Polacy między Donem, Dniestrem a Prutem : biografie językowe

2022·3.7 MB·Polish

by  Krasowska, Helena (1973- ) Autor

Helena Krasowska
Ps
olacy miedzy Donem,
Dniestrem a Prutem.
Biografie jezykowe
k
u
a
N
mii
e
d
a
k
A
ej
ki
s
ol
P
ki
ty J 46 h
s c
wi a
a z
Sl ic
ut EZYK an
t r
y g
nst Po
I a
n

Ps
olacy miedzy Donem,
Dniestrem a Prutem.
Biografie jezykowe
Język na Pograniczach
[Borderland Languages]
46
Redaktor Naczelna
[Editor-in-Chief]
Dr hab. HELENA KRASOWSKA, prof. inst.,
Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa, Polska
[Institute of Slavic Studies, Polish Academy of Sciences, Warsaw, Poland]
Rada Naukowa
[Scientific Board]
Dr hab. EWA DZIĘGIEL, prof. inst., Instytut Języka Polskiego
Polskiej Akademii Nauk, Kraków, Polska [Institute of Polish Language,
Polish Academy of Sciences, Cracow, Poland]
Dr. sc., izv. prof. TETYANA FUDERER, Sveučilište u Zagrebu, Zagreb,
Hrvatska [University of Zagreb, Zagreb, Croatia]
Prof. Dr. BJÖRN HANSEN, Universität Regensburg, Regensburg,
Deutschland [University of Regensburg, Regensburg, Germany]
Dr hab. KAZIMIERZ JURCZAK, prof. ucz., Uniwersytet Jagielloński
wKrakowie; Uniwersytet Warszawski, Kraków–Warszawa, Polska
[Jagiellonian University in Kraków; University of Warsaw,
Cracow–Warsaw, Poland]
Докт. філол. наук, професор НАТАЛІЯ КОЛЕСНИК, Чернівецький
національний університет імені Юрія Федьковича, Чернівці, Україна
[Dokt. filol. nauk, profesor Nataliia Kolesnyk, Yuriy Fedkovych Chernivtsi
National University, Chernivtsi, Ukraine]
Język na Pograniczach
Helena Krasowska
[Borderland Languages]
46
Redaktor Naczelna Ps
olacy miedzy Donem,
[Editor-in-Chief]
Dniestrem a Prutem.
Dr hab. HELENA KRASOWSKA, prof. inst.,
Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa, Polska
Biografie jezykowe
[Institute of Slavic Studies, Polish Academy of Sciences, Warsaw, Poland]
Rada Naukowa
[Scientific Board]
Dr hab. EWA DZIĘGIEL, prof. inst., Instytut Języka Polskiego
Polskiej Akademii Nauk, Kraków, Polska [Institute of Polish Language,
Polish Academy of Sciences, Cracow, Poland]
Dr. sc., izv. prof. TETYANA FUDERER, Sveučilište u Zagrebu, Zagreb,
Hrvatska [University of Zagreb, Zagreb, Croatia]
Prof. Dr. BJÖRN HANSEN, Universität Regensburg, Regensburg,
Deutschland [University of Regensburg, Regensburg, Germany]
Dr hab. KAZIMIERZ JURCZAK, prof. ucz., Uniwersytet Jagielloński
wKrakowie; Uniwersytet Warszawski, Kraków–Warszawa, Polska
[Jagiellonian University in Kraków; University of Warsaw,
Cracow–Warsaw, Poland]
Докт. філол. наук, професор НАТАЛІЯ КОЛЕСНИК, Чернівецький
національний університет імені Юрія Федьковича, Чернівці, Україна
k
u
[Dokt. filol. nauk, profesor Nataliia Kolesnyk, Yuriy Fedkovych Chernivtsi a
N
National University, Chernivtsi, Ukraine] mii
e
d
a
k
A
ej
ki
s
ol
P
ki
y
t
s
wi
a
Sl
t
tu Warszawa 2022
y
t
s
n
I
Recenzje wydawnicze [Editiorial Reviews]
Prof. dr hab. Władysław Miodunka
Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, Kraków, Polska
[Jagiellonian University in Kraków, Cracow, Poland]
Dr hab. Michał Głuszkowski, prof. ucz.
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń, Polska
[Nicolaus Copernicus University in Toruń, Toruń, Poland]
Publikacja finansowana z subwencji na utrzymanie i rozwój potencjału badawczego
Instytutu Slawistyki Polskiej Akademii Nauk.
[This work was financed from a subvention for maintaining and developing
the research potential of the Institute of Slavic Studies, Polish Academy of Sciences.]
