platon ve ibni sina'da tanrı evren ilişkisi

72 Pages·2007·0.76 MB·Turkish

ÖNSÖZ

Düşünen varlık olan insanın içinde yaşadığı evren ve o evrenin oluşumu
ile ilgili fikirlerinin olması gayet normaldir hatta olması gerekir. İlk insanla
başlayan bu fikrî süreç evrende insanoğlu yaşadığı müddetçe devam edecektir.
Normal hayatını sürdüren insanlarda var olan, kendisi, yaşadığı evren
ve evrenin oluşumu ile ilgili düşünceler insanlık tarihinde fikirleri ile
kendilerini belli etmiş olan düşünce adamlarında daha ileri boyutlardadır.
Felsefe tarihine baktığımız vakit, içinde bulunduğu evren, o evrenin
nasıl meydana geldiği, meydana gelişindeki etkilerin neler olduğu,
kendiliğinden mi, yoksa bir başkası tarafından mı meydana getirildiği, şayet bir
başkası tarafından meydana getirildi ise, o varlığın özellikleri ve evrene
etkileri, evrenle ilişkisi, aynı zamanda insan ile ilişkisi gibi konularda hemen
hemen görüş belirtmeyen, fikirlerini açıklamayan filozof yok gibidir.
Bu çalışmamızda İlkçağ Felsefesi’nde ortaya koyduğu ideler nazariyesi
ile çok farklı ve kendinden sonra gelenleri derinden etkileyen bir felsefi
sisteme sahip olan Platon ile İslâm Felsefesi’nde varlık ile ilgili farklı ve
orijinal fikirleri ile öne çıkan İbni Sina’nın Tanrı-Evren ilişkisi ile ilgili
görüşlerini inceledik.
Çalışmamızın giriş bölümünde Tanrı-Evren ilişkisi ile ilgili Felsefe
Tarihi’nde ortaya konmuş fikirlere genel olarak değindik.
Birinci bölümde Platon’un Tanrı-Evren ilişkisi ile ilgili görüşlerini,
ikinci bölümde de İbni Sina’nın konu ile ilgili fikirlerini ele aldık. Üçüncü
bölümde ise, iki filozofun görüşleri arasındaki benzer ve farklı yönleri ortaya
koymaya çalıştık.
Bu çalışmam esnasında gerek konu seçimi, gerekse konunun işlenmesi
ile ilgili yardımlarından dolayı tez danışmanım Doç. Dr. Mevlüt ALBAYRAK
hocama teşekkürlerimi sunarım.

Talha KAYA
Isparta 2006
İÇİNDEKİLER

Sahife

ÖNSÖZ .....................................................................................ii
İÇİNDEKİLER ………………………………………………………iii
KISALTMALAR .....................................................................................iv

GİRİŞ
Giriş…………………................................................................................5

BİRİNCİ BÖLÜM

PLATON’DA TANRI-EVREN İLİŞKİSİ

1. Hayatı ve Eserleri ..................................................................................8
2.. Tanrı-Evren İlişkisi .............................................................................10
2.1.Tanrı Görüşü .......................................................................................10
2.2. Evren Görüşü .....................................................................................16
2.3. Varlık Görüşü .....................................................................................18
2.4. Tanrı-Evren İlişkisi .............................................................................30

İKİNCİ BÖLÜM

İBNİ SİNA’DA TANRI-EVREN İLİŞKİSİ

1. Hayatı ve Eserleri ................................................................................35
2. Tanrı-Evren İlişkisi..............................................................................36
2.1. Varlık Görüşü .....................................................................................36
2.2. Tanrı Görüşü.. ....................................................................................48
2.3. Evren Görüşü .....................................................................................51
2.4. Tanrı-Evren İlişkisi ............................................................................52

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
DEĞERLENDİRME

1. Varlık Görüşü Bakımından ..................................................................56
2. Tanrı Görüşü Bakımından ...................................................................60
3. Evren Görüşü Bakımından ..................................................................61
4. Tanrı-Evren İlişkisi Bakımından .........................................................64

