),
„Komunikaty Mazursko-Warmińskie", 1997, nr 4; W. Majewski, Potop
szwedzki (1655-1660), w: Z dziejów wojskowych ziem północno-wschodnich
Polski, cz. I, red. Z. Kosztyła, Białystok, 1986.
wiadomości, przedstawione w kontekście losów Bogusława
Radziwiłła, zawiera obszerny wstęp autorstwa Tadeusza Wa-
silewskiego do edycji Autobiografii koniuszego litewskiego3.
Najazd tatarski na Prusy Książęce, wydarzenie, które
funkcjonuje w świadomości Polaków dzięki znakomitemu
Potopowi Henryka Sienkiewicza, miał spektakularny charakter.
Ponieważ o działaniach ordy budziackiej w księstwie historio-
grafia polska w zasadzie milczy, jest okazja przedstawić je
w tym miejscu, także jako bezpośrednie następstwo bitwy pod
Prostkami. Bohdan Baranowski, znawca stosunków polsko-
-tatarskich w XVII w., w szkicu poświęconym militarnej
współpracy Rzeczypospolitej i Chanatu Krymskiego w latach
1655-1660, nie podaje na ten temat żadnych informacji4.
Zasięg najazdu tatarskiego, znacznie go jednak zawężając,
określił Władysław Czapliński5. Kazimierz Piwarski wymienił
fantastyczne liczby zabitych i jasyru zabranego przez ordę6,
opierając się na mało znanej w Polsce, popularnej za to od
momentu pierwszej publikacji w 1764 r. w Prusach Wschod-
nich, monografii Georga Christopha Pisanskiego7. XVIII-
-wieczny historyk stworzył obraz niesłychanego kataklizmu,
jaki w latach 1656-1657 nawiedził jego ojczyznę, uznając, że
we wszystkich operacjach militarnych, które miały miejsce
w księstwie w latach 1656-1657, brali udział Tatarzy. Choć
zasięg, ramy chronologiczne, a także skutki działań ordy
zostały w ten sposób przez Pisanskiego wyolbrzymione, jego
ustalenia zostały przyjęte nawet przez literaturę naukową, a po
3 T. Wasilewski, Zarys dziejów Bogusława Radziwiłła, w: B. Ra-
dziwiłł, Autobiografia, Warszawa 1979, s. 67-71.
4B. Baranowski, Tatarszczyzna wobec wojny polsko-szwedzkiej
1655-1660, w: Polska w okresie drugiej wojny północnej, t. I, Warszawa 1957.
5 W.Czapliński, Glosa do Trylogii, Wrocław 1974, s. 148-149.
6 K. Piwarski, Dzieje polityczne Prus Wschodnich (1621-1772), Gdynia
1938, s. 42.
7 G. Ch. Pis ans ki, Nachricht von dem im Jahre 1656 geschehenen
Einfalle der Tartarn in Preufien, „Mitteilungen der Literarische Gesellschaft
Masovia", H. 7, 1901.
dziś dzień funkcjonują także w popularnych monografiach
dziejów regionu. O najeździe tatarskim pamięć przetrwała
w Prusach przez następne 200 lat, a i dziś można jeszcze
spotkać na tym terenie pamiątki z nim związane w postaci
nazw topograficznych (tatarskie kamienie, drogi, jeziora).
Ukształtowała się oryginalna tradycja, na którą złożyły się
ludowe legendy i podania, literatura piękna, publicystyka,
pieśni śpiewane w kościołach pruskich, o karze bożej w postaci
Tatarów, którą ściągnęły grzechy Prusaków, pokazywano
plamy krwi ludzi pomordowanych przez ordyńców. Wiele
informacji przetrwało dzięki Pisanskiemu i przy zachowaniu
odpowiedniej dozy krytycyzmu można czerpać z jego dzieła.
Prostki są najczęściej oceniane jako kolejne, nie wykorzys-
tane militarnie i politycznie polskie zwycięstwo. Wydaje się,
że opinia taka nie jest słuszna. Ustalenie zadań powierzonych
hetmanowi, a także rekonstrukcja przebiegu kampanii: trasy
i chronologii przemarszu dywizji litewskiej, zasięgu i ram
czasowych najazdu ordy na księstwo, a także działań dy-
plomatycznych hetmana z tego okresu, może pozwolić sfor-
mułować na tę okoliczność nowe wnioski i oceny.
