Poetika i povijest hrvatske usmene književnosti

2008·5.9 MB·Croatian

by  Marko Dragić

MARKO DRAGIĆ

POETIKA I POVIJEST HRVATSKE
USMENE KNJIŽEVNOSTI

(FAKULTETSKI UDŽBENIK)

Split, 2008.
Izdavač: Filozofski fakultet, Sveučilišta u Splitu
Sinjska 2, 21.000 Split, Republika Hrvatska
Tel. [phone], www.ffst.hr

Predsjednik Povjerenstva za izdavačku djelatnost:
Doc. dr. sc. Ivan J. Bošković

Odgovorni urednik:
prof. dr. Josip Milat

Recenzenti:
Prof. dr. sc. Stipe Botica
Doc. dr. sc. Ivan Bošković
Prof. dr. sc. Boris Škvorc

Grafička obrada:
Josip Dragić, dipl. iur., Jozo Kraljević, prof.

Lektori:
Jozo Kraljević, prof., Helena Dragić, prof.

Datum postavljanja na mrežu: rujan 2008.

Podatak o izdanju:
1. izdanje

Dostupno u računalnom katalogu Nacionalne i sveučilišne knjižnice u
Zagrebu pod brojem:

ISBN-13: 978-953-7395-16-2

Udžbenik se elektronički objavljuje na službenoj web stranici Filozofskog
fakulteta u Splitu, prema odluci donesenoj na sjednici Znanstveno-
nastavnog vijeća Filozofskoga fakulteta Sveučilišta u Splitu dana 17.
srpnja 2008. godine.
2
K A Z A L O

