Table Of ContentDr Savo Skoko
Beograd, 1991.
Recenzent
Akademik VLADO STRUGAR
CIP - Kauìajioiu3aifuja y ùyÓAUKauuju
Hapogna 6u6duomeKa Cpóuje, Eeolpag
940.540.5:341.322.5(497.15)„ 1941 "
CKOKO, Cabo
Pokolji hercegovačkih Srba '41. / Savo
Skoko. - Beograd : Stručna knjiga, 1991
(Beograd : Stručna knjiga). - 445 str. :
ilustr. ; 24 cm
Bibliografija: str. 437-441.
ISBN 86-419-0099-3
а) Ycmauie - 3aohuhu - XepifeiobuHa - 1941
б) Cp6u - IIpoloHU - XepifeiobuHa - 1941
1996556
Izdaje i štampa: Društveno preduzeće STRUČNA KNJIGA - Beograd, Lole Ribara 48
0 direktor i odgovorni urednik ŽIVOJIN VLAHOVIĆ • tehnički urednik MARINA
LEONTIJEVIĆ0 lektura i korektura SONJA ŠOĆ0 korica MIŠA ŽIVANOVIĆ 0 tele-
foni: direktor 340-943, 341-332 0 izdavački sektor 342-514, 340-943 0 služba prodaje
342-512, 341-332, 340-451 0 štamparija 346-691
P R E D G O V OR
»Tragična drama srpskog naroda u Hercegovini, započeta od prvih dana života
Nezavisne Države Hrvatske, po svom obimu ijezovitosti, prevazišla je sve dosadašnje
narodne nesreće i tragedije ovog mučeničkog srpskog kraja. Nikada jedan narod u isto-
riji sveta, ni u vreme najcrnjeg društvenog mraka i tiranije, nije doživljavao strašnije i
sudbonosnije trenutke po svoj nacionalni opstanak od nesrećnog srpskog naroda u
Hercegovini. Ono što se danas zbiva u tome kraju ne služi nimalo na čast našoj civiliza-
ciji, a još manje 'hiljadugodišnjoj kulturi' onog naroda koji uporno veruje i smatra da
na levoj obali Drine prestaje svaka civilizacija, a na njenoj desnoj strani otpočinje vla-
ški barbaluk. Taj narod, veoma klerikalan i ortodoksan u svom katolicizmu, poznat je
u Evropi kao narod koji se neobično boji Boga. Njegovi današnji ustaški vođi veoma su
oholi na svoju civilizacijsku misiju u ovom delu Evrope.
Svirepa stvarnost u Hercegovini, istinitija i drastičnija nego ikakav film o 'srp-
skoj tragediji', jasno ukazuje na činjenicu da su upravljači ustaške Hrvatske već uveliko
otpočeli da privode u delo svoj zločinački plan, koji ima za cilj da se iz Bosne i Hercego-
vine potpuno i do kraja satre i iskoreni srpstvo i pravoslavlje. Prema ovom planu, a u
saglasnosti i po smernicama hrvatske ustaške štampe i hrvatskih ustaških vođa, koji
otvoreno harangiraju ustaške bande ipodstiču ih na krvava nedela - hrvatske ustaške
organizacije imaju za zadatak da svoju jezuitsku i zločinačku rabotu izvrše najpre u
Hercegovini, koja je još uvek bez sumnje rasno najčistija srpska pokrajina i najtvrđi
bastion pravoslavlja na našem večito zakrvljenom Balkanu.
Sve što danas rade hrvatski ustaški banditi nad golorukim srpskim življem u
Hercegovini, naočigled hrvatske vojske i hrvatskog činovništva, nije sigurno zabeležio
nijedan hroničar ni na jednoj stranici svetske povesti. U patničkoj i krvlju natopljenoj
Hercegovoj zemlji već puna tri meseca vrši se strašan i jeziv proces uništenja i istreblje-
nja čitavogjednog naroda ijedne vere, priznate kao ispravne ipravoverne od svih pisa-
nih zakona na svetu i svih naroda sveta...«
(Ovojeuvodni deo članka Strahoviti zločini hrvatskih ustaških bandita u Her-
cegovini, koji je 5. septembra 1941. napisao novinar Veljko Sušić. a potpisao veći broj
Srba - izbeglica iz Hercegovine u Srbiju.)
