Table Of Contentowioń
■
POJĘCIA „VOLK” I „NATION”
W HISTORII NIEMIEC
UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIUzyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
SERIA HISTORIA NR 86
PO JĘ C IA „V O L K ” I „N A T IO N ”
W H IST O R II N IE M IE C
gfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
Materiały z sesji naukowej zorganizowanej
przez Zakład Historii Niemiec IH U AM h> dniu 15 V 1979 r.
Pod redakcją
ANTONIEGO CZUBIŃSK1EGO
POZNAŃ 1980
Okładkę projektowała
gfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
MARIA DOLNA
Praca wykonana w ramach Problemu Resortowego R 111/4.
„Zagadnienia historii Niemiec oraz stosunków slowiańsko-germańskich
zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
i niemiecko-polskich”
Redaktor: d a nut a k a wc zyńsk a
Redaktor techniczn ym: ic ha ł ł ysso wsk i
WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU IM. ADAMA. MICKIEWICZA
W POZNANIU
Wydanie I. Nakład 1000+100 egz. Ark. wyd. 19,50. Ark. druk. 17,125. Papier druk.
aat. kl. zn 80 g, 70X100. Oddano do składania 19 XU 1979 r. Podpisano do druku
17 V 1980 r. Druk ukończono w maju 1980 r. Zam. nr 814/233. T-U/101. Cena zl 80,—
DRUKARNIA UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA — POZNAŃ,
UL. FREDRY 10
UWAGI WSTĘPNEzyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
W czasie dy sku s jin ad założen iam iogóln y m iprzygotowywanych
w ośrodku poznańskim „Dziejów Niemiec” (Problemy metodologiczne
gfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
dziejów Niemiec. Materiały z sesji naukowej..., Poznań 1978) okazało
się, że szczególnie złożony i trudny do ujęcia problem metodologiczny
prezentuje kwestia narodowa.
Tak proces powstania narodu niemieckiego, współzależność pojęć
,,Volk” i „Nation”, jak i wzajemna nieprzystosowalność takich elemen
tów, jak państwo i naród powodują wiele niejasności i nieporozumień nie
tylko czysto semantycznych, ale również merytorycznych. W związku
z tym postanowiono zorganizować specjalne sympozjum poświęcone szcze
gółowemu omówieniu procesu kształtowania się i rozwoju narodu nie
mieckiego pod ogólnym tytułem: ,,Volk” i „Nation” w historii Niemiec.
Sympozjum odbyło się w Zakładzie Historii Niemiec U AM w dniu 15 V
1979 r. Wzięło w nim udział kilkudziesięciu specjalistów reprezentują
cych różne dyscypliny i różne ośrodki naukowe z całego kraju. Na sym
pozjum przedstawiono kilka referatów i komunikatów naukowych, które
wywołały ożywioną wymianę poglądów. Dyskusja koncentrowała się
głównie wokół bardzo ciekawego i bogatego w treść referatu prof. dra
Gerarda Labudy („Kształtowanie się narodu niemieckiego w okresie śred
niowiecza”) na 'temat etnogenezy i rozwoju narodu niemieckiego. Refe
rat ten nie został przygotowany -w formie pisanej i nie był dostarczony
uczestnikom sympozjum. Stan zdrowia Autora nie pozwolił na ostateczne
przygotowanie referatu; był on wygłoszony na -podstawie notatek.
W związku z tym nie można go było również przygotować do druku.
Prezentowane obecnie materiały sympozjum obejmują wszystkie pozosta
łe referaty i komunikaty oraz niektóre większe autoryzowane wystąpie
nia dyskusyjne. Wobec luki, jaka powstała z powodu niezłożenia do dru
ku referatu prof. dra G. Labudy, redakcja tomu zdecydowała się opubli
kować przygotowany dodatkowo artykuł Antoniego Czubińskiego, pre
zentujący rozwój poczucia narodowego w krajach niemieckich w okresie
kapitalizmu. Artykuł ten nie może niestety zapełnić w pełni luki spo
wodowanej brakiem referatu prof. dra G. Labudy i nie może być trak-
6gfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFUEwDaCgBi Awstępne
towany zastępczo. Liczymy, iż cermy referat G. Labudy uda się nam opu
blikować w czasie późniejszym.
Oddając niniejszy 'tom do rąk Czytelnika wydawcy sądzą, że i w tej
niepełnej postaci przyczyni się on do dalszego rozwoju dyskusji na ten
ciekawy i ważny temat naukowy.
Antoni Czubiński
REFERATYzyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
JERZY TOPOLSKI
Poznań
POJĘCIE NARODU JAKO KATEGORIA METODOLOGICZNA
W BADANIACH HISTORYCZNYCH
I
Problemy narodu, państwa i społeczeństwa mogą być rozpatrywane
przez historyka z trojakiego punktu widzenia. Po pierwsze — z punktu
widzenia historycznego, po drugie — teoretycznego i po trzecie — me
todologicznego. W tradycyjnej historiografii dominował pierwszy, tzn.