UVOD ............................................................................................................................ 11
I. LIRSKA POEZIJA ................................................................................................... 14
1. VRSTE USMENIH LIRSKIH PJESAMA ............................................................. 15
SVJETSKA USMENA LIRSKA POEZIJA............................................................... 16
HRVATSKA USMENA LIRSKA POEZIJA U KONTEKSTU TRADICIJSKE
KULTURE .................................................................................................................... 18
ZBORNICI (RUKOPISNE ZBIRKE) .................................................................... 23
1. MITSKE PJESME ............................................................................................... 24
2. OBREDNE PJESME ........................................................................................... 26
KOLEDSKE (KOLEDARSKE) PJESME ......................................................... 26
JURJEVSKI OBREDI I PJESME .................................................................... 33
LADARSKI OPHODI I PJESME ..................................................................... 37
KRALJIČKI OPHODI I PJESME .................................................................... 43
DODOLSKI OPHODI........................................................................................ 51
IVANJSKI OBREDI I PJESME ....................................................................... 55
3. POSLENIČKE PJESME ..................................................................................... 62
4. POVIJESNE PJESME......................................................................................... 72
5. LJUBAVNE PJESME ......................................................................................... 79
NARICALJKE (TUŽBALICE, TUŽALJKE) .................................................... 99
RODOLJUBNE PJESME ............................................................................... 102
6. ROMANCE ........................................................................................................ 103
7. BALADE ............................................................................................................. 108
7.ŠALJIVE PJESME ............................................................................................. 126
9. BEĆARAC, GANGA ......................................................................................... 127
VJERSKA USMENA LIRIKA ................................................................................. 129
1. ADVENTSKI I BOŽIĆNI OBIČAJI I PJESME ............................................. 129
BADNJAK ........................................................................................................ 139
BOŽIĆ .............................................................................................................. 143
NOVA GODINA, MLADO LITO, POČELO .................................................. 148
SVETA TRI KRALJA ...................................................................................... 149
2. KORIZMENE I USKRSNE .............................................................................. 152
POKLADNA NEDJELJA ................................................................................ 153
ČISTA SRIJEDA ............................................................................................. 154
KORIZMA ........................................................................................................ 154
SVETI GRGUR ČUDOTVORAC (GRGUREVO, 12. ožujka) ....................... 155
SVETI JOSIP ................................................................................................... 156
KRIŽIĆANJE ................................................................................................... 157
CVJETNICA .................................................................................................... 158
3
VELIKI ČETVRTAK ....................................................................................... 160
VELIKI PETAK ............................................................................................... 163
VELIKA (BIJELA) SUBOTA .......................................................................... 170
USKRS (VAZAM) ............................................................................................ 174
UZAŠAŠĆE (SPASOVDAN) ........................................................................... 176
DUHOVI ........................................................................................................... 177
3. MOLITVENE USMENE LIRSKE PJESME................................................... 177
4. PRENJA (NADMETANJA) .............................................................................. 179
5. VERSIFICIRANE LEGENDE ......................................................................... 183
6. ROMARSKE PJESME ..................................................................................... 195
IZVORI I LITERATURA ......................................................................................... 197
II. EPSKA POEZIJA ................................................................................................. 205
SVJETSKA USMENA EPSKA POEZIJA............................................................... 206
HRVATSKE USMENE EPSKE PJESME U POVIJESNOM KONTEKSTU ..... 210
MARKO KRALJEVIĆ ............................................................................... 214
JURAJ KASTRIOTIĆ (SKENDERBEG, IVANBEG) ................................ 214
BUGARŠĆICE....................................................................................................... 235
TAMNOVANJE VOJEVODE SIBINJANIN JANKA .................................... 236
MAJKA MARGARITA .................................................................................... 236
PREVOĐENJE USMENE POEZIJE NA STRANE JEZIKE ........................... 243
IZVORI I LITERATURA ......................................................................................... 245
III. PRIČE (PRIPOVIJETKE) ................................................................................. 249
NAZIVLJE .................................................................................................................. 250
SVJETSKE USMENE PRIČE .................................................................................. 250
HRVATSKE USMENE PRIČE ................................................................................ 254
MOTIVSKI SVIJET HRVATSKIH USMENIH PRIČA ...................................... 259
1. BAJKA ................................................................................................................ 260
2. BASNA ................................................................................................................ 271
3. PREDAJA ........................................................................................................... 273
POVIJESNE PREDAJE U POVIJESNOM KONTEKSTU ............................... 275
DREVNI GRCI .......................................................................................... 275
POSTANAK SPLITSKOGA VAROŠA ....................................................... 276
ILIRSKO I RIMSKO DOBA ...................................................................... 277
Gaj Aurelije Valerije Dioklecijan ................................................. 287
SVETI VLAHO (BLAŽ), ZAŠTITNIK DUBROVNIKA ................................... 293
PRENOŠENJE MOĆI SVETOGA DUJMA .................................................. 294
STAROHRVATSKO DOBA .................................................................... 298
Kraljica Buga .................................................................................. 299
Kraljica Tuga .................................................................................. 299