SONUÇ ...................................................................................................67
KAYNAKÇA ..........................................................................................69
KISALTMALAR

a.g.e. : Adı geçen eser
Bkz. : Bakınız
C. : Cilt
Çev. : Çeviren
Haz. : Hazırlayan
krş. : Karşılaştırınız
M.E.B. : Milli Eğitim Basımevi
M.Ö. : Milattan önce
M.Ü. : Marmara Üniversitesi
s. : Sahife
T.D.V. : Türkiye Diyanet Vakfı
T.T.K. : Türk Tarih Kurumu
Üniv. : Üniversitesi
v.b. : Ve benzeri
Yay. : Yayınları
5

GİRİŞ

Felsefenin, özellikle de Din Felsefesi’nin en önemli metafizik meselelerinden
biri, hiç şüphesiz Tanrı-Evren ilişkisidir.1 Bu problem Din Felsefesi’nin olduğu
kadar İslam Kelâmı’nın ve Tasavvufu’nun da en önemli konusudur.2
İnsanlık hangi seviyede olursa olsun Tanrı’sız yaşayamamış, en yüksek
kıymeti ona vermiş ve bütün nimetleri ondan bilmiştir.3
Bu durumu Alman filozofu Max Müller şöyle ifade etmektedir: “Tapınma
ihtiyacı insanla kardeştir. Vahşî ve medenî kavimlerde, hatta mağaralarda hayvanî bir
hayat yaşayan insanlarda bile bu ihtiyaç vardır. Geriye doğru ne kadar gidersek
gidelim, dinsiz bir milletin yaşadığını görmüyoruz. Gezdiğimiz yerlerde bir mâbede
veya bir mâbed kalıntısına rastlanılmamasına imkan yoktur.”4
Tanrı inancı ya da düşüncesinin dinlerde ve felsefe tarihindeki önemi kadar,
Tanrı’nın varlığının çok çeşitli biçimlerde ispatlanması da ilâhiyat sistemlerinin ve
Felsefe Tarihi’nin en önemli meselelerinden biridir. Bu sebeple Tanrı’nın varlığı,
O’nun evren ve insan ile ilişkisi problemi düşünce tarihinin en eski ve en temel
meselesi olarak kendini gösterir.5
Felsefî Tanrı kavramının nereden kaynaklandığını bulabilmek için tarihin
neresine bakılacağı belirgin olmasa da6 başlangıç olarak Antik Yunan dönemine
kadar göz atmak zorunludur. Çünkü Tanrı-Evren ilişkisi probleminin seyir sürecinin
başlangıcı kesin olmasa da oraya dayanmaktadır diyebiliriz.7

