Table Of ContentCzęść pierwsza
REWOLUCJA DROMOLOGICZNA
1. OD PRAWA DO ULICY
DO PRAWA DO PAńSTWA
Oto masa jednostek, której obraz oczom naszym ukazuje
najmniejszy oddział żołnierzy, połączonych wspólną podróżą.
Clausewitz, 1806
We wszystkich rewolucjach uobecnia się w sposób pa
radoksalny ruch. Jak w roku 1848 pisał Engels, „Do pierw
szych zgromadzeń dochodziło na rozległych bulwarach,
tam, gdzie ruch paryskiego życia zyskiwał największe natę
żenie"'. Bez mała sto lat później Weber opisywał śmierć
Róży Luksemburg i Karola Liebknechta, jak gdyby była
ona wynikiem zderzenia, karambolu: „Odwołali się do uli
cy, a ta zadała im śmierć". Masa nie jest ludem ani społe
czeństwem, jest tłumem przechodniów; rewolucyjny kon
tyngent osiąga swą idealną postać nie w miejscu produk
cji, lecz na ulicy, z chwilą, gdy przestaje na moment pełnić
rolę trybiku w machinie technicznej, by samemu stać się
motorem (machiną szturmową), czyli wytwórcąprędkości.
Dla tłumu bezrobotnych, zdemobilizowanych ro które mimo to potrafi wyrecytować nawet we śnie...
botników pozbawionych zajęcia Paryż stanowi wykres W ten sposób udało nam się te fanatyczne istoty pobu
rozmaitych trajektorii, poprzecinany szeregiem ulic dzić do ruchu..."
i alei, po których wtoczą się przez większą część swego Dokonując naukowego porównania stenogramów
życia bez celu i bez znajomości punktu dojścia, próbu swych rozmaitych przemówień, wygłaszanych począt
jąc umknąć przed represjami ze strony policji, obarczo kowo na prowincji, a następnie w Berlinie, stwierdza on,
nej zadaniem kontrolowania ich bezładnego ruchu. Re iż „bezkształtny socjologiczny zlepek", jaki stanowi sto
wolucyjnym oddziałom rozmaitej proweniencji, podob lica, wymaga wynalezienia „nowego języka dla mas":
nie jak apaszom1 i innym podejrzanym grupom z przed „Rytm metropolii z jej czterema milionami dusz pulsuje
niczym palące tchnienie w deklamacjach propagandzi
mieść, idzie nie tyle o zajęcie konkretnych budynków, ile
o zajęcie ulicy. stów... Rodzi się w ten sposób na naszych oczach nowy
i nowoczesny język, który nie ma już nic wspólnego
W roku 1931, w toku walk prowadzonych przez na
z archaicznymi i tak zwanymi ludowymi formami wyra
rodowych socjalistów z partiami marksistowskimi w sto
zu, nieznany dotąd styl artystyczny, pierwsza forma
licy Niemiec, Berlinie, Joseph Goebbels zanotował na
prawdziwie ożywionej i elektryzującej ekspresji."
stępujące spostrzeżenie: „Ten, kto zajmuje ulicę, zdoby
wa również Państwo!"2 Rozruchy odmieniają tłum (pierwotną rzeszę łow
Czyżby asfalt stanowił terytorium polityczne? Czy ców/łupieżców); przewodzenie bandami „zagubionych
burżuazyjne państwo, jego władza są ulicą, czy też są żołnierzy" robotniczej armii - jej dromomaniakamP -
na ulicy? Czyjego potencjalna siła i terytorium aktuali oznacza dla ich przywódcy spuszczenie ich z uwięzi,
zują się w miejscach wzmożonego krążenia, na drogach szczucie, podżeganie ich do ataku jak sforę psów, jak
precyzował Saint-Just. Oznacza to rytmizację ruchu
szybkiego ruchu?