EPOHA OD UJEDNINJENJA HRVATSKE DO KRAJA VLADAVINE
NARODNIH VLADARA (925.-1463.) ............................................................. 301
SVETI DONAT ...................................................................................................... 301
4
KRALJ TOMISLAV ................................................................................... 301
VLADIMIR ................................................................................................ 303
SVETI IVAN TROGIRSKI ......................................................................... 305
DMITAR ZVONIMIR ................................................................................ 305
KRIVOVJERSTVO .................................................................................... 307
MISIONARI .............................................................................................. 311
SVETI NIKOLA TAVELIĆ ........................................................................ 312
MLETAČKA OKUPACIJA HRVATSKE ............................................... 314
SREDNJOVJEKOVNI BOSANSKO-HUMSKI VLADARI................... 314
Kulin ban ........................................................................................ 314
Prijezda I., ban bosanski ................................................................ 315
Stipan Tvrtko, kralj Bosne, Srbije i Zapadnih zemalja .............. 316
Dabišino proročanstvo ................................................................... 318
Hrvoje Vukčić Hrvatinić, vojvoda splitski i ban hrvatski i
dalmatinski...................................................................................... 318
HERCEG STIPAN VUKČIĆ KOSAČA ..................................................... 320
Stećci, srednjovjekovni nadgrobni spomenici .............................. 322
OSMANSKA OKUPACIJA ..................................................................... 323
Radakova izdaja Bobovca ........................................ 324
Potjera za bosanskim kraljem .................................. 325
Predaja kralja Stipana Tomaševića ......................... 325
Smaknuće kralja Stipana Tomaševića ...................... 326
Pad Bosne ................................................................. 327
POSLJEDNJA BOSANSKA KRALJICA, KATARINA KOSAČA ........ 329
BORBE PROTIV OSMANSKE, MLETAČKE I UGARSKE
OKUPACIJE ............................................................................................ 335
Legendarna obrana Đurđevca ...................................................... 340
Vođa Seljačke bune, Matija Gubec ............................................... 343
Petrica Kerempuh .......................................................................... 345
Ivo Senjanin .................................................................................... 346
HAJDUCI I USKOCI .............................................................................. 348
Mijat (Mihat, Mijovil) Tomić ........................................................ 352
Knezovi i vitezovi Vučkovići .......................................................... 357
Obrana Splita ................................................................................. 358
Mila Gojsalić ................................................................................... 358
Stojan Janković .............................................................................. 361
EPOHA OSMANSKE VLADAVINE .............................................................. 363
PRAVO PRVE BRAČNE NOĆI I DRUGI TURSKI ZULUMI .................. 377
PORAZ OSMANSKE VOJSKE POD BEČOM 1683. G.,
OSLOBAĐANJE HRVATSKE ............................................................... 393
Oslobođenje Poljica ................................................. 394
Oslobođenje Požege ................................................. 395
Oslobođenje Vrgorca ............................................... 396
Oslobođenje Sinja .................................................... 397
Roša harambaša ............................................................................. 401
FRANCUSKA I AUSTRIJSKA OKUPACIJA HRVATSKE ................. 406
5
Ban Josip Jelačić Bužimski ............................................................ 409
Andrijica Šimić ............................................................................... 411
HERCEGOVAČKI USTANAK ............................................................... 414
ETIOLOŠKE PREDAJE ................................................................................. 415
ESHATOLOŠKE PREDAJE ........................................................................... 426
MITSKE PREDAJE ......................................................................................... 429
DEMONOLOŠKE PREDAJE ......................................................................... 436
PRIČANJA IZ ŽIVOTA ................................................................................... 444
4. LEGENDA .......................................................................................................... 448
LEGENDA O GAVANOVIM DVORIMA ....................................................... 448
SVETI VALENTIN .......................................................................................... 455
5. NOVELA ............................................................................................................ 457
7. ANEGDOTA ........................................................................................... 465
7. SITNI OBLICI (ŠALA I VIC) ........................................................................... 468
LITERATURA ........................................................................................................... 472
IV. DRAMA (FOLKLORNO KAZALIŠTE) ......................................................... 479
POVIJESNI PREGLED FOLKLORONOG KAZALIŠTA ................................... 480
KAZALIŠTE LUTAKA ........................................................................................ 484
SVADBENI OBIČAJI ........................................................................................... 485
MASKIRANI OPHODI......................................................................................... 488
LITERATURA ........................................................................................................... 501
V. RETORIČKI (GOVORNIČKI) OBLICI ............................................................ 503
BASMA (BAJALICA, EGZORCIZAM, ZAKLINJANJE) ................................... 504
2. ZDRAVICA ............................................................................................................ 511
3. BROJALICA (BROJILICA, NABRAJALICA) .................................................. 514
4. BRZALICA ............................................................................................................. 516
5. BLAGOSLOV/ MOLITVA ................................................................................... 517
6. KLETVA ................................................................................................................. 520
IZVORI I LITERATURA ......................................................................................... 522
VI. MIKROSTRUKTURE (POSLOVICE, ZAGONETKE) .................................. 524
POSLOVICE .............................................................................................................. 525
LITERATURA ........................................................................................................... 535
ZAGONETKE ............................................................................................................ 536
LITERATURA ........................................................................................................... 539
BILJEŠKA O AUTORU ............................................................................................ 553

