Praktijkboek sociaal-psychiatrische begeleiding: Methodisch werken met ernstige en langdurige problematiek

161 Pages·2011·0.58 MB·German

by  Bauke Koekkoek (auth.)

Praktijkboek sociaal-psychiatrische begeleiding
Praktijkboek sociaal-
psychiatrische begeleiding
Methodisch werken met ernstige en langdurige
problematiek

Bauke Koekkoek

Houten2011
© 2011 Bohn Stafl eu van Loghum, onderdeel van Springer Media
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgesla-
gen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op
enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige
andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b
Auteurswet j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23
augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschul-
digde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofd-
dorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers
en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wen-
den.

Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave
te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten
en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen.
ISBN 978 90 313 9053 3
NUR 777
Ontwerp omslag: Boekhorst Design, Culemborg
Ontwerp binnenwerk: TEFF (www.teff.nl)
Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd, Pune, India
Bohn Stafl eu van Loghum
Het Spoor 2
Postbus 246
3990 GA Houten
www.bsl.nl
Inhoud
W oord vooraf 1
deel i begeleiding in de ggz 3
1 Sociaal-psychiatrische begeleiding:
een plaatsbepaling 5
1.1 Inleiding 5
1.2 Terminologie 6
1.3 Professionals 7
1.4 Patiënten 7
1.5 Behandeling, begeleiding en zorg: verschillen en
overeenkomsten 8
1.6 Langdurige sociaal-psychiatrische begeleiding:
kwesties en kansen 13
1.7 Doel van sociaal-psychiatrische begeleiding 17
Aanbevolen literatuur 17
2 Bouwstenen voor sociaal-psychiatrische begeleiding 19
2.1 Inleiding 19
2.2 Indicatie 20
2.3 Route naar sociaal-psychiatrische begeleiding 20
2.4 Diagnostiek 23
2.5 Verantwoordelijkheid en samenwerking 27
2.6 Intervisie, supervisie en werkbegeleiding 32
Aanbevolen literatuur 34
3 Sociale psychiatrie, systeemgericht werken en de
sociale context 35
3.1 Inleiding 35
3.2 Sociale psychiatrie 36
VI Praktijkboek sociaal-psychiatrische begeleiding
3.3 De dagelijkse praktijk: pragmatisme 37
3.4 Sociaal, systemisch en contextueel: een begripsbe-
paling 39
3.5 Werken met de sociale context 41
3.6 Enkele aandachtspunten 43
3.7 Hulpverleningscontext 48
Aanbevolen literatuur 48
d eel ii het primaire proces 51
4 Fasering en structuur in sociaal-psychiatrische bege-
leiding 53
4.1 Inleiding 53
4.2 Model en fasering 54
4.3 Structuur in het contact 59
4.4 Gespreksmethoden 59
4.5 Gespreksmethode 1: relatiemanagement 67
4.6 Gespreksmethode 2: motiverende gespreksvoering 69
4.7 Gespreksmethode 3: oplossingsgerichte gespreks-
voering 72
Aanbevolen literatuur 73
5 Professioneel contact maken en houden (fase 1) 75
5.1 Inleiding 75
5.2 Contact 76
5.3 Achtergrond 76
5.4 Contact maken 77
5.5 Verwachtingen expliciteren 81
5.6 Werkrelatie monitoren 94
5.7 Bijzondere situaties 95
Aanbevolen literatuur 96
6 Doelen opstellen en onderhandelen (fase 2) 99
6.1 Inleiding 99
6.2 Doelen in langdurige begeleiding 1 00
6.3 Zorgbehoeften, problemen, doelen en hun
onderlinge verhouding 1 02
6.4 Van problemen naar doelen (zonder de
problemen te negeren) 103
6.5 Stap 1: creëer toekomstperspectief 1 04
6.6 Stap 2: formuleer voorlopige werkdoelen 1 05
Inhoud VII
6.7 Stap 3: vul de CANSAS in 1 06
6.8 Stap 4: onderhandel over zorgbehoeften en doelen 1 08
6.9 Stap 5: formuleer concrete werkdoelen 1 10
Aanbevolen literatuur 1 12
7 Specifi eke interventies uitvoeren (fase 3) 1 13
7.1 Inleiding 1 13
7.2 Monitoren voortgang doelen 1 14
7.3 Interventies 1 14
7.4 Gespreksmethode 4: gedragsanalyse 1 15
7.5 Gespreksmethode 5: ‘clinical casemanagement’ 1 16
Aanbevolen literatuur 1 18
8 Voortzetten, verwijzen en afsluiten 1 21
8.1 Inleiding 1 21
8.2 Het beloop van sociaal-psychiatrische
begeleiding 1 22
8.3 Afsluiten van langdurige behandeling:
inhoudelijke afwegingen 1 22
8.4 Inschatten van de noodzaak van voortgezette
begeleiding 1 23
8.5 Strategieën om het beëindigen van begeleiding
te vergemakkelijken 1 24
8.6 Specifi eke suggesties bij het afsluiten van
een contact 1 27
Aanbevolen literatuur 1 28
deel iii achtergronden en onderbouwing 12 9
9 Theoretische en empirische onderbouwing van
sociaal-psychiatrische begeleiding 1 31
9.1 Inleiding 1 31
9.2 Empirische studies naar sociaal-psychiatrische
begeleiding 1 32
9.3 Effectiviteit van de hier beschreven vorm van
sociaal-psychiatrische begeleiding 1 32
9.4 Onderbouwing (macroniveau) 1 33
9.5 Onderbouwing (mesoniveau) 1 35
9.6 Onderbouwing (microniveau) 1 37
Aanbevolen literatuur 138
Literatuur 1 41
VIII Praktijkboek sociaal-psychiatrische begeleiding
Bijlage 1 Begeleidingsplan 1 49
Bijlage 2 ISPB-rapportageformulier professional 1 53
Bijlage 3 SRS cliënt 1 55
Bijlage 4 Camberwell Assessment of Need Short
Appraisal Schedule (CANSAS) 1 57
Bijlage 5 ISPB-gedragsanalyse 1 59
Bijlage 6 Noodplan/crisisplan 1 61
Bijlage 7 Toelichting op de dvd 165
Woord vooraf