przemieszczających się nieustannie mas z użyciem me
Jak pisał Goebbels o walkach toczących się w Berli
tod prymitywnej stymulacji - transmitowaną wszędzie
nie: „Ideałem żołnierza jest polityczny bojownik walczą
polemiczną symfonię, polifoniczną i wielobarwną4, na
cy w szeregach armii brązowych koszul, rozpatrywanej
jako Ruch... posłuszny często nieznanemu sobie prawu, wzór świetlnych znaków drogowych i kierunkowskazów,
mających za zadanie przyspieszenie zderzeń, wywołanie
1 Prasa paryska spopularyzowała to określenie w następstwie ataku na po
jazd miejski na ulicy Bagnolet, jakiego dokonała banda chuliganów pod przewo 1 Określenie nadane zbiegom w epoce ancien regime'u, stosowane również
dem osławionej „złotej przyłbicy", w psychiatrii w odniesieniu do osób cierpiących na dromomanię, zaburzenie ce
1 Kampj um Berlin, tekst opublikowany przez Goebbelsa w roku 1931, na chujące się niepohamowaną skłonnością do bezcelowego przemieszczania się.
dwa lata przed objęciem władzy przez narodowych socjalistów, dedykowany 4 Por. Marinetti opatrzony komentarzem Giovanniego Listy, Piićtes d'au-
„starej berlińskiej gwardii partyjnej". joird'hui. Seghers.
torami kolejowymi). Zapomnieliśmy, jak widać, że ulica
wstrząsu, doprowadzenie do wypadku, stanowiących
jest tylko drogą biegnącą przez aglomerację, a każdego
ostateczny cel wszelkich ulicznych manifestacji i miej
dnia prawa „ograniczenia prędkości" pojazdów w stre
skiego chaosu. „Propagandę winno się uprawiać bezpo
fie miejskiej przypominają nam o owej ciągłości prze
średnio za pomocą mowy i obrazów, a nie pisma" -
mieszczania i ruchu, podlegających wyłącznie prawu
przywołajmy kolejny raz stówa Goebbelsa, głównego
prędkości. Miasto jest tylko strefą postoju, punktem
propagatora audiowizualności w Niemczech. Czas lek
na synoptycznym szlaku pewnej trajektorii, dawnym
tury wymaga czasu na refleksję, spowolnienia ograni
militarnym stokiem, drogą biegnącą wzdłuż wzniesień,
czającego dynamiczną skuteczność masy. Budynek zaj
granic lub rzek, na której łączą się spojrzenie i prędkość
mowany i okupowany przez masę zostaje bezzwłocznie
ruchu pojazdów. Jak pisałem już dawno temu, zachodzi
przekształcony w przejście, miejsce, do którego każdy
w nim wyłącznie mieszkalne krążenie5, co uwidacznia się
może wejść i z którego każdy może wyjść, do którego
dziś najdobitniej choćby w Japonii, gdzie znajduje to
każdy może coś wnieść i z którego każdy może coś
swój wyraz w owych zażartych rewolucyjnych walkach,
wynieść; dające możliwość pospiesznego gromadzenia
dających się sprowadzić do zwykłego zderzenia, wywo
ludzi i rzeczy, nieskrępowanego plądrowania, z jakim
ływania starć z miejskimi służbami porządkowymi, w któ
mieliśmy do czynienia w roku 1975, podczas upadku
rych przetrenowana masa bojowników uzbrojona jest
Sajgonu.
wyłącznie w sprzęt audiowizualny, kamery, magnetofo
Cała nasza historia jest rewolucyjną wędrówką, nie
ny itp. Ci przechodnie, dla których zakaz postoju idzie
wypowiedzianą i niejawną, wyrazem dążenia do zorgani
w parze z zakazem zgromadzeń, świadomi są kinetycz
zowania PIERWSZEGO SYSTEMU TRANSPORTU
nej natury swych działań, swej tymczasowej obecności,
PUBLICZNEGO, będącego w istocie synonimem rewo
wszak po chwili sami znikają z filmowanej i rejestrowa
lucji. Z tego względu obiegowe przekonanie, iż „każda re
nej przez siebie ulicy. W ten sposób przeczą odkrywcze
wolucja dokonuje się w mieście", rodzi się w mieście, wraz
mu sloganowi powstańców z roku 1848: „Zdesperowa
z wyrażeniem „dyktatura komuny paryskiej", używanym
ne masy - jak pisał Engels - domagające się chleba
od czasu zajść z roku 1789, nasuwać winny na myśl nie ty
i pracy albo śmierci". W rzeczywistości hasło tych „ro
le klasyczną opozycję między miastem a wsią, ile nowo
botniczych batalionów", jak je określano, a których
czesną opozycję między spoczynkiem a ruchem.