6
Prema tome, dakle, braćo, budite postojani i držite predaje kojima
smo vas poučili bilo usmeno, bilo pismom! Naređujemo vam, braćo, u
ime Gospodina, Isusa Krista, da se klonite svakoga brata koji neuredno
živi i ne drži se predaje koju ste od nas primili.

SVETI PAVAO (2 Sol 2, 15)

Priče su Ljudi. Zovite ih da žive s vama. Ako ćete biti dobar
domaćin naučit će vas svemu što znaju. Dat će vam do znanja kada se
spremaju otići. Tada ćete ih predati nekome drugome.

PRIPOVJEDAČ IZ INDIJSKOG PLEMENA KRI

Quid proficit in literis, et deficit in moribus plus deficit quam
proficit. Tko napreduje u znanju (nauci), a nazaduje u običajima, više
nazaduje nego napreduje.

LATINSKA POSLOVICA

Pjesme naše pjevaju junaštvo i ljubav, naravni duh u njima živi.
Ne znadu zlatna pera onako pisati, kako javorove gusle gude . . . Ne leži
naša vila u velikim posteljama, kod gospodskih trpeza ne sjedi: žedna i
gladna trči kroz gore i što više trpi, sve ljepša postaje, i glas njezin
puniji izlazi iz prsiju golih i hlepećih.

Pjesme su povijest naša, u njima tražimo dobro i zlo svoje. Drugi
puci štiju ih, prevode i čude se njima, a mi ih se sramimo i još
ismijavamo svojim prosvijećenim barbarstvom.
Pokupimo braćo, pokupimo svoje blago, prije nego ga vjetar
vremena ne pogubi. Hljeb je iz zemlje, lijepost iz puka: puk nam je otac,
a zemlja majka naša.

NIKOLA TOMASSEO, ISKRICE III; XVIII.
(ZLATNA KNJIGA HRVATSKE NARODNE LIRIKE, SASTAVIO
KREŠIMIR MLAČ)
7
U puku stoji prava sila naroda, on je od svega naroda najviše
spojen sa zemljom, a bude li u njega obrazovanja i samosvijesti, ni sve
sile svijeta neće narod krenuti s puta kojim udariti mora; zaman su sve
tuđe spletke, zaman su vanjski pokušaji da navuku narod na svoje – on
stoji čvrsto kao dub, jer je dubu silan korijen, a taj korijen je puk.
(…) al dobro je da narod sam zaviri u dušu, da otvori krvavu
knjigu minulih dana, jer je prošlost vazda zrcalom sadanjeg doba.
Dobro je da narod sazna gdje je zgriješio i posrnuo, gdje li se proslavio
i podičio. To neka mu je naukom za buduća vremena.

AUGUST ŠENOA, NAŠA KNJIŽEVNOST; SELJAČKA BUNA

Bosanske kasabe i varoši pune su priča. U tim ponajčešće
izmišljenim pričama krije se, pod vidom nevjerojatnih događaja i
maskom često izmišljenih imena, stvarna i nepriznavana povijest toga
kraja, živih ljudi i davno pomrlih naraštaja. To su one orijentalne laži
za koje turska poslovica veli da su istinitije od svake istine.
Te priče žive čudnim skrivenim životom.
[…]
Za bosansko dijete mitovi i legende imaju moć majčinog mlijeka,
nešto tajanstveno i stravično, što postojanje nosi sa sobom, ulazi u nas
u obliku drevnih predaja.

IVO ANDRIĆ NA DRINI ĆUPRIJA

Legende izdržavaju probu vremena bolje nego prava povijest.

RICHARD CAVENDISH

Slušajući dalmatinske klape shvatio sam da hrvatski narod ima
dušu koju treba znati pokazati svijetu.(...)