1 Hüsameddin Erdem, Panteizm ve Vahdet-i Vücud Mukayesesi, Ankara 1990, s.1.
2 Halife Keskin, İslam Düşüncesinde Allah-Âlem İlişkisi, İstanbul 1996, Önsöz içinde.
3 Mustafa Şekip Tunç, Bir Din Felsefesine Doğru, İstanbul 1959, s.12.
4 Ahmet Kahraman, Dinler Tarihi, İstanbul 1968, s.20.
5 Necip Taylan, Düşünce Tarihinde Tanrı Sorunu, İstanbul 1998, s.9.
6 Etienne Gilson, Tanrı ve Felsefe, Çev: Mehmet Aydın, İzmir 1986, s.15.
7 Mevlüt Albayrak, Tanrı ve Süreç, Isparta 2001, s.41.
6
İlk Yunan filozofları düşünme ameliyesine başladıklarında ‘İlahiyatçı Şairler’
diye tanımladıkları insanlardan miras olarak kalan Tanrıları hazır bulmuşlardır. Bu
döneme ait eserlerde Tanrı kelimesinin sayılamayacak kadar çok şey hakkında
kullanıldığı görülür. En belirgin özellikleri canlı olmaları olan bu Tanrılar aynı
zamanda ölümsüzdürler. Genel anlamda insan hayatı ile ilgili olan bu Tanrılar
ölümsüz olmalarına rağmen uyurlar. Uyudukları gibi sevmek ve arzu etmek onların
özellikleridir.8
Tanrı’nın varlığını realite olarak kabul eden Aristoteles Teolojisi’nin İlk
Muharrik’i cisim değil, cevherdir. O’nun mekânı yoktur, birdir, bölünmez ve
parçalanmaz. Varlığın sebebi olan Tanrı, zât ve hakikatı ile vardır ve hareketsiz yani
sükun halindedir.9
Tanrı’nın dini önemini korumak isteyen Ortaçağ filozofları Tanrı’ya
metafizik övgüler yağdırmışlar ama ne yazık ki, başarısız olmuşlardır. Bu dönemde
Tanrı kendi mutlak faaliyeti ile metafizik durumun temeli olarak kabul edilmiştir. Bu
anlayış insan için büyük problemler oluşturmuştur. Çünkü her şey Tanrı tarafından
belirlenip O’nun lütfu ile gerçekleşmektedir. Ortaçağın bu en belirgin anlayışında
Tanrı, her şeyin sebebidir. Her açıdan bağımsız olan Tanrı, sürekli insanlara görevler
veren bir varlık olarak kabul edilmiştir.10
17. Yüzyılda bilimsel gelişmelerin de etkisiyle özellikle rasyonalistler,
Tanrı’nın varlığını ve etkilerini akılcı bir yolla açıklamaya çalışmışlardır. Descartes
genelde din problemine girmemiş olmasına rağmen, felsefesinde Tanrı meselesine
merkezi bir yer vermiştir.11
18. Yüzyıl aydınlanmasının gündeminde Tanrı’nın varlığı, evrendeki anlamı
ve insan hayatına etkileri ile ilgili tartışmalar önemli yer tutmuştur. Modern dönemde
bilimin etkisi ile tabiat hakkında yapılan yeni yorumlama Tanrı’ya ihtiyaç olup
olmadığı tartışmasını ortaya çıkarmıştır. Bütün bu gelişmelerin sonucunda bir grup
Tanrı’yı hiçbir şeye karıştırmazken, başka bir grup ise Tanrıyı tamamen yok

8 Etienne Gilson, a.g.e., s.17-18-19.
9 Süleyman H. Bolay, Aristo Metafiziği ile Gazzalî Metafiziğinin Karşılaştırılması, İstanbul 1993,
s.270.
10 Mevlüt Albayrak, a.g.e., s.45.
11 Necip Taylan, İslam Düşüncesinde Din Felsefeleri, İstanbul 1994, s.11-12.
7
edebilmek için çabalamıştır. Fideist bir tutum takınanlar ve orta yolu arayanlar da bu
tartışmalardan geri kalmamışlardır.12
İlkçağ’dan bu güne hemen her filozof Tanrı ile ilgili kanaatlerini ortaya
koymuş, O’nun evren ile ilişkisini, evrene müdahalesi olup olmadığını izaha
çalışmıştır. Farklı Tanrı tasavvurları ile ilgili görüşleri Harsthorne’nin dokuz grupta
topladığı tasnifle daha iyi anlayabiliriz:
1. Ezeli, şuurlu, bilen, zamanla ilgili olan ve evreni ihtiva eden varlık. Platon,
Sri Java, Schelling, Fechner, Whitehead, İkbal ve Radhakrishnon’u
oluşturduğu bu grubun anlayışı panentheizm anlayışıdır.
2. Ezelî, şuurlu olup evreni bilmeyen ve onu ihtiva etmeyen varlık anlayışı.
Yani Aristotelesci teizm.
3. Ezelî, şuurlu, bilen ancak evreni ihtiva etmeyen varlık. Philon, Augustinus,
Anselmus, Gazali ve Leibnizh’in savunduğu görüş. Yani klasik teizm.
4. Şuur ve bilginin ötesinde ezeli olan varlık. Plotinus’un görüşü.
5. Ezelî, şuurlu, bilen ve evreni ihtiva eden varlık. Sankara, Spinoza ve
Royce’nin fikirleri olan klasik panteizm anlayışı.
6. Ezelî, şuurlu, bilen, zamanla ilgili fakat evreni ihtiva etmeyen varlık.
Socinus ve Lequier’in savunduğu temporalist teizm.
7. Ezelî, şuurlu, kısmen evreni ihtiva eden varlık. James ve Brightman’in
anlayışı olan sınırlı panentheizm.
8. Tamamen zamanda olan veya kısmen ortaya çıkan şuurlu varlık. S.
Alexander, Ames ve Cattel’in içinde bulunduğu grup.
9. Zamanda olan ve şuursuz varlık. Bu da Wieman’ın savunduğu görüştür.13