członków należało siłą zesłać na prowincję bądź zacią
Wbrew przekonującym dowodom, jakich dostarcza
gnąć do armii, brzmiało „POZOSTANIEMY!", „ni
ją badania nad planami zabudowy miejskiej, miasto nie
gdzie się stąd nie ruszymy!" Dziewiętnastowieczna
było postrzegane w głównej mierze jako miejsce ludz
kiego pobytu, przestrzeń poprzecinana drogami szyb
5 „Circulation habitable", Architecture Principe, nr 3, kwiecień 1966.
kiego transportu (rzekami, traktami, nabrzeżami czy
socjalistyczna utopia, podobnie jak demokratyczna z fasadami wychodzącymi na ulicę i frontowych po
utopia antycznej agory, zostały, dosłownie, pogrzebane wierzchni komercyjnych, dzieje się tak dlatego, że
pod gigantycznymi rusztowaniami miejskich budowli, wszystkie te architektoniczne detale burżuazyjnego
przesłaniających fundamentalny antropologiczny wy mieszkalnictwa niosą ze sobą od wieków możliwość han
miar rewolucji i proletaryzacji: zjawisko migracji. dlu i przekazu informacji. Odsłonięte okna, w których
21 września 1788 roku Arthur Young odnotował prezentowały swe wdzięki holenderskie prostytutki,
w swym słynnym dzienniku: „Od chwili mego przybycia przypominają niegdysiejsze okna wykuszowe, których
do Nantes chadzam do nowo tutaj wzniesionego z pięk wypukła forma pozwalała na panoramiczne widzenie
nego białego kamienia teatru. Była niedziela, teatr wy wchodzących i wychodzących klientów, podziwianie
pełniony po brzegi. Mój Boże! - zakrzyknąłem w głębi spektaklu ulicy, jakim jest ruch, wędrówka pielgrzyma,
ducha - czy to do tego spektaklu wiodą wszystkie te pochód, procesja, zarazem podróż i pęd doskonalenia,
przemierzone przeze mnie krainy, pustynie, bagna, marsz przypominający dążenie ku poprawie, średnio
wrzosowiska i trzęsawiska, cały ten trzystumilowy wieczne pielgrzymki,6 Ulica jest nowym nabrzeżem,
szmat drogi? Jakże łatwo przechodzi się od żebractwa mieszkanie - portem, w którym oszacować można natę
do bogactwa, od nędzy ziemianek do wystawnego spek żenie przepływów społecznych, przewidzieć ich kieru
taklu, pochłaniającego 500 liwrów każdego wieczora." nek. Bramy miasta, jego rogatki, punkty pobierania
To nowe miasto, ze swym bogactwem, niebywałymi opłat i ceł, jego przejścia graniczne stanowią zapory,
udogodnieniami technicznymi, ze swymi uniwersyteta urządzenia filtrujące płynne masy, kontrolujące siłę
mi i muzeami, sklepami i nieustannie obchodzonymi przepływu migrujących hord. Trujące swymi wyziewami
świętami, swą wygodą, wiedzą i bezpieczeństwem, wy bagna i trzęsawiska, otaczające niegdyś ufortyfikowane
daje się być idealnym stałym punktem u kresu męczącej miasto, congoplains amerykańskich niewolników, dawne
podróży, ostatnią przystanią w procesie migracji wie mury warowne, wydzielone strefy, dzielnice dla ubogich
dzionych nadzieją mas po przebyciu najeżonej niebez i fawele, wraz ze schroniskami, przytułkami, szpitalami,
pieczeństwami drogi, do tego stopnia, że do tej pory koszarami i więzieniami, rozwiązują nie tyle problem
myli się niekiedy miasto z miejskością; za ośrodek spo zamknięcia czy separacji, ile problem ruchu i krążenia,
łecznych i kulturowych wymian uznaje się coś, co jest stanowią miejsca niepewności, są bowiem barierą od
jedynie skrzyżowaniem drogowym bądź kolejowym roz dzielającą dwie prędkości ruchu, pełnią funkcję hamulca
jazdem, za drogę socjalizmu zaś - rozdroże. ograniczającego przyspieszenie i możliwość wnikania.