Do przedstawienia przebiegu całej kampanii bogactwa
materiału dostarczyły przede wszystkim dwa zespoły z Ge-
heimes Staatsarchiv Berlin-Dahlem, pochodzące z zasobów
dawnego archiwum królewieckiego: Ostpreussische Folianten
nr 829, w którym zgrupowano akta w sprawie wydarzeń
w Prusach Książęcych w roku 1656 (raporty starostów
z terenów objętych działaniami wojennymi, w tym także
wyprawami litewskimi ze Żmudzi, korespondencje, uniwer-
sały, m.in. króla Jana Kazimierza i hetmana Gosiewskiego,
do ludności pruskiej, wykazy zniszczeń wojennych dla sta-
rostwa ełckiego i części oleckiego), częściowo publikowane
na początku XX w. we wschodniopruskich periodykach
naukowych8, oraz Etats Ministerium nr 111 (korespondencje
8 Beitrage zur Geschichte des II. schwedisch-polnischen Krieges
(1655-1660) und der Tatareneinfćille in PreuRen (1656 und 1657), hrsg.
dyplomatyczne, w tym kilka listów Gosiewskiego, również
z okresu pobytu w księstwie, wykazy jeńców zabranych przez
ordę w 1656 r.), również fragmentarycznie ogłoszone drukiem
w Niemczech9.
Z polskich źródeł informacje na temat kampanii Gosiewskiego
zawierają materiały archiwalne ze zbiorów Biblioteki Czartorys-
kich 10 (korespondencje pomiędzy hetmanem a komisarzami na
rokowania z Moskwą pod Wilnem i Pawłem Sapiehą, a także
listy innych uczestników kampanii oraz wiele wnoszący w tym
zakresie zbiór korespondencji Jana Leszczyńskiego), Archiwum
Głównego Akt Dawnych (akta Archiwum Radziwiłlowskiego),
Biblioteki PAN w Krakowie (listy Jana Kazimierza do Gosiew-
skiego pisane w trakcie kampanii)", a także w mniejszym
stopniu Archiwum Państwowego w Olsztynie (fortyfikacje
w Prusach Książęcych)12, Archiwum Państwowego w Gdańsku
(relacje Jana Kazimierza o Prostkach)13, Biblioteki PAN
w Kórniku (działania pospolitego mszenia litewskiego w księst-
wie) l4, Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie (wykaz pułków
prawego skrzydła litewskiego ze stycznia 1657 r.)15.
Spośród źródeł drukowanych kapitalny materiał zawiera
wydawnictwo źródłowe Urkunden uncl Actenstiicke zur Geschi-
K.A. Maczkowski, „Mitteilungen der Literarische Gesellschaft Masovia",
H. 6, 1900; Beitrage zur Geschichte der Tatareneinfalls in Preufien im
October 1656 betr. das Haupamt Insterburg, hrsg. K. A. Maczkowski,
„Zeitschrift der Altertumsgesellschaft Insterburg", H. 6, 1900; Der Tatarenein-
fall in das Amt Lyck im Jahre 1656, hrsg. M. K w a I o, „Altpreussische
Geschlechterkunde", Bd. XV, 1984/85; Schaden durch den Tatareneinfall im
Kirchspiel Jucha 1656, hrsg. M. Kwalo, ibidem, Bd. XIII, 1982.
9 Die Tataren im Amt Johannisburg und im Amt Rhein im Jahre 1656, hrsg.
B. Janczik, „Altpreussische Geschlechterkunde", Bd. XIII, 1982;.
10 Bibl. Czartoryskich, rkps: 149 (Teki Naruszewicza), 384, 386, 388,
2113, 2446, 2749 IV.