Biz de bu çalışmamızda İlkçağ Felsefesi’nin önemli ismi Platon ile İslâm
Felsefesi’nin öncü filozoflarından İbni Sina’nın felsefi görüşleri içerisinde Tanrı ile
ilgili düşüncelerine, Tanrı’nın evrenle ilişkisinin olup olmadığına, varsa ne şekilde
olduğuna ilişkin kanaatlerini inceleyeceğiz.

12 Mevlüt Albayrak, a.g.e., s.51-53.
13 Charles Hartshorne, William Reese, Philosophers Speak of God, Chicago and London 1969, 17’den
alıntılayan Mevlüt Albayrak, a.g.e., s.51.
8

BİRİNCİ BÖLÜM

PLATON’DA TANRI-EVREN İLİŞKİSİ

1. PLATON’UN HAYATI VE ESERLERİ

1.1.HAYATI

Platon M.Ö. 427 senesinde Atina da doğmuştur.14 Mesinalı olan ailesi
Atinanın meşhur ailelerinden biridir.15
Platon’un ismi İslâm kaynaklarında genelde Eflâtûn olmak üzere Eflâtun,
Flâtun ve Flâtûn olarak da geçmektedir. Batı dillerinde; İngilizler Plato, Alman ve
Fransızlar Platon olarak kullanır. Klâsik Batı kaynaklarında ise Yunanca aslına
uygun olarak Platon olarak yazılır ve Platonos, Platona ve Platoni şeklinde ifade
edilir.16
Platon’un ilk hocası Heraklitos’un talebesi olan Kratylos’tur. Platon,
Kratylos’a öğrenci olması sayesinde genç yaşlarda eski felsefî cereyanlardan birini
tanıma fırsatını bulmuştur.17 Platon daha sonra Sokrates’in, kendisine Parmenides’i
keşfettiren Megaralı Euklides’in, matematik bilgi ve düşüncelerinin gelişmesinde
kesin etkileri olan Pythagorasçıların öğrencisi olmuştur.18
Platon gençliğinde, daha sonra Devlet adlı eserinde sistemleştirdiği ruh ve
beden terbiyesine benzer bir terbiye görmüştür. Gençlik döneminde vücudunu
jimnastik ile geliştirmiştir.19 Platon, Sokrat’ın ölümünden sonra ilk gezisine
çıkmıştır. Önce siyasî istikrarına hayran olduğu Mısır’a, sonra geometrici Teodoros

14 Ernst Von Aster, Felsefe Tarihi Dersleri I, İstanbul 1943, s.99.
15 Alfred Weber, Felsefe Tarihi, Çev:H.Vehbi Eralp, İstanbul 1949, s.43.
16 Fahrettin Olguner, Batı ve İslâm Kaynakları Işığında Platon, Ankara 1989, s.4-5.
17 Ernst Von Aster, a.g.e., s.99.
18 Alfred Weber, a.g.e., s.43.
19 Mehmet Karasan, Büyük Feylosoflar Antolojisi, C.I, İstanbul 1949, s.27.
9
ile tanıştığı Sirena’ya, oradan da Pythagorasçılarla tanıştığı Yunanistan’a, son olarak
ta Dyon ile dostluk kurduğu Sicilya’ya gitmiştir.20
Platon bu gezilerinden Atina’ya dönerken esir düşmüştür. Kyrene’li bir
filozofa satılmıştır. Bu filozof onun Atina’ya dönmesini sağlamış ve kendisinden
esirliğinin bedeli olan parayı almamıştır. Atina’ya gelen Platon M. Ö. 387 Yılında
“Akademi” yi kurmuştur. Akademi’de pek çok talebe yetiştiren Platon 80 yaşında
ölmüştür.21
Platon’un Müslüman mütefekkirler üzerinde çok önemli tesiri olmuştur. Onun
Müslüman mütefekkirler üzerindeki etkileri vasıtasız olduğu için çok canlı ve etkin
olmuştur. Platonun ilahiyatçı sıfatı ile meziyetleri ve şahsî olmayan Tanrı fikrine
ulaşmış olması Müslüman mütefekkirlerin takdirine sebep olmuştur.22
Kısaca hayatını anlattığımız Platon’un eserlerini yazmış olduğu dönemlere
göre sınıflandıralım.