Projekt okładki, stron tytułowych i map [Cover, Half-title, Title Page Design and Maps]
Barbara Grunwald-Hajdasz
Na okładce: Na zdjęciu Michał, Anna, Mikołaj, Weronika
i Eleonora Krasowscy, 1966, z archiwum autorki.
[Cover: Photograph featuring members of the Krasowski family: Michał, Anna,
Mikołaj, Weronika and Eleonora, 1966, author’s personal files.]
Redaktor prowadzący [Editoral Supervision]
Barbara Grunwald-Hajdasz
Pierwsza adiustacja językowa [Initial Language Editing]
Dorota Bednarska
Redakcja i korekta [Editing and Proofreading]
Barbara Grunwald-Hajdasz
Skład [Typesetting]
Beata Michniewicz
© Copyright by Helena Krasowska, 2022
This is an Open Access book distributed under the terms
of the Creative Commons Attribution 3.0 PL License
(creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/), which permits redistribution,
commercial and nIoSnBcNom: 9m7e8rc-8ia3l,- 6pr6o3v6id9e-4d 8th-1a t[ eth-be obooko]k is properly cited.
ISBN: 978-83-66369-49-8 [druk]
ISSN: 1230-1302 (Język na Pograniczach)
Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk
[Institute of Slavic Studies, PolishAcademy of Sciences]
ul. Bartoszewicza 1b/17, 00-337 Warszawa
tel. [phone], [email protected], www.ispan.waw.pl
SPIS TREŚCI

WPROWADZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Podziękowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Finansowanie badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Cel i zakres pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Uwagi metodologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Stan badań nad biografią językową . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Konstrukcja pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
1. OD JEDNOJĘZYCZNOŚCI DO DWU- I WIELOJĘZYCZNOŚCI.
ROZWAŻANIA TEORETYCZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
1.1. Biografie językowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
1.2. Dwujęzyczność, wielojęzyczność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
1.3. Język pierwszy, język drugi: nabywanie i uczenie się . . . . . . . . . . . . . 32
1.4. Język odziedziczony a język przodków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
1.5. Repertuar językowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
1.6. Emocje językowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
1.7. Tożsamość kulturowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
1.8. Problematyka pogranicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
2. POGRANICZE POLSKO-UKRAIŃSKO-MOŁDAWSKIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
2.1. OsadnicMtwyo p pisoallsi kkiier inliac etjl,e r huimstyonrsiki iMjeo słłdoawwai ir u . .s .k .im . .i . b . .u .k .w . .a .m . .i . . . . . 47
2.2. BiografiWe j ędzoymkuo wpoe spłookboolżeanńisak pur, zae wdw koośjecnienlee gpoo . p .o . .ls .k .u . . . . . . . . . . . . 58
2.2.1. Marysiu idź do domu, a do brata: Piet’ka jdy do chaty . . . . . 58
2.2.2. . . . . . . . . . . . 66
2.2.3. . . . . . 74
2.2.4. Biografie językowe pokolenia przedwojennego.
PStoydrscuzamńoswkaa nmioew .a . . t .o . .m . .ie .s .z .a .n . .k .a . .r .ó .ż .n .y .c .h . .ję .z . .y .k .ó .w . . . . . . . . . . 82
2.3. BiografiWe jłęazdyzkao swoew pieockkoal eondieab rlaatł a5 0n.a .m . .w . .s .z .y .s .tk . .o ., . . . . . . . . . . . . . . . . 86
2.3.1. pomieszali się rodziny . . . . . . . . 86
2.3.2.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
2.3.3. Biografie językowe pokolenia lat 50. Podsumowanie . . . . 100
3. POGRANICZE POLSKO-UKRAIŃSKO-ROSYJSKIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
3.1. Polacy nJaa pzaobłuydłan siowwóoj p-wolssckhijo jdanzyiekj Ukrainie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
3.2. BiografiJea j nęzigydkyo wniee pmoykśolalełanmia plaot r2o0sy. j .s .k .u ., . t .y .l .k .o . .p .o . .p .o .l .sk . .u . . . . . . . . . 113
3.2.1. Dla nas było życie z językam .i: . .d .o . .w .o .j .n .y . .i . p .o . .w . .o .j .n .ie . . . . . . . . . 113
3.2.2. . . . . . . . . 119
3.2.3. . . . . . . . 127
3.2.4. Biografie językowe pokolenia lat 20. Podsumowanie . . . . 134
Spis treści
6
Moje miejsce urodzenia dało mi siłę przetrwać
3.3. Biografiwe jDęzoynkboawsiee pokolenia lat 40. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