Trebalo je da prođe bezmalo punih pedeset godina da šira jugoslovenska jav-
nost (o svetskoj da i ne govorimo) sazna šta se to događalo u kršnoj Hercegovini rat-
ne 1941. godine. Pola veka je trebalo i hercegovačkim Srbima da svoju nedužno
usmrćenu braću, sestre, roditelje, decu svoju rođenu izvade iz zabetoniranih herce-
govačkih bezdanica i dostojno sahrane. Kada se ima na umu ta činjenica, može se ra-
zumeti (ali ne i opravdati) doskorašnje uporno ćutanje jugoslovenskih istoričara o
genocidu koji su nad srpskim narodom izvršile hrvatske ustaše u Hercegovini i dru-
gim krajevima naše zemlje. Mada oficijelni organi vlasti nisu zvanično zabranjivali
objavljivanje radova iz te oblasti, ipakje to bila kontaminirana zona istorijskog pam-
ćenja u koju se nekažnjeno nije smelo zakoračiti. Jer, šta bi drugo trebala da znače
česta upozoravanja najviših partijskih i državnih funkcionera da ne treba »kopati po
ratnim ranama«, nego pritisak na istoričare da se okanu osetljivih tema i strožije pod-
vrgnu samocenzuri.
Očevidno se težilo da se betoniranjem jama, masovnih ljudskih kosturnica,
zabetonira istorijsko pamćenje, ponište pogubne posledice stravičnih zločina koje su
hrvatske ustaše počinile nad Srbima, Jevrejima i Romima tokom drugog svetskog
rata, i sa hrvatskog naroda skine svaka istoriiska, politička, moralna i ljudska odgo-
vornost za te zločine, s nesuvislim obrazloženjem daje reč o šačici izroda »koji su
došli na par kamiona iz Italije i napravili to što su napravili«. Posebno valja istaći
uporno nastojanje da se ustaški zločini pripišu okupatoru i da se svako opovrgavanje
te neistine okvalifikuje kao nacionalistička, šovinistička, pa čak i neprijateljska rabo-
ta. Činjeno je to s težnjom da se s mladih naraštaja skine hipoteka pripadnosti naro-
dima čiji su pripadnici vršili te čudovišne zločine, ali se pri tome zaboravljalo da mla-
di nisu infantilna bića kojima se, kada je reč o mračnoj prošlosti, mogu pričati baj-
ke.
Takva nastojanja su ipak učinila svoje: tek u novije vreme pojavljuju se prvi
pokušaji celovite obrade masovnih pokolja Srba u minulom ratu, pa razume se i her-
cegovačkih Srba ratne 1941. godine, na bazi dostupne arhivske grade (dokumentaci-
ja Udbe još nije otvorena za korišćenje) i oskudne domaće i strane literature, u koje
spada i ova knjiga. Mada suočen sa, tako reći, nepremostivim teškoćama, nastojao
sam da u njoj prezentiram bitne istorijske činjenice o genocidu koji je tokom 1941.
godine vršen nad hercegovačkim Srbima, da za sve svirepo usmrćene mučenike pre-
cizno utvrdim gde, kada, u kome broju, na koji način i od koga su nastradali. Ubrzo
sam se, međutim, uverio da mi to neće poći za rukom, j er je reč o veoma teškom i slo-
ženom poslu čije uspešno obavljanje zahteva angažovanje čitavih timova istraživača
i istoričara od zanata. Zato sam suzio prvobitnu koncepciju knjige i zadovoljio se
znatno skromnijim pretenzijama: da na toj, tako reći, preskočenoj stranici naše novi-
je istorije zabeležim rezultate sopstvenog istraživanja, u nadi da će ti rezultati, upr-
kos svim manjkavostima, podstaći mlade istoričare da tu stranicu ispišu do kraja.