PABLO COELHO

8
Poštovane studentice i studenti; čitateljice i čitatelji,

Pred vama je dio duhovnosti naših davno upokojenih pramajki i
praotaca kojima su mnoge devet stoljetne okupacijske vlasti htjele
iskriviti i zatrti pamćenje i postojanje. Međutim, naši su hrabri predci
kroz višestoljetne mnogobrojne progone, patnje i stradanja, stvarali svoju
kulturu i usmenu književnost, pamtili je, brusili i, hrvatskim narodnim
jezikom, s koljena na koljeno prepričavali svojemu potomstvu. Nijedna
sila nije mogla uništiti narodno pamćenje i usmenom komunikacijom je
velik broj pjesama, priča, drama, poslovica, zagonetaka, retoričkih
oblika, običaja, ophoda i obreda sačuvan do naših dana.
Mnoga sam kilometarska bespuća propješačio sa svećenicima ili
uglednim ljudima. Naslušao sam se mnogih ljudskih sudbina, divio se
plemenitosti, izdržljivosti, dostojanstvu, ponosu, vjeri i optimizmu
sugovornika.
Neke sam predaje dobio pismom poput onih od velikog autoriteta
u Bosni i Hercegovini, dr. fra Ignacija Gavrana; neke faksom. Nekoliko
su mi puta nepoznati ljudi u ured donijeli priče iz svoga kraja.
U ovoj knjizi je stotinjak izvornih suvremenih zapisa, koji se prvi
put publiciraju. (Osamdeset je tih zapisa iz Republike Hrvatske,
dvadesetak iz Bosne i Hercegovine te šest iz Crne Gore.) To narodno
blago prvi put se publicira u ovom udžbeniku. Zapisi su podjednako
nastajali i u ruralnim i u urbanim krajevima, a među njezinim
prenositeljima ima ih od bezpismenih do fakultetski obrazovanih, kao i
poslovnih ljudi, uglednih umjetnika, svećenika, sveučilišnih profesora i
dr. Različite su životne dobi i ima ih od malodobnih do stogodišnjih.
Većina zapisa nastala od 2001. do 2008. g. To su zapisi koje smo
bilježili ja i studenti kojima sam bio mentor pri pisanju seminarskih i
diplomskih radova. Mnogo je tih zapisa snimljeno.
Unatoč iznimnom bogatstvu, raznovrsnosti i višestrukim
vrijednostima, hrvatska tradicijska kultura i književnost, nedostatno su
istraženi. Razlozi tomu su višestruki: surove povijesne okolnosti,
sustavno zatiranje i iskrivljivanje narodnoga pamćenja od devet stoljetnih
okupacijskih vlasti, zabranjivanje vjere i svega što je činilo vjerski i
nacionalni identitet, snažno upletanje komunističke ideologije na znanost
i kulturu.
Usmena književnost sadrži višestoljetne i višemilenijske pouke i
poruke. Namjena usmene književnosti je utilitaristična, didaktična i
edukativna. Njezine su estetske, edukativne i didaktične vrijednosti
iznimne. Ta je književnost, dakle, općedruštveno korisna. Velik je značaj
9
hrvatske tradicijske kulture i književnosti u očuvanju nacionalnoga i
vjerskoga identiteta Hrvata kao i poštivanja drugih naroda s kojima žive
Hrvati.
U ovim je vremenima najveća opasnost, po tradicijsku kulturu i
usmenu književnost, potrošački mentalitet življenja. Zato je civilizacijski
čin izvorno sakupljati i snimati usmeno-književne oblike i narodne
običaje kako bismo ih oteli od zaborava i sačuvali za naše potomstvo. To
je opći trend u razvijenom svijetu kojega smo dijelom.
Neznanje je najveća opasnost po čovjeka, narod i čovječanstvo.
Narod koji nema svoje tradicije i nije narod.
Stoga, duhovnu i materijalnu baštinu treba poznavati i iz njih
učiti. U toj su baštini naši korijeni i povijest naša, a narod koji ne
poznaje svoju povijest osuđen je na njezino ponavljanje.

* * *

Iskazujem zahvalnost svim mojim kazivačicama i kazivačima, od
kojih mnogi nisu više među nama, a neki su bili prisiljeni napustiti
pradjedovska ognjišta i raseliti se po svijetu.
Mojim studenticama i studentima, njihovim kazivačicama i
kazivačima izražavam najveću zahvalu.
Velika zahvala pripada i mojim sponzorima, posebice, Optima I. D.
Mostar.
Neizmjerna zahvalnost pripada mojim profesorima: dr. Stipi Botici,
pok. dr. Josipu Kekezu, dr. Anti Franiću i drugima.
Posebnu zahvalnost iskazujem svojoj obitelji: supruzi Kati i djeci:
Josipu, Heleni i Mariji.
Svi su oni dionici ove duhovnosti.

U Mostaru, 23. kolovoza 2008. godine prof. dr. sc. Marko Dragić

10