1.2. ESERLERİ
a- İlk Dönem (Gençlik Dönemi) Eserleri:
Bunlar Apologie (Müdafaname) Kriton, Laches, Harmmides, Euthyphrron,
Politeis (Devlet) ’nin birinci kitabı ve küçük Hipisi’dir.
b- İkinci Dönem Eserleri:
Bunlar Georgias, Menon, Phaidros, Symposion, Politeis (Devlet) dır.
c- Üçüncü Dönem Eserleri:
Bu dönem de Theaitetos, Parmanides, Sophistes ve Politokos adlı eserler yer
alır.
d- Dördüncü Dönem Eserleri (İhtiyarlık Dönemi):
Platonun son dönem eserlerini oluşturan son grupta Timaios, Kritias ve
Nomos (Kanunlar) bulunur. 23
Kısaca hayatı ve eserleri hakkında bilgi edindiğimiz Platon’un Tanrı-Evren
ilişkisi ile ilgili fikirlerini incelemeye geçebiliriz.

20 Emile Brehier, Felsefe Tarihi, Çev: Miraç Katırcıoğlu, İstanbul 1969, s.75.
21 Hüsameddin Erdem, İlkçağ Felsefesi Tarihi, Konya 2000, s.205-206.
22 Carra De Vaux, “Eflatun” mad., İslam Ans., C.IV, İstanbul 1964, s.191.
23 Ernst von Aster, a.g.e., s.114-119.
10

2. PLATON’DA TANRI-EVREN İLİŞKİSİ

2.1. TANRI GÖRÜŞÜ

Platon’un Tanrı ile ilgili görüşlerini öğrenmek için eserlerine baktığımızda
onun bazen Tanrı’dan bazen de Tanrılardan bahsettiğini görürüz.
Bazı Platon yorumcularına göre Platon’un Tanrılardan söz etmesi onun çok
tanrılı bir inanca sahip olduğu için değil de yaşadığı dönemin resmi politeizmine
aykırı olmamak için söylemiş olduğu ifadelerdir.24
Platon’un Tanrı fikrini anlayabilmek için önce duyumlar vasıtasıyla
algıladığımız varlıklara benzeyen, yaşayan tek bir varlık düşünmeliyiz; fakat onu
değişebilen ölümlü ve mümkün bir varlık olarak düşünmek yerine, akılla bilinen,
değişmeyen, zorunlu ve ezelî olan bir varlık olarak düşünmeliyiz. Platon’un inandığı
Tanrı budur. İnsan, ruh aracılığı ile harekete geçirilen bir beden olarak değerlendirilir
ise, ölümlü olan, yok olan bir varlık olur ve bu sebepten Tanrı olamaz. Bunun tersi
olarak insanî ruhlar, akledilir ve kendi başlarına ölümsüz oldukları kadarıyla,
yaşayan münferit varlıklar oldukları için Tanrı’dırlar. Kendi ruhlarımızdan daha
üstün olan bir çok Tanrı vardır.25
Eski Yunanda İslam veya Hristiyanlık gibi bir dinin olmamasından dolayı
felsefi düşünce önemli bir seviyeye ulaşmış olmasına rağmen dinle ilgili fikir ve
tartışmalar daha sonraki yüzyıllarda ortaya konan tefekkür seviyesi ile
karşılaştırıldığında aynı ilerlemenin gösterilemediği açıkça ortadadır. Bu sebeple
Platon’un bazen Tanrı bazen de Tanrılar ifadesini kullanması ciddi problemler
içermemektedir.26
Görünen o ki, Tanrılar Platon’a Yunan mitolojisinden miras kalmıştır.27
İleride göreceğimiz ideleri felsefi açıklama ilkeleri olarak icad eden Platon Tanrıları
icad etmemiştir.28 Platon Tanrı ile ilgili olarak orijinal fikirler ileri sürmekten ziyade
bu konuda öncekilerden kalanı miras olarak alıp kullanmıştır. Bu durum Yasalar’ın