Ovo je ujedno i moje izvinjenje svima onima koji u ovoj knjizi ne pronađu že-
ljno očekivane podatke o svojoj nedužno nastradaloj rodbini ili, pak, naiđu na pone-
ko pogrešno napisano ime ili prezime. Iako sam se svojski trudio da u toku istraživa-
nja proverim tačnost podataka koje sam unosio u knjigu, posebno tačnost imena žr-
tava i zločinaca, to mi uvek nije polazilo za rukom, pa su greške te vrste ne samo mo-
guće nego i neizbežne. Izvinjavam se, takođe, što nisam uspeo da odgovorim na
mnoga krupna pitanja, kao, na primer, ono: »Ko ih nauči da onako strašno mrze
svoje nevine sugrađane, braću svoju rođenu?« - koje je Desimiru Mihiću postavila u
stolačkoj bolnici jedna bolničarka, Hrvatica po nacionalnosti, koja je na Berkovići-
ma videla gomilu dečijih leševa zverski poubijanih. Nije mi pošlo za rukom ni da
mirno, bez patetike, redam nepobitne činjenice o tim beskrajno svirepim zločinima,
kao što su mi savetovali neki moji prijatelji, ugledni pisci i vrsni naučnici. Već i
mom početku uverio sam se da nemam sposobnosti za potpuno hladno opisi1
tako bestijalnih zločina, kao što su: bacanje žive dece u duboke bezdanice ili i
buktalu vatru zapaljenih kuća njihovih roditelja; javno silovanje žena, devoj
maloletnih devojčica, čak i u oltarima pravoslavnih crkava; kićenje dželata den
ma iskopanih ljudskih očiju, ili odsečenih jezika; proslavljanje banketom usmn
hiljadite žrtve, kao što je to učinio sin direktora gimnazije u Gospiću; opklada k
ča koji će od njih, tokom jedne noći (29/30. avgusta 1942, u Jasenovcu), zaklati
nedužnih ljudi (za »kralja koljača« proglašen je Hercegovac Petar Bržica, učeni!
njevačke gimnazije u Širokom Brijegu, koji je specijalno napravljenim nožem pi
kao 1.360 grkljana)* itd., itd.
Mada tekstovi u kojima se opisuju ove odveć užasne činjenice nisu li
emocija, nije mi ni palo na pamet da time podstičem revanšizam i pozivam na o
tu, jer bih time izneverio plemenite osobine naroda kome pripadam, njegovu sia
prošlost i savremena stremljenja. Nije mi bila namera ni da u ime »srećnije buduć
sti« opraštam zločine, jer mi masakrirani hercegovački mučenici nisu dali ta
ovlašćenje, ni meni ni bilo kome drugome. Kada je o tome reč, uveren sam daje j
fesor M. Ekmečić verno izrazio shvatanja srpskog naroda, posebno hercegovač
Srba, rekavši (na komemoraciji u Prebilovcima): »Zaboravit ne možemo, opro:
ne smijemo, a svetiti se ne želimo.«
Smatram svojom dužnošću da se na kraju ovog predgovora najsrdačnije
hvalim Branku Paviću, Milu Pešku, Đuru Ekmečiću, Mitru Šariću, Božu Čučkc
ću, Milanu Nadaždinu, Anđelku Beloviću, Aćimu Mićeviću, Milanu Grahov
Svetu i Vesu Kovačeviću, Miladinu Miloševiću, Rodoljubu Andriću, Strahinji K
duliji, Slavu Stijačiću i Ljubu Šotri za dragocenu pomoć koju su mi pružili u rasv
ljavanju pojedinih događaja, ispravljanju grešaka, Oopuni izvora i ilustracija, kao
konačnoj kompoziciji knjige.
AUTC
* Profesor Lazo M. Kostić, Hrvatska zverstva u drugom svetskom ratu prema izjavama njihovih saveznike
(drugo izdanje), Melburn - Australija 1983, str. 234.