Jeśli władze miejskie domagają się bajońskich opłat
za wynajem należących do nich lokali, ściągają krociowe
* Por. Johna Buiiyan, Wędrówka pielgrzyma. Warszawa 1961 oraz Lewis
podatki od posiadania wystaw sklepowych, budynków Mumford La citi a trawrx Vhistoirt, Editions du Seuii, 1964, s. 353.
Umiejscowione od samego początku na drogach trans
zagrodzie. Tymczasowy pobyt migrujących mas zakła
portu lądowego lub rzecznego, przekształciły się z cza
da ich względne odseparowanie od strefy ludzkich do
sem w kloaki, stojące wody, stały się przeszkodami dla
mostw, czyli miasta. Burżuazja wszak zawdzięczała
swobodnego przepływu (postępu), niespodziewanymi
początkowo swą władzę i pozycję klasową nie tyle para
blokadami ruchu, prowadząc nieuchronnie do niemal
niu się handlem i przemysłem (działaniami, które, jak
organicznego rozkładu mas. „Nijakie i bezkształtne
wiadomo, nie były zarezerwowane wyłącznie dla niej,
przestrzenie, w których schronienie swe znajdują wszel
doskonale wszak znana jest rola, jaką w dziedzinie ban
kie przywary, wszelkie nieszczęścia Paryża". W ten spo
kowości i przemysłu odegrał kapitał znajdujący się w po
sób narodziły się przedmieścia, miejsca objęte zakazem,
siadaniu zakonników, rycerstwa itp„), ile temu strate
rządzone zasadą przestrzennego i czasowego oddziele
gicznemu zabiegowi, ustanawiającemu „stały pobyt" jako
nia, innymi słowy składowiska i schroniska, ośrodki
wartość pieniężną i społeczną1 w ramach spekulacji grun
przeładunku materii społecznej, traktowanej jak towary,
tami i handlu nieruchomościami, owemu prawu do za
prowiant i żywy inwentarz, bydło, do którego przyrów
mieszkiwania w obrębie ufortyfikowanego miasta, pra
nuje się od wieków proletariat, mniej lub bardziej dzikie
wu do bezpieczeństwa oraz ochrony życia i majątku
zwierzęta przemienione w siłę pociągową, wojenną lub
w warunkach niebezpiecznej migracji rzesz pielgrzymów,
roboczą. Warunki wyzysku sproletaryzowanych mas
włóczęgów, żołnierzy, wygnańców, przemieszczających
doskonale ilustruje definicja udomowienia, sformuło
się milionami. Począwszy od roku 1077 (gmina Cambrai)
wana przez Geoffroya Saint-Hilaire'a: „Udomowienie
„prawa miejskie" poczęto stopniowo rozciągać na wszyst
zwierzęcia oznacza przyzwyczajenie go do życia i rozro
kie miasta prowadzące handel, dające się bez trudu roz
du w ludzkich domostwach bądź w ich otoczeniu".