3.3.1. Musiałam polskiego się nauczyć, na pamiątkę
za moim tat ą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
3.3.2.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
3.3.3. Biografie językowe pokolenia lat 40. Podsumowanie . . . . 154
4. POGRANICZE POLSKO-UKRAIŃSKO-RUMUŃSKIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
4.1. OsadnicCtwzeom puo mlsky inei en am toleż ehmisyt omriiei ćB suwkoowjeginoy? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
4.2. BiografiMe ajęmzykkao pwoe p poolskkoul,e onjicaie lca tp 2o0 n.i m . .i .e .c .k .u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
4.2.1. My w domu z mężem tylko po polsku r o .z . .m .a . .w .i .a .l .i . . . . . . . . . . 166
4.2.2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
4.2.3. . . . . . . . . . . 185
4.2.4. BTaiomg rnaafiwec jzęyzłyakśo żwydeo pwoskkoolje, nniiam leactk 2o0j .i Proudmsuuńmskoowj amnoiew y . . . . 193
4.3. BiografiWe jcęiozynkżo ww deo pmouk oploe npioal slaktu 30. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
4.3.1. . . . 196
4.3.2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
4.3.3. BJai ojegsrtaefmie Pjęozlkyokmow i en pa otkymol eknoinai elact 30. Podsumowanie . . . . 214
4.4. BiografiZe Pjęozlyakkoawmei ppoo kpoollesknuia, zl aRtu 4m0u. n . .a .m . .i .p .o . .r .u .m . .u .ń . .sk . .u . . . . . . . . . . 217
4.4.1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
4.4.2. . . . . . . . . . 226
4.4.3. BGwioagrrialif ipeo j ęnzayskzoewmeu pokolenia lat 40. Podsumowanie . . . . 236
4.5. BiografiJea jkę pzyokszoewde j ap odkoo slzeknoiłay ,l atot 5ja0 .n .ie . .z .n .a .ł . .p .o . .ru . .m . .u .ń .s .k .u . . . . . . . . . 239
4.5.1. Rozmawiać, to porad .z .i .m .y . . s .e .b .e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
4.5.2. . . . . . . . 251
4.5.3. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
4.5.4. Biografie językowe pokolenia lat 50. Podsumowanie . . . . 267
5. GRANICE JĘZYKOWE WEWNĘTRZNE I ZEWNĘTRZNE . . . . . . . . . . . . . . . . 273
5.1. Sfera rodzinna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
5.2. Sfera religijna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280
PODSUMOWANIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283
MAPY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
Spis tabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
Spis dokumentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
Spis fotografii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296
Spis map . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
Streszczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
Rezumat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
Резюме . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318
O AUTORCE. ABSTRAKT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324
ABOUT THE AUTHOR. ABSTRACT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
WPROWADZENIE
Biografie językowe Polaków na pograniczach analizowane w niniejszej książ-
ce dotyczą Ukrainy, Rumunii oraz Mołdawii. W wymiarze europejskim pań-
stwa te charakteryzuje różnorodność terenowa i nierównomierne rozmiesz-
czenie ludności. W ciągu ostatnich dwóch wieków zmieniały się tutaj granice,
a po 1990 roku, w wyniku rozpadu Związku Radzieckiego, powstały nowe
państwa, które uzyskały niezależność. Jedno z nich – Ukraina – w roku 2022
walczy z Rosją o jej zachowanie. Rumunia w przeszłości miała nieco inną his-
torię połączoną z dzisiejszą Mołdawią oraz Bukowiną. Są to więc kraje o wy-
jątkowej historii i tradycji kulturowej, w których na przestrzeni wieków zmie-
niały się granice administracyjne. Terytoria te zamieszkuje wielonarodowa
i wielojęzyczna ludność migrująca w ciągu kilku stuleci w wyniku dziejów
historyczno-politycznych. Do dziś na tych terenach mieszka spora liczba Po-
laków. Książka ta jest wynikiem długofalowych badań terenowych i prezen-
tuje nowatorską analizę zjawisk językowych dotyczących wielojęzyczności
jednostki.
Biografie językowe Polaków zamieszkałych od ponad dwóch wieków na
pograniczach ukraińsko-mołdawskim, ukraińsko-rosyjskim i ukraińsko-ru-
muńskim nie były dotąd przedmiotem analizy. Dotychczasowe badania tere-
nowe odnosiły się do grupy polskiej na wyżej wymienionych pograniczach.