11 Bibl. PAN Kraków, rkps 363.
12 AP Olsztyn, XXV/5/M/VI/2.
15 AP Gdańsk, rkps 300/53/86.
14 Bibl. PAN Kórnik, rkps 755.
15 Bibl. Jagiellońska, rkps 5.
chte Friedrich Wilhelm von Brandenburgl6, zwłaszcza tomy VIII
i XXIII, zawierające raporty Georga Friedricha von Waldecka
i innych dowódców brandenburskich, korespondencje pomiędzy
Fryderykiem Wilhelmem i Karolem Gustawem, listy rezydentów
szwedzkich w Królewcu. Wstępny etap operacji opisuje przeby-
wający jesienią 1656 r. na Podlasiu, w rejonie koncentracji
dywizji, Jan Antoni Chrapowicki, w diariuszu ogłoszonym
w roku 1978 przez Tadeusza Wasilewskiego n. Można w nim
również znaleźć garść wiadomości o działaniach wojsk litew-
skich w księstwie i odwrocie Tatarów.
Mniejsze znaczenie miały pamiętniki uczestników działań
militarnych w Prusach: Franciszka Stefana Medekszy l8, Sa-
muela Węsławskiego19, Bogusława Radziwiłła20, a także
Samuela Twardowskiego21 i Wespazjana Kochowskiego22,
diariusz Macieja Vorbek-Lettowa23 i tendencyjne, zawierające
nieścisłości i świadome przekłamania biograficzne dzieła
Samuela Pufendorfa24. Nieco szerzej o atakach litewskich ze
16 Urkunden und Actenstiicke zur Geschichte Friedrich Wilhelm von
Brandenburg, hrsg. von B. E r d m a n n d o r f f e r u. a., Bd. I-XXIII,
Berlin-Leipzig 1863-1930.
17 J. A. C h r a p o w i c k i, Diariusz, cz. I, 1656-1664, wyd. T. Wasilewski,
Warszawa 1978.
18 S. F. Medeksza, Księga pamiątnicza wydarzeń zaszłych na Litwie
1654-1668, wyd. W. Seredyński, Kraków 1875.
19 S. W ę s t a w s k i, Victor et victus Vincentius Corvinus Gosiewski,
Wilno 1691.
20 Radziwiłł, Autobiografia.
21 S.Twardowski, Woyna domowa z Kozaki i Tatary, Moskwą potym
Szwedami i z Wągry, przez lat dwanaście za panowania Najjaśniejszego Pana
Jana Kazimierza (...) tocząca sią, Calisii 1681.
22 W. K o c h o w s k i, Lata potopu 1655-1657, wyd. A. Kersten, Warszawa
1969.
23 M. Vorbek-Lettow, Skarbnica pamiąci, wyd. E. Galos, F. Mincer,
Wrocław 1968.
24 S. P u f e n d o r f, Sieben Biicher von denen Thaten Carl Gustavs Kónigs
in Schweden, Nurnberg 1697; tenże, De rebus gestis Friderici Wilhelmi
Magni, electoris Brandenburgici, commentatorium libri novendecim, Berolini
1695.
Żmudzi i działaniach Gosiewskiego pisał Georg Abel von
Tettau, w opublikowanej w 1916 r. kronice kolegium landratów
pruskich25, i Stanisław Temberski26.
Najpełniejszym materiałem mogącym posłużyć do rekon-
strukcji bitwy pod Prostkami są zeznania, jakie w dniach 20-30
listopada 1656 r. złożyli oficerowie regimentów brandenburs-
kich, uczestniczących w batalii: regimentu gwardii elektora
(Leibregimentu) — 20 listopada, Georga Friedricha von Wał-
decka — 23 listopada, Christopha von Kanneberga — 25
listopada, Wolffa Ernsta von Ellera — 27 listopada i Christopha
de Briinella — 30 listopada. Zeznania składają się z dwóch
części — odpowiedzi na zarzuty postawione poszczególnym
jednostkom przez głównodowodzącego Waldecka, dotyczące
głównie zaniechania walki z przeciwnikiem, samowolnego
opuszczenia powierzonych stanowisk i ucieczki z pola bitwy,
oraz odpowiedzi na 12 pytań sformułowanych przez Otto
Christopha von Sparra, w tym czasie sprawującego naczelną
komendę nad armią brandenbursko-pruską. Całość, wraz z ob-
szerną relacją Waldecka, sporządzoną w Tapiawie 22 grudnia
1656 r., stanowi obszerny, około 80-stronicowy zbiór proto-
kołów, przechowywanych obecnie w Geheimes Staatsarchiv
Berlin-Dahlem i zatytułowanych: Auf gniidigsten Befehl Seiner
Churfurstl. Durchlauchtigkeit zu Brandenburg, unsers gnadigsten
Herrs vorgenommene Verhor etlicher von Ihrer Hoh. Fiirstl.