GLAVA I
TEROR I REPRESALIJE NAD
HERCEGOVAČKIM SRBIMA 7A VREME
APRILSKOG RATA I USPOSTAVLJANJA
USTAŠKE VLASTI
IZDAJNIČKA DELATNOST PETE KOLONE U HERCEGOVINI
ZA VREME APRILSKOG RATA
Kratkotrajni aprilski rat gorko je razočarao rodoljubivo stanovništvo Her-
cegovine, kolevke narodnih buna i ustanaka protiv ropstva, nasilja i nepravde, ne
toliko zbog neočekivanog brzog sloma bivše jugoslovenske vojske koliko radi
masovne izdaje i destruktivne delatnosti petokolonaških elemenata. Neposredno
posle bombardovanja mostarskog aerodroma, 6. aprila 1941. godine, proustaški
elementi iz Širokog Brijega, Ljubuškog, Čapljine, Stoca i Mostara, koji se u ve-
likom broju nisu odazvali pozivu za mobilizaciju, okrenuli su skriveno oružje
protiv vlastite države i njene vojske, dok su oni koji su bili mobilisani razvili veo-
ma živu defetističku delatnost u svojim jedinicama, organizovali pojedinačno i
grupno dezerterstvo i, pored toga, razoružavali delove razbijene jugoslovenske
vojske, pljačkali vojne magacine, srpske trgovačke radnje i zanatske radionice, pa
i pojedine bolje obučene građane, kidali telefonske i telegrafske veze, zaustavljali
vozove na železničkoj pruzi Mostar-Dubrovnik i stvarali haos i pometnju svuda
gde im se za to ukazala prilika.
Iako je broj organizovanih ustaša u početku bio mali, njihova izdajnička
delatnost poprimila je masovne razmere i nagovestila vraćanje Hercegovine u
najmračnija vremena srednjeg veka, zahvaljujući neposrednoj pomoći koju im je
pružila Mače kova »Građanska« i »Seljačka« zaštita, koja je organizovano del ovala
u svim hercegovačkim srezovima uključenim 1939. godine u sastav Banovine
Hrvatske (Stolac, Ljubuški, Mostar, sa Širokim Brijegom i Posušjem, i Konjic),
držeći straže po selima i varošicama i kontrolišući sve saobraćajne veze i kretanja
stanovništva, naročito srpskog. 1 Proustaški elementi infiltrirali su se uoči rata i u
1. U materijalima Zemaljske komisije Bosne i Hercegovine za utvrđivanje zločina okupatora i nji-
hovih pomagača ističe se da su ustaški elementi iz Hercegovine (Pavelić, Artuković, Dumandžić i dr.)
stupili u vezu sa hrvatskim radništvom u inostranstvu, pre svega u Francuskoj i Belgiji, pronalazili među
radnicima svoje pristalice i odvodili ih u emigrantske tabore, da bi preko njih uspostavili što čvršće veze
sa zemljom.
»Prvi simpatizeri ustaša, koji su se kasnije pretvorili u ustaše« - kaže se u tim materijalima -
»potekli su iz redova katoličkog svještenstva. Njihov broj je u početku bio mali, kasnije se tokom
vremena povećao regrutovanjem ljudi bliskih kleru, vaspitanih u katoličkim zavodima, internatima i
uopšte od ljudi klerikalno nastrojenih. U Širokom Brijegu, udaljenom od Mostara oko 25 kilometa-
ra, nalazila se 8-razredna franjevačka gimnazija. To je, u stvari, internat koji je ekonomski dobro sta-
jao. Imao je godišnje po nekoliko stotina svojih učenika. Profesori su bili katolički fratri. Oni su ima-
li veliki autoritet kod hrvatskog naroda zapadne Hercegovine. Većina ovih fratara-profesora'Bili su
ustaški orijentisani. Svojim autoritetom i vestom propagandom, uz pomoć ostalog katoličkog sveš-
državni aparat Banovine Hrvatske, pa čak i u vojne jedinice i ustanove. Tako, na
primer, za šefa mostarske policije postavljen je Ivan Hočevar, demobilisani oficir
bivše jugoslovenske vojske, koji je odmah po odlasku na tu dužnost pročistio
