Pisma wczesne z filozofii religii

435 Pages·1999·12.492 MB·Polish

by  Georg Wilhelm Friedrich Hegel

FILOZOFIA I RELIGIA
G.W.F. HEGEL
PISMA WCZESNE
Z FILOZOFII
RELIGII
Najwcześniejsze prace teoretyczne
Hegla (1770-1831) za jego życia nigdy
nie doczekały się publikacji. Dopiero
w początkach XX wieku nieznane do­
tąd zapiski odkrył w zbiorach berlińskiej
Biblioteki Królewskiej Wilhelm Dilthey,
który też zdążył je szczegółowo omó­
wić w obszernym studium Historia mło­
dości Hegla. Wypowiada on entuzja­
styczną opinię o fragmentach poświę­
conych duchowi chrześcijaństwa: „He-
gel nie napisał nic piękniejszego. Długo
nad nimi rozmyślałem. Objawia się
w nich cały geniusz historyczny Hegla,
z pierwszą świeżością, wolny jeszcze od
pęt systemu”. Dilthey określa stanowi­
sko młodego Hegla jako przykład mi­
stycznego panteizmu („nieskończone
życie jako duch, który swe urzeczywist­
nienie znajduje w całości świata, nie­
uchwytny dla intelektu, dostępny tylko
w religijnym akcie kontemplatywnego
wznoszenia się ku niemu duszy”).
W 1907 roku Heglowskie manuskrypty
uporządkował i pogrupował uczeń Dil-
theya, Herman Nohl, nadając im zbior­
czy tytuł Młodzieńcze pisma teologiczne
Hegla. Odtąd juwenilia te budzą żywe
zainteresowanie badaczy heglizmu, po­
nieważ, z jednej strony, nie tchną jesz­
cze idealizmem spekulatywnym, z dru­
giej zaś - nie bez krytycznego nastawie­
nia wielostronnie interpretują konkret­
ne zjawiska religijne.
PISMA WCZESNE
Z FILOZOFII
RELIGII
Filozofia i religia
redaktor serii:
Karol Tarnowski
komitet naukowy:
Tadeusz Gadacz
o. Jan Andrzej Kłoczowski OP
Władysław Stróżewski
ks. Józef Tischner
Elżbieta Wolicka
ks. abp Józef Życiński
G.W.F. HEGEL
PISMA WCZESNE
Z FILOZOFII
RELIGII
Przekład
Grzegorz Sowiński
Posłowie
Ks. Tomasz Węcławski
Wydawnictwo Znak Kraków 1999
Podstawy tłumaczenia
Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Frühe Schriften, Frankfurt am Main 1971
Herman Nohl, Hegels theologische Jugendschriften, Tübingen 1907
Projekt okładki
Studio nr 11
Piotr Suchodolski
Opracowanie typograficzne
Marek Pawłowski
Adiustacja
Tomasz Sikora
Korekta
Barbara Gąsiorowska
Łamanie
Irena Jagocha
Publikacja dotowana przez Fundację
im. Roberta Boscha w Stuttgarcie
Veroeffentlicht mit finanzieller Unterstuetzung
der Robert Bosch Stiftung in Stuttgart
© Copyright by Wydawnictwo Znak, Kraków 1999
ISBN 83-7006-705-0
/ Zamówienia: DZIAŁ HANDLOWY
30-105 Kraków, ul. Kościuszki 37.
Bezpłatna infolinia: 0800-130-082
Zapraszamy też do naszej księgarni
\ internetowej: www.znak.com.pl
[FRAGMENTY O RELIGII LUDOWEJ
I CHRZEŚCIJAŃSTWIE]
(1793-1794)
1.
Religia1 jest jedną z najważniejszych spraw naszego życia - już
gdy byliśmy dziećmi, uczono nas sylabizować modlitwy do Boga,
składano nam rączki, byśmy je wznosili ku najwznioślejszej istocie,
naszą pamięć obarczono zbiorem wówczas niezrozumiałych jesz­
cze tez, dla przyszłego użytku i pocieszenia w naszym życiu.
W starszym wieku dużą część naszego życia wypełniają zajęcia
związane z religią, ba, u niejednego cały krąg myśli i skłonności łączy
się [z religią], jak obwód koła z jego środkiem. Oprócz innych świąt
przeznaczamy dla niej pierwszy dzień każdego tygodnia, dzień,
który od lat młodości jawi się nam w piękniejszym i bardziej uro­
czystym świetle niż wszystkie pozostałe. Wokół siebie widzimy
odrębną grupę ludzi, której wyłącznym przeznaczeniem jest służ­
ba religijna; religijny akcent przydajemy wszystkim ważniejszym
wydarzeniom, postępkom, od których zależy nasze szczęście oso­
biste, narodzinom, małżeństwu, śmierci, pochówkowi.
Czy w starszym wieku człowiek zastanawia się nad naturą
i własnościami owej istoty, zwłaszcza nad stosunkiem świata do
owej istoty, ku której zwracają się jego wszystkie doznania? -
Ludzka natura jest tak urządzona, że zmysłowi człowieka, który
nie uległ zepsuciu, niebawem ukazują się praktyczne konsekwen­
cje nauki o Bogu, które mogą się dlań stać pobudką, postępkiem,
źródłem poznania obowiązków, źródłem pociechy, a edukacja,
która od młodości traktuje o tych kwestiach, pojęcia, wszelka
zewnętrzność, która ma z nimi związek i wywiera na nas wraże­
nie, są zaszczepione na jednej z naturalnych potrzeb ludzkiego
ducha - niejednokrotnie zaszczepione na niej bezpośrednio, ale
niestety zbyt często przyczepione jedynie dzięki arbitralnym wię- 1
1 Nohl {Herman Nohl, Hegels theologische ¡ugendschriften, Tübingen 1907}:
ss. 3-20; Schüler (Gisela Schüler, Zur Chronologie von Hegels Jugendschriften, w: Hegel-
Studien, 1. 2, Bonn 1963}: nr 32 (Tübingen 1792/93).
5
PISMA WCZESNE Z FILOZOFII RELIGII
zom, które nie mają uzasadnienia ani w naturze duszy, ani w praw­
dach, jakie należałoby czerpać i rozwijać z samych pojęć. - 2
...życia ludzkiego w ruch. Wzniosłe żądanie, które rozum kieruje
do ludzkości i którego słuszność tak często uznaj emy