ściśle historyczny, punkt widzenia. Inspiracja teoretyczna (a raczej
q■ uasi-teoretyczna) płynęła z wiedzy ogólnej historyka oraz — w odnie-
nieniu do problemów państwa — z dość rozpowszechnionej wśród his
toryków wiedzy prawniczej. Badania nad społeczeństwem nie były roz
winięte, a zdobywająca swe ważne miejsce w badaniach nad społeczeń
stwem socjologia nie wzbudzała widoczniejszego zainteresowania histo
ryków. Historia społeczna jest dopiero „produktem” ostatnich 'dziesięcio
leci. Historię państwa analizowano w perspektywie głównie politycznej
i prawnej; w małym zaś stopniu społecznej. Dominacja historycznego
punktu widzenia oznaczała zatem nie tylko brak zainteresowania impli
kacjami teoretycznymi i metodologicznymi historycznej problematyki na
rodu, państwa i społeczeństwa, lecz również oddzielenie tych trzech
spraw. Nagromadzono, rzecz jasna, spory materiał empiryczny, szczegól
nie w odniesieniu do historii państwa, lecz nie zaatakowano podstawo
wych problemów wiążących się z relacjami między narodem, państwem
i społeczeństwem.
Szanse zmian w tej sytuacji przyniósł dopiero zasadniczy przełom
w nauce historycznej, jaki wiiąże się z odstępowaniem od pozytywistycz
nego modelu badań historycznych zapoczątkowanym w szczególności
przez takich historyków, jak W. Dilthey (1833 - 1911) w Niemczech,
F. H. Berr (1863 - 1954) we Francji czy J. Rutkowski (1886 - 1949) w Pol
sce. Stworzyło to również warunki do upowszechniania się różnych teo-
8gfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEJDeCrBzyA Topolski
rii, w tym teorii materializmu historycznego, rozwiniętej już wcześniej
przez Marksa i Engelsa, która jednakże nie mieściła się w ramach tra
dycyjnej historiografii nastawionej na rekonstrukcję faktów. Z nowym
modelem badań 'wiązało się przede wszystkim zainteresowanie teorią,
czyli konceptualizacja badania, oraz większy nacisk położony na pro
blemy świadomości, których poznanie widziano jako niezbędne dla wy
jaśniania działań ludzkich. Proces przebudowy nauki historycznej, mimo
wyraźnego przełomu uwidaczniającego się w pierwszych dziesięciole
ciach XX wieku, jest wolny. Dopiero ostatnie lata przynoszą w tym za
kresie znaczną intensyfikację. Zaczyna na tym tle rodzić się zrozumie
nie ścisłych związków między historią, teorią i metodologią, a w kon
sekwencji rozszerzanie analiz związanych z pojęciami narodu, państwa
i społeczeństwa w badaniu i 'wykładzie historycznym.
Teoria dostarcza historykowi bardziej precyzyjnych pojęć oraz roz
szerza kwestionariusz pytań w toku badania, metodologia pozwala zo
rientować się w samym przebiegu procesu badawczego oraz ocenić wy
niki uzyskane w toku badania. Ściśle związana z teorią stanowi również
inspirację do stawiania pytań badawczych. Dyrektywą dla historyka
współczesnego jest zatem wiązanie w badaniu wszystkich trzech aspek
tów. Punktem wyjścia jest dlań, rzecz jasna, pytanie historyczne, tak jak
dla socjologa może, choć nie musi, być takim pytanie teoretyczne. His
toryk ma za zadanie możliwie wiernie (tzn. prawdziwie) zrekonstruować
przeszłą rzeczywistość, czyli pewien konkretny, umiejscowiony w czasie
i przestrzeni, proces historyczny. Teoria jest w jego badaniu elementem
umożliwiającym pojęciowe zorganizowanie materiału (tzn. konstrukcję
tzw. faktów historycznych), selekcję, szeregowanie elementów procesu
historycznego według ich ważności dla danych zmian oraz stanowi nie
zbędny rezerwuar wiedzy ogólnej dla wyjaśniania. Pełni ona (wraz z me
todologią) rolę drogowskazu w badaniu i konstruowaniu narracji histo
rycznej. Należy w tym kontekście dodać, że rola teorii sięga najbardziej
istotnych spraw całego postępowania historyka. Mamy na myśli pro
blem prawomocności i prawdziwości narracji historycznej, czyli efektów
pracy historyka. Dla historiografii tradycyjnej sprawa wydawała się pro
sta. Wydawało się, że szansa (koniunkcja) zdań prawdziwych, zgodnie
z klasycznym rachunkiem zdań, jest zawsze prawdziwa. Tymczasem co
raz bardziej stawało się dla historyków jasne, że prawdziwość (czy pra
womocność) nawet wszystkich składników danej narracji historycznej
nie wystarcza dla zapewnienia jej prawdziwości. Okazywało się na doda
tek, że może być uznana za bardziej zgodną z rzeczywistością narracja,
w której niektóre zdania są wątpliwe, aniżeli w pewnych przypadkach
narracja posiadająca zdania, w których prawdziwości się w ogóle nie
kwestionuje. Jest tak dlatego, iż prawdziwość nanracji historycznej za