redove te policije, odstranjujući iz nje sve patriotski i jugoslovenski opredeljene
policajce. Komandant Vazduhoplovne škole gađanja u Mostaru pukovnik Jakov
Makijedo, komandant Škole bombardovanja major Nikola Mikec i komandant
Sedme vazduhoplovne baze potpukovnik Jovan Basarić, stavili su se već prvoga
dana rata u službu ustaša u Mostaru i prekinuli svaku vezu sa Štabom vaz-
duhoplovstva, kome su neposredno bili potčinjeni (docnije su sva trojica služili u
vazduhoplovstvu NDH). A šta da se kaže za brojno činovništvo, žandarmeriju,
poštansko i železničko osoblje, koje je uoči rata bilo pod snažnim uticajem
ustaša.2
Već 9. aprila u dvorištu zgrade Srpskog načelstva u Mostaru okupila se ve-
lika grupa ustaških elemenata, mahom policajaca i žandarma Banovine Hrvatske,
da bi, pod rukovodstvom Ivana Hočevara, položila ustašku zakletvu.-3 Narednog
dana, u štampariji franjevačkog samostana u Mostaru odštampani su ustaški leci i
proglasi, kojima se gradsko stanovništvo obaveštava o osnivanju Nezavisne Drža-
ve Hrvatske i formiranju gradske ustaške zaštite i redarstva, i pozivaju na redimir
i pokoravanje ustaškim naredbama. Mada se u to vreme u Mostaru nalazio Štab
Primorske armijske oblasti i Komanda Vojnog okruga, na gradskim ulicama su se
pojavili policajci sa ustaškim oznakama oko rukava. Proustaškim elementima je
pošlo za rukom da zbune, parališu i delimično razoružaju rezervne trupe, koje su
obezbeđivale grad i gradski aerodrom (ove trupe sačinjavali su obveznici starijih
godišta sa teritorije zapadne Hercegovine). Njima je, naime, 10. aprila pukovnik
Makijedo saopštio da je rat završen i da odmah mogu da idu svojim kućama.
Istoga dana, major Mikec je na prevaru razoružao Samostalnu Bombardersku gru-
pu Primorske armijske oblasti, čiji je komandant bio. Avioni ove grupe su unište-
tenstva koje je takođe bilo ustaški orijentisano, uspeli su pridobiti katolički živalj i ubijediti ga da se
u opasnosti nalazi katolička vjera i hrvatska nacionalnost. U svojoj propagandi hvalili su fašističko
uređenje u Italiji i nacional-socijalizam u Njemačkoj. Narod su ubjeđivali da su ove zemlje prijatelj-
ski raspoložene prema hrvatskom narodu i da će mu doneti slobodu. Propagirali su mržnju među
narodima - nacionalnu i vjersku. Druge narode (inovjerce) smatrali su nižom rasom. Sav srpski ži-
valj nazivali su četnicima, pa čak i vojsku bivše Jugoslavije. Za Srbe su izmišljali pogrdna imena, na-
zivajući ih pljačkašima, prevarantima, bivšim robovima, Ciganima i vlasima. Propagirali su da je ka-
tolička vjera jedina prava vjera, a da su sve druge vjere lažne vjere i jeres, a njihovi pripadnici
nedostojni članovi društva.
Ovi klero-fašistički elementi, posle sklapanja sporazuma između M. Stojadinovića i italijanske
vlade 1937. godine o dozvoli povratka emigranata u zemlju, našli su u povraćenim emigrantima
svoje istomišljenike i dobre saradnike. Njihovim povratkom unekoliko su povećali svoje redove i u
njima su našli pouzdane organe za rad na terenu. Političke prilike u Evropi i agresija fašističkih drža-
va ohrabrile su ih u njihovom radu, pa su postali agilniji i istrajniji . . .« (Arhiv Jugoslavije, Zemalj-
ska komisija z utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača Bosne i Hercegovine - ZKRZ,
a
inventarsi brojevi: 12.478, 12.480, 55.802 i F-24.096; citirani tekst je iz materijala koji je pripreman
za objavljivanje).