24 Alfred Weber, a.g.e., s.50.
25 Etienne Gilson, a.g.e., s.28-29.
26 Mehmet Aydın, Din Felsefesi, Ankara 1997, s.2.
27 Etienne Gilson, a.g.e., s.30.
28 Etienne Gilson, a.g.e., s.30.
11
X. Kitabında Tanrıların varlığını isbat ederken bütün Yunanlıların ve Barbarların
Tanrıların varlığına inandıkları ifadesinde kendisini göstermektedir.29
Platon Cumhuriyet’in ikinci kitabının bazı sayfalarını Tanrıları nasıl anlamak
gerektiğini içeren tartışmalara ayırmıştır. Örneğin, Homeros ve Hesiodos’un
şiirlerinden bahsederek, bunların affedilemeyecek hatalar içerdiğini söylemekte ve şu
ifadeleri kullanmaktadır; “Tanrıların ve kahramanların özelliklerinin kötü bir
tasvirini veren bir yazar, aynen resmetmek istediği eşya ile meydana getirdiği resim
arasında benzerlik olmayan ressam gibidir.”30
Platon Yasalar’ın X. Kitabında Tanrı tanımazlara Tanrıların varlığını ispata
çalışmaktadır. Burada inançsızlığın bir illet olduğunu belirten Platon Tanrı
tanımazlığın bilgisizlikten, Tanrıların bilgisinden yoksun olmaktan kaynaklandığını
belirtir. Buna sebep de genç bilgelerin eserleridir. Platon bu durumu şöyle ifade eder;
“Sen ve ben güneşin, ayın ve yeryüzünün Tanrı ve Tanrısal varlık olduklarını ileri
sürerek Tanrıların var olduğuna ilişkin kanıt getirdiğimiz zaman, bu bilgelerin
kandırdığı kişiler bunların taş ve toprak olduklarını, insan işleriyle ilgilenecek
güçleri bulunmadığını söyleyecekler, inandırıcı olmak için bu düşüncelerini
konuşmalarıyla iyi kötü destekleyeceklerdir.”31
Bu kitapta dinsizce hareket eden birinin bunu üç nedenden biri sebebiyle
yaptığını belirten Platon üç nedenin şunlar olduğunu belirtir; “Birincisi Tanrılara
inanmıyordur, ikinci olarak var olduklarını ama insanlarla ilgilenmediklerin
düşünüyordur, üçüncü olarak kurban ve dualarla kandırılıp kolayca
yatıştırılabildiklerine inanıyordur.” 32
Platon yukarıda bahsettiğimiz, insanları inançsızlığa götüren eserlerin
yazarları olan bilgelerin, Tanrıların doğanın değil, sanatın ve yasaların ürünü
olduklarını, yasaları da insanların üzerinde anlaştıkları şekilde her yerde farklı
çıkardıklarını söylediklerini belirtir. Bu durumda bilgelere göre bir yerden bir yere
farklılık gösteren insanların kendi aralarındaki anlaşımları neticesinde yaratılmış
Tanrılar insansal tasarımın ürünlerinden başka bir şey değildir. Platon’a göre gençler

29 Platon, Yasalar, Çev: Candan Şentuna-Saffet Babür, İstanbul 1994, s.119.
30 Adnan Adıvar, Tarih Boyunca İlim ve Din, İstanbul 1994, s.65.
31 Platon, Yasalar, s. 120.
32 Platon, Yasalar, s.118.