poznać na mapach, gdyż rozmieszczone są bez wyjątku
„Prawo pobytu" nie jest, jak zwykło się sądzić, „prawem
w sposób logiczny wzdłuż najważniejszych dróg rzecz
do przebywania w mieście". Podobnie jak nieorganiczne
nych i lądowych, natomiast w trudno dostępnych regio
stado zwierząt, rzesza proletariuszy niesie w sobie pewne
nach, takich jak Bretania czy Masyw Centralny, gmin
zagrożenie, ładunek nieprzewidywalności i dzikości, jej
miejskich powstawało nader niewiele bądź nie było ich
udomowienie wymaga zatem jej przegrupowania i zmu
wcale. Zdobycie władzy przez burżuazję, do jakiego do
szenia do rozrodu w pobliżu ludzkich domostw, pod
szło wraz z rewolucją miejską, przyrównać można do
czujnym okiem człowieka. Problem ludzkiego zamiesz
„narodowej wojny wyzwoleńczej", zakłada ono bowiem
kiwania jest zatem ściśle ujmując czymś całkowicie róż
starcie na pewnym terenie populacji autochtonicznej
nym od problemu żywego inwentarza proletariuszy, je
go pobytu na zamkowym podwórzu, przebywania na
obrzeżach ufortyfikowanego miasta, jak w oborze lub 7 Ibid. Posiadanie własności ziemskiej uznawane byto przed nadejściem
epoki spekulacji za warunek wystarczający.
z dążącym do podboju najeźdźcą ze Wschodu. Gwaran poprzez proste konstruowanie pewnego topologiczne
cją praw miejskich była w pierwszym rzędzie reorganiza go uniwersum, składającego się z „zespołu mechani
cja dawnego systemu gallo-romańskiego zgodnie z zasa zmów zdolnych pochłonąć określoną postać energii
dą ufortyfikowanego miasta, konstrukcja niezdobytych (w tym przypadku ruchliwą masę napastników), prze
twierdz, które nie musiały obawiać się ataku będących kształcić ją, a ostatecznie oddać otoczeniu pod właściwszą
ówcześnie w użyciu maszyn wojennych, bać się jednak postacią..."
musiały nieustannie zasadzek i podstępów zewnętrz Poddana reorganizacji w oparciu o tę samą zasadę
nych, zagrożeń płynących ze strony nadciągających z da twierdza miejska pozostaje „polem pułapek" zastawio
leka hord koczowników. W odróżnieniu od dawnej willi, nych na przeciwnika, charakter tego ostatniego kolejny
przeobrażonej przez feudalnego kolonizatora w gród raz jednak ulega zmianie, przyjmuje on bowiem najczę
otoczony fosą, ostrokołem bądź ziemnymi walami, chro ściej postać wroga społecznego. Prócz funkcji militarnej
niącymi go przed niebezpieczeństwami, rozmaitymi otaczające twierdzę mury obronne pełnią również funk
klęskami i plagami naturalnymi, architektura ufortyfi- cję klasową, gdyż ich oblężnicza koncepcja zakłada moż
kowango zamku, która zajęła jej miejsce, zatraciła swój liwość prowadzenia walki społecznej w nieskończoność.
wiejski charakter na rzecz funkcji czysto militarnej: Wykształcenie się mieszczaństwa prowadzi do pojawie
zwrócona była odtąd tylko przeciw jednemu wrogowi - nia się nowego zjawiska - wytrwale toczonej ustawicz
wojownikowi. Ponadto tym, co wbrew pozornym podo nej wojny, przypominającej do złudzenia stan bezwładu
bieństwom zasadniczo odróżnia antyczną twierdzę od i pokoju, prowadzonej bez rozlewu krwi charaktery
europejskiej twierdzy średniowiecznej, jest dawana przez stycznego dla starożytnych wojen domowych, bez okre
tę ostatnią, dzięki architektonicznej organizacji jej we sowych rozruchów i gwałtownych starć na polu bitwy.
wnętrznej przestrzeni8, wraz z jej wykrotami, występa Władza burżuazji ma w znacznie większym stopniu
mi, grodziami, rowami, okopami czy wznoszącymi się charakter militarny niż ekonomiczny, wiąże się bezpo
wysoko murami, możliwość prowadzenia walki w nie średnio z niejawnym, acz nieustannym stanem oblęże
skończoność. Średniowieczna warownia zakreślała swe nia, z formą ufortyfikowanych miast, tych „ogromnych
go rodzaju sztuczne pole, przekształcając je zarazem nieruchomych machin budowanych na rozmaite sposoby"9.