2. Isto.
3. Velimir Terzić, Slom Kraljevine Jugoslavije 1941, Beograd 1983, knj. 2, str. 509.
ni. Doduše, pet aviona je pokušalo da poleti u Sovjetski Savez, ali su u tome
uspela samo dva; jednog su zarobili Nemci, a dva su stradala na putu.4
Raspad vazduhoplovnih jedinica kojima su komandovali pomenuti izdaj-
nici, porazno je delovao na ostale trupe. Nastupilo je opšte rasulo jer se, kao što je
već rečeno, znatan deo obveznika iz zapadne Hercegovine pridružio ustašama. U
Severnom logoru izbila je pobuna. Velika grupa proustaški nastrojenih vojnika,
uz pomoć petokolonaša iz redova gradskog stanovništva koji su se dokopali oruž-
ja iz vojnih magacina, zauzela je severni deo Mostara i vršila užurbane pripreme
za napad na Štab Primorske armijske oblasti i druge vojne ustanove. U tom cilju,
uspostavljena je veza sa ustašama iz Širokog Brijega, koji su, pod rukovodstvom
Ivana Zovka, noću između 10. i 11. aprila razoružali tamošnju žandarmerijsku
stanicu, zauzeli poštu i druge državne ustanove, oduzeli od građana motorna
vozila, a potom se uputili prema Mostaru, u zajednici sa ustašama iz Ljubuškog i
Brotnja. Pošto nisu mogli da uđu u Mostar, poseli su položaje na visovima za-
padno od Mostara, počev od mostarskog rudnika uglja do brda Kozice, sa kojih
su obasipali jakom puščanom vatrom Zapadni logor i druge vojne objekte u gra-
du. Posle uspostavljanja neposredne veze sa pobunjenom grupom u Sevemom
logoru, spustili su se do tog logora i biskupske palate, gde su se sukobili sa delovi-
ma jugoslovenske vojske koji su pristigli iz Sarajeva. Reč je o jednom planinskom
bataljonu iz Dervente, kojim je komandovao major Tadić, jednoj đačkoj četi iz
Sarajeva i izvesnom broju dobrovoljaca - meštana. Posle oštre borbe i obostranih
žrtava, ustaše su izbačene iz grada. Ali, i posle toga u okolini Mostara vođene su
oštre borbe, jer je ustašama pristigla pomoć iz Imotskog i Sinja.5
Tih sumornih aprilskih dana u Mostaru je formiran ustaški stožer, sa
stožernikom Stankom Šarcem na čelu. U materijalima Zemaljske komisije za
utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača navedeni su članovi toga
stožera: Ivan Hočevar, šef mostarske policije; Barbarić Stjepan; Spužić Đuro; Pe-
tar Vrdoljak, profesor iz Imotskog; Buntić Mato, direktor Zanatske škole; Udiljak
Mirko, geometar iz Duvna; Buntić Šime, trgovac; Ostojić Križan; Žlicarić Ante;
Babić Jozo, direktor Učiteljske škole; Zvonko Slavko, profesor i Badah Ahmet,
trgovac. Iz pomenutih materijala se, takođe, vidi da su najbliži saradnici i savetni-
ci toga stožera bili: fra Radoslav Glavaš, profesor franjevačke gimnazije u
Širokom Brijegu; Sefić Omer, novinar; dr Drago Marušić, lekar; dr Nikolić Božo,
advokat i drugi. 6
Drugo žarište petokolonaške ustaške pobune u Hercegovini bila je Čaplji-
na. Budući da se ova varošica nalazi na pruzi Sarajevo - Mostar - Herceg Novi i
glavnom operacijskom pravcu koji uz dolinu Neretve, preko Ivan-planine vodi za
Sarajevo, Stab Primorske armijske oblasti je, čim je rat počeo, uputio u ovu
varošicu Čapljinski odred (85. puk, bez jednog bataljona, ijedan divizion iz 13.
artiljerijskog puka), koji je stigao na odredište već 7. aprila. Njegov zadatak bio je
da na pogodnim položajima zadrži prodor italijanskih snaga uz dolinu Neretve
4. V. Terzić, n.d., str. 360.
5. Arhiv Jugoslavije, ZKRZ BiH, inv. br. 55.802, 12.478 i 12.480.
6. Isto.