Dit boek is bedoeld voor professionals die sociaal-psychiatrische begeleiding
bieden aan mensen met langdurige en ernstige psychiatrische problematiek.
Dat maakt de doelgroep nogal breed en dat is ook de bedoeling. De in dit
boek beschreven concepten en methoden zijn tamelijk generiek en bruik-
baar voor hulpverleners met verschillende achtergronden, in uiteenlopende
zorgsettings, ten behoeve van een heterogene groep patiënten. Tegelijkertijd
is het handig om kleur te bekennen: ondergetekende is sociaal-psychiatrisch
verpleegkundige in de ggz en heeft vooral ervaring met patiënten met niet-
psychotische langdurige problematiek.
Er bestaan al veel goede boeken over begeleiding in de kliniek, over sociale
psychiatrie, over casemanagement, over rehabilitatie en over de specialisti-
sche behandeling van niet-psychotische problematiek. Toch heb ik tijdens
mijn opleiding en beroepsuitoefening nooit een boek gevonden dat het vak
van ambulant begeleiden van mensen met ernstige psychiatrische problema-
tiek echt handen en voeten gaf. Dit boek is daarom vooral een praktisch boek
met veel voorbeelden en casuïstiek. Onvermijdelijk ontbreekt het daardoor
aan een aantal zaken, zoals een instrument voor gedetailleerde assessment
van patiënten of een uitgebreide toelichting van specifi eke gespreksmetho-
den. De referenties en de aanbevolen literatuur (aan het eind van elk hoofd-
stuk) zullen de lezer hopelijk helpen om de weg te vinden naar deze meer
gespecialiseerde bronnen.
Ook het debat ontbreekt grotendeels in deze publicatie. In de geestelijke
gezondheidszorg staan veel zaken constant ter discussie, zoals de validiteit
van het huidige classifi catiesysteem, de wisselwerking tussen biologische en
sociale factoren bij het ontstaan van problemen en de steeds terugkerende
territoriale strijd tussen disciplines over bekwaamheid en bevoegdheid. Over
die kwesties heb ik weliswaar een mening, maar die is ondergeschikt aan
de concrete beschrijving van sociaal-psychiatrische begeleiding. Dat vak is
namelijk al complex genoeg en bestrijkt een zeer breed terrein van gesprekjes
op straat met ernstig achterdochtige of verslaafde mensen tot beschaafde con-
versaties in keurige kantoren. Voor beide uitersten en alles daartussen beoogt
dit boek een generieke basis te bieden waaraan iedere professional meer spe-
cifi eke methoden kan toevoegen.
2 Praktijkboek sociaal-psychiatrische begeleiding
De in dit boek beschreven aanpak van sociaal-psychiatrische begeleiding is
gebaseerd op de tijdens mijn promotieonderzoek ontwikkelde interpersoon-
lijke sociaal-psychiatrische begeleiding. Tijdens dat traject kreeg ik feedback
van veel mensen, maar vooral van de eerste groep gebruikers - de verpleeg-
kundigen van team 6 van de Riagg Amersfoort - waarvoor mijn dank. Daar-
naast leverden verschillende mensen waardevol commentaar op gedeelten
van de tekst. Mijn dank gaat daarvoor uit naar Marlies van Bemmel, Gert
Bosveld, Giel Hutschemaekers, Rob Keukens, Mark van Veen, Bea Tiemens
en Téo Visser. Ten slotte ben ik ZonMw zeer erkentelijk voor de implemen-
tatiesubsidie die het schrijven en verspreiden van dit boek en de bijpassende
training en supervisie mogelijk maakte.
Delen van enkele hoofdstukken in dit boek werden eerder gepubliceerd in
het Maandblad Geestelijke volksgezondheid (in 2006 en 2011) en PsychoPraxis (in
2007).
Bauke Koekkoek
Utrecht, augustus 2011
Leeswijzer
In dit boek worden de termen patiënt en cliënt bewust door elkaar gebruikt.
Mensen die hulp vragen hebben zo hun voorkeuren en hetzelfde geldt voor
mensen die hulp geven; ieder kan dus een keuze maken. Desalniettemin
keert de term patiënt in dit boek vaker terug, vooral omdat mensen met ern-
stige en psychiatrische problematiek vaak - maar niet altijd - minder te kie-
zen hebben dan de term cliënt suggereert.
De afkorting ggz wordt in dit boek regelmatig gebruikt voor geestelijke
gezondheidszorg.
Omwille van de leesbaarheid is gekozen voor de mannelijke vorm, maar
uiteraard kan zonodig ook ‘zij’ en ‘haar’ worden gelezen.
Elk hoofdstuk besluit met een beknopt lijstje aanbevolen literatuur. Deze
publicaties worden uitgebreider omschreven in de literatuurlijst achterin het
boek.
Deel I Begeleiding in de ggz