Analizie poddano wówczas sytuację socjolingwistyczną grup. Przedmiotem
prezentowanych w niniejszej pracy badań jest wielojęzyczność Polaków uro-
dzonych na tych pograniczach w latach 20.–50. XX wieku na przykładzie ży-
cia konkretnych osób. Badanie pojedynczych rozmówców, Polaków, wyraźnie
podkreśla konotacje historyczne, kulturowe, a zwłaszcza parametry emocjo-
nalne i tożsamościowe, jakie łączą się z krajem pochodzenia poprzednich po-
koleń rozmówców.
Kolejne generacje badanych Polaków, którzy odziedziczyli mowę polską po
swoich przodkach, w różny sposób przekazują ją następnym pokoleniom. Wiąże
się z tym emocjonalne podejście do mowy wraz z czynnikiem tożsamościowym
Wprowadzenie
8
i religijnym. Silne poczucie polskości jest główną osią zachowania polskiej
mowy zwłaszcza w sferze modlitwy oraz kontaktów domowych, szczególnie
najbliższej rodziny. Oddziaływanie czynników historyczno-politycznych na-
rzucało rozmówcom na pograniczach nabywanie nowych języków, ponieważ
język polski na tych pograniczach nigdy nie był językiem państwowym. Fakt, że
w różnych okresach istniały szkoły polskie, nie oznaczał ograniczenia się jedy-
nie do polskiego kręgu językowego, to języki państwowe przejmowały funkcję
języków funkcjonalnie pierwszych. Jak podkreśla Bogusław Walczak:
Dzieje się tak dlatego, że najważniejsze funkcje: komunikowania treści ważnych
dla całego społeczeństwa kraju osiedlenia, wyrażania osobowości, nazywania
i porządkowania świata, uczestnictwa w nowej, wyższej wartościowanej kulturze
– zaczyna pełnić nowy język. Polszczyzna coraz wyraźniej ogranicza swą rolę do
funkcji narzędzia komunikacji w obrębie środowiska polonijnego, a później już
tylko w kręgu rodziny (Walczak, 2001, ss. 566–567).
W nabywaniu kolejnych języków ważną rolę odgrywają czynniki spo-
łeczno-ekonomiczne. W przedstawionych biografiach językowych na wspo-
mnianych pograniczach mowa polska rozwijała się w izolacji od polszczyzny
ogólnej, w otoczeniu miejscowych języków słowiańskich i niesłowiańskich.
Rozmówcy dzielą się z nami emocjami i odczuciami odzwierciedlonymi
w językach. Są wielojęzycznymi bohaterami swoich historii na temat używa-
nia języków, pokazują również swój stosunek do danego języka. Każdy etap
życia jest ważny i coraz bogatszy w rozwoju językowym społeczeństwa. Roz-
wój jednostki łączy się ze społeczeństwem (państwo), ale także wspólnotą
(mniejszość narodowa, wspólnota religijna itd.). Stawanie się osobą wielo-
języczną to proces trwający przez całe życie, w niniejszej książce zostanie to
pokazane na konkretnych przykładach. Każda historia językowa jest innym
i ciekawym doświadczeniem, wartym zaprezentowania i analizy.
Zawsze interesowało mnie życie człowieka w wielu językach i kulturach.
Każde takie przeżycie jest inne, różne, specyficzne, wyjątkowe. Dostrzegałam
to jeszcze w domu rodzinnym, kiedy mama mówiła po rumuńsku, a tata po
polsku, oczywiście oboje się wzajemnie rozumieli. W okresie dzieciństwa ba-
wiłam się z dziećmi ukraińskojęzycznymi i, jak się okazało, był to gwarowy
ukraiński, więc przed rozpoczęciem nauki w szkole z ukraińskim językiem
nauczania, tak naprawdę tego języka w wersji literackiej nie znałam. Studia
w Rzeszowie pokazały, że mój polski wyniesiony z domu też nie był literacki,
ponieważ należał do polszczyzny kresowej, nie był więc językiem ogólnopol-
skim. Porównywałam zawsze ludzi do siebie, ponieważ wydawało mi się, że
wszyscy wokół są wielojęzyczni i wielokulturowi. Wkrótce okazało się, że ko-
leżanki i koledzy posługują się tylko językiem polskim, ewentualnie nauczyli
się w szkole angielskiego. Trochę się dziwili, a trochę śmiali z mojego ów-
czesnego języka polskiego, który wchodził w interferencje językowe z ukraiń-
skim i rosyjskim. Zainteresowania naukowe, dzięki Leszkowi Bednarczukowi
i Kazimierzowi Feleszce, poświęciłam więc zagadnieniom wielojęzyczności,