w scenę, umożliwiającą stosowanie przymusu zarówno Rozkład mieszczaństwa, jego postępująca bezwolność,
w sferze fizycznej, jak i psychicznej. Prócz Machiavelle- łączyć się będzie z utratą przez nie technicznych zdolno
go to Sebastian de Vauban gorąco zalecać będzie taki ści militarnych potrzebnych do walki zbrojnej na polu
właśnie sposób na unikanie rzezi i pokonywanie wroga
9 Kurs budowy trwałych umocnień w Ecole d'application du genie et de
8 Paul Virilio, Linsecwitedu territoire, & 77 i następne. 1'artillerie, 1888. za Sebastianem le Prestre de Vaubanem.
tkwi zatem taki sam niejednoznaczny związek między
bitwy. Jak zauważa Monteskiusz, „z chwilą wynalezie
bogactwem a wytwarzaniem zniszczeń, jakiego dopa
nia prochu przestają istnieć miejsca nie do zdobycia".
trzyć się można w działalności kondotierów, którzy ko
Clausewitz zwróci! uwagę na istotną rolę najemni
rzystając z ekonomicznego potencjału miasta, potrafili
ków opłacanych przez największe włoskie, a następnie
przekształcić system zniszczenia w dochodowy interes.
pozostałe europejskie miasta, oddających się na usługi
Tego rodzaju katastrofalne w skutkach sprzężenie
potęg gospodarczych, które jako jedyne były wówczas
dokonało się przypadkowo: „Strategiczne znaczenie
w stanie dostarczyć przedsiębiorcom wojennym coraz
danej pozycji nie wynika z mniej lub bardziej hipote
znaczniejszych środków finansowych, dóbr i bogactw,
tycznych powiązań, lecz z samego ukształtowania tere
jakie mogli oni zabrać ze sobą z chwilą ustania ich na-
nu danego kraju: będzie to istotny węzeł szlaków ko
jemniczego kontraktu (stąd wynika owa „oczywista
munikacyjnych, punkt skrzyżowania niezliczonych
zbieżność między pieniądzem a tym, co zdaje się leżeć
dróg, w którym zbiegają się doliny". Przekonaliśmy się,
u jego podstaw - jego znaczeniem militarnym", jak pi
iż wszędzie tam, gdzie warunki te zostają spełnione, po
sał Marks w liście do Engelsa z dnia 25 września 1857
jawiają się skupiska ludności: tam, gdzie zachodzi
roku), mimo iż nie uznawano ich za doradców technicz
wzmożony ruch, wykształcają się zespoły miejskie.
nych, za inżynierów (wytwórców maszyn). Jednak to
Podsumowując, rzec można, iż warunki, które dopro
inżynierowie wojskowi byli w stanie, zależnie od oko
wadziły do powstania wielkich miast, czynią z nich za
liczności, zapewnić bądź zniszczyć prywatny spokój
razem najważniejsze punkty strategiczne10. Rozwiąza
w obrębie burżuazyjnej cytadeli. Ten oto niejawny
nie narzuciło się zatem samo: aż po wiek dwudziesty
związek doprowadził do wyłonienia się „klas antropo-
najgęściej zaludnione ośrodki przekształcano niemal
fagicznych" - nie tylko burżuazji, ale również klasy żoł
zawsze w potężne fortece. Siły obrony narodowej na
nierzy tworzących armię stałą. Marksistowska definicja
niemal średniowieczną modłę sprzęgały życie żołnierzy
kapitalizmu jako formacji pochłaniającej ludzkie życie
z życiem cywilów, będących w posiadaniu środków
i ustanawiającej martwą pracę stosuje się doskonale do
o nader istotnym znaczeniu dla armii (zaopatrzenie, si
burżuazji pod warunkiem jednak, iż ujmujemy ją w klu
ła robocza, zakwaterowanie, uzbrojenie itp.), sam spo
czowym dla niej aspekcie stowarzyszenia z technicznym
sób funkcjonowania kapitalizmu zatem, bezczynność
doradcą wojskowym, wynajdującym środki zarówno
jego bogactwa, przyczyniały się bezpośrednio do pod
wytwarzania, jak unicestwiania tego, co wytwarza -
trzymania stanu oblężenia!
przedsiębiorcą wojskowym jako decydującą postacią
w procesie kształtowania się armii państwowych,
a w późniejszym okresie kompleksu wojskowo-przemy-
'" Ibid.
ełmi/An/i TT nrw-lcfau; rri7wrtin i nntecri mies7C7aństwa
Skoro twierdza jest nieruchomą machiną, szczegól twierdzy. Carnot zachwala uwidoczniający się tu po
nym zadaniem inżyniera wojskowego okazuje się walka dział pracy: „Okazuje się, iż odwaga i przemysł, które
z jej inercją. „Zadaniem fortyfikacji jest nie tyle zatrzy z osobna są zazwyczaj niewystarczające, w połączeniu
manie wojsk w miejscu czy zapanowanie nad nimi, ile mogą potęgować wzajemnie swe siły". Obrońcy twierdz
kierowanie ich ruchami, a wręcz ich ułatwianie". Jak za nie są zatem zbędni. Dekret z 28 grudnia 1886, ogło
notował około roku 1870 pułkownik Delair, „każda szony niemal dwa stulecia po śmierci de Vaubana, na
twierdza posiadać winna pewien szczególny stan, pew dal wymaga wyznaczenia dowódców ufortyfikowanych
ną silę oporu, która zwie się u ludzi dobrym zdrowiem. miast, rezydujących w nich na stałe zarówno w okresie
W czasie pokoju my, oficerowie wojsk inżynieryjnych, wojny, jak pokoju, a także zobowiązuje stacjonujący
obarczeni jesteśmy zadaniem utrzymywania twierdz w nich garnizon wojskowy do wykonywania bieżących
w dobrym zdrowiu..." I dalej, „Sztuka obrony musi być zadań - zarówno dowódcy, jak i podwładni pełnili za
nieustannie doskonalona, podlega ona bowiem po tem ściśle określoną i niezmienną funkcję, powtarzaną
wszechnemu prawu obowiązującemu w naszym świecie: każdego dnia.
stagnacja oznacza śmierć."11 Żołnierze okupujący Linię Maginota zwykli nazy
Twierdza miejska jest miastem-maszyną, dlatego wać ją „fabryką". Długo jeszcze po zniszczeniu trady
wielu osiemnastowiecznych inżynierów, takich jak Cor- cyjnych miast, nieomal po wiek dwudziesty (do dziś za
montaigne, Fourcroy i inni, w swych „wyimaginowa chowały się wszak wielkie systemy umocnień), klasa
nych dziennikach oblężenia" bądź „uwagach o fortyfi wojskowa była na usługach swych dawnych burżuazyj-
kacjach" nie wspominają nawet o oddziałach mających nych pracodawców, przejmujących z czasem rolę com-
za zadanie jej obronę, jak gdyby mogła ona funkcjono pradorów, zaś interesy przedsiębiorców wojskowych nie
wać całkowicie samodzielnie. Żyjący w XIX wieku ge różniły się zasadniczo od interesów kapitalistów w ra
nerał de Villemoisy w następujących stówach ujmuje mach trwałych schematów strategicznych. W roku 1793
techniczną przewagę twierdzy miejskiej: Jedynie w oko Barere przyrównał młodą Republikę (komunę paryską)
ło dziesięciu z trzystu przypadków oblężeń podejmowa do wielkiego miasta w stanie oblężenia, domagając się,
nych od początku wieku przez Europejczyków twierdze by cala Francja stała się jednym wielkim polem bitwy.
upadały jako pierwsze". Kwestia personelu wojskowego Polityczne zwycięstwo burżuazyjnej rewolucji polegało
okazuje się zatem uwarunkowana ogólną koncepcją zatem na rozciągnięciu na całe terytorium narodowe
stanu oblężenia typowego dla funkcjonowania miasta-
t! Ibid. Również w tym przypadku wypowiedź poruszająca kwestie wojsko -maszyny, unieruchomionej na swym logistycznym
wości odwołuje się do schematu fortecy miejskiej, już od samego początku bo przyczółku, w swej strukturze mieszkalnej. W roku 1795
wiem przestrzeń miejska rodzi szczególne problemy dotyczące zdrowia, w tym
powierzyła ona nowo powołanej armii Carnota zadanie
między innymi usuwania odpadów.
odparcia ataku ze strony mas ludowych napływających Ponadto ów przyjęty ostatnimi laty przez niemal
z przedmieść i odepchnięcia ich najdalej jak to możliwe, wszystkie ideologie schemat polityczno-policyjny ciąży
odgrodzenia dzielnicy Saint-Antoine oraz zmuszenia zarówno nad planami urbanizacji, jak metodami glo
pokonanych robotników do złożenia broni na ręce dwu balnego zarządzania, bez większego trudu dokonuje się
dziestu tysięcy tworzących armię żołnierzy, „niepo zatem przejście od wielkiej nieruchomej machiny do
mnych, iż sami wywodzą się z ludu" (Babeuf)- machiny-państwa, a ostatecznie do państwa planetarne
Polityczna władza państwa jest zatem jedynie wtór go. Polityka postępu i zmiany jest pustym słowem, jeśli
nie „zorganizowaną władzą klasy uciskającej nad uci za zelektryfikowaną metropolią, miastem, które nigdy
skanymi", w sposób bezpośredni stanowi ona polis, nie śpi, nie jesteśmy w stanie dostrzec mglistego zarysu
policję, innymi słowy formę nadzoru nad komunikacją niegdysiejszej fortecy, która zmagać się musiała z wła
miejską, w tej mierze zwłaszcza, w jakiej od samego za sną bezwładnością, gdyż w jej przypadku statyczność
rania rewolucji burżuazyjnej dyskurs polityczny sprowa {stacjonowanie wojsk) oznaczała zagładę.
dzał się do mniej lub bardziej świadomego stosowania
Pod wszystkimi szerokościami geograficznymi osie
dawnych metod oblężniczych przy utożsamieniu ładu
dla komunalne, miejskie sypialnie, ośrodki czasowego
społecznego z kontrolą nad ruchem (przepływem osób
pobytu i punkty tranzytowe, usadowione na obrzeżach
i towarów), a rewolucji i rozruchów z blokadami, zaka
miast, na poboczach autostrad i linii kolejowych, sys
zem parkowania, wypadkami oraz zderzeniami. Świad
tem kontroli i pobierania opłat przy wjeździe do miast,
czą o tym między innymi wybory do władz samorządo
zwłaszcza stolicy, którego wprowadzenia domaga się
wych, jakie odbyły się we Francji w roku 1977 - zreali
rząd, twierdząc, iż selekcja wpływa na spadek gęstości
zowały one bowiem w skali całego kraju zaproponowany
zaludnienia, główne siedziby policji ulokowane w pobli
niegdyś przez Barere'a schemat podziału Francji na
żu - cały ten aparat stanowi jedynie próbę zrekonstruo
dwie części: w centrum znalazło się opanowane przez
wania z rozmaitych fragmentów mechanizmu fortecy,
prawicę decyzyjne jądro stolicy, otoczone rozległym po
z jej flankami, gardzielami, umocnieniami, grodziami,
lem przedmieść i prowincji głosujących na lewicę ze
otwierającymi i zamykającymi się bramami -jest wyra
świadomością, iż przekształcają się w zaplecze, w któ
zem atawistycznej chęci sprawowania kontroli nad ma
rym zamiera aktywność wytwórcza. A contrario, wybory
sami przez siły obrony miejskiej.
te pokazały również, w jakim stopniu dyskurs opozy
Podczas okupacji niemieckiej przekonaliśmy się,
cyjny zdominowany został przez reakcyjny schemat
z jaką łatwością usytuowane na przedmieściach komu
burżuazyjnych metod oblężniczych, utożsamiających
nalne pseudo-osiedla (choćby Drancy), na wzór daw
skłonność mas do ruchu z ich gotowością do ataku (ul-
nych przytułków, przeistaczały się w punkty zborne,
treia, zawołanie „idź naprzód" z „Pilgrim's Progress").
a następnie wyjścia prowadzące ku innym podróżom -