Excellentz Herr General Lieutenant Herrens von Waldeck
angeklagter Regimenter ais die sich in dem bey Protzko
vorgangener Treffen wieder Gebiihr solten gehalten haben27.
Materiał ten tylko częściowo był dotychczas znany z opub-
likowanych przez Kóniga fragmentów protokołu z przesłuchania
25 Die Chronick des preussischen Landrcitskollegiums der Jahre 1656-1661,
hrsg. G. Sommerfeldt, „Forschungen zur brandenburgischen und preus-
sischen Geschichte", Bd. XIX, 1916.
26 S. T e m b e r s k i, Annales 1647-1656, wyd. W. Czerniak, Kraków 1897.
27 GStA, I HA (Hauptabteilung): (Die alten preussischen Reposituren) Rep 9
(Polen), 5 ee IB.
oficerów z rajtarskiego regimentu gwardii elektora (Leib-
regimentu)28. Relację Waldecka z 22 grudnia 1656 r.,
w nieznacznie zmienionej i skróconej formie, zamieści! w biogra-
ficznym dziele poświeconym generałowi Johannowi Georgowi
Rauchbarowi współcześnie jemu żyjący historyk i radca na
dworze hrabiów w Arolsen2y. Książka Rauchbara zawiera ponadto
relację z przebiegu śledztwa oraz polemikę Waldecka z oberszte-
rem-wachmeistrem Podevillsem z regimentu Kanneberga30,
0 której milczą wspomniane protokoły, a która zawiera istotne
szczegóły przydatne do odtworzenia przebiegu bitwy.
Obydwie publikacje zostały wykorzystane we wcześniejszej
pracy omawiającej przebieg kampanii Wincentego Gosiew-
skiego w Prusach Książęcych, wniosły też wiele do rekonstrukcji
batalii z 8 października 1656 r.31 Wspomniane wyżej protokoły
w dużych partiach stanowią jednak materiał zupełnie nowy
1 choć zasadniczo obrazu bitwy nie zmieniają, to jednak w kilku
miejscach znacznie go uzupełniają i korygują.
Znane są wcześniejsze niż wspomniana relacje Georga
Friedricha von Waldecka z wydarzeń pod Prostkami. Po raz
pierwszy opisał je już 20 października w liście do rezydenta
elektorskiego w Hadze Daniela Weimanna32. Znany jest też
późniejszy list Waldecka, w którym przegraną tłumaczy niesub-
ordynacją swoich podkomendnych33. Z relacji Waldecka należy
korzystać ostrożnie. Generał usprawiedliwiał się, obarczony
28 Ibidem, k. 1-2; Kon i g, Historisch-merkwiirdige Beytrage zur Krieges-
Geschichte des grossen Kurfiirst Friedrich Wilhelms in der Lebenbeschreibung
Otto Christophs von Sparr, Stendal 1792, s. 49-50.
29 GStA, I HA, Rep 9 (Polen), 5 ee IB, k. 25-40; J.G. Rauchbar, Leben
und Thaten des Fiirsten Georg Friedrich von Waldeck (1620-1692), hrsg. L.
Curtze, Bd. I, Arolsen 1870, s. 145-150.
30 Rauchbar, op. cit., s. 155-157.
31 S. Augusiewicz, Działania militarne w Prusach Książęcych w l.
1656-1657, Olsztyn 1999.
32 Urkunden und Actenstiicke, Bd. VIII, hrsg. B. Erdmannsdorffer, Berlin
1884, s. 106-108.
33 G. F. Waldeck do Fryderyka Wilhelma, bmd, Urkunden und Actenstiicke,
Bd. VIII, s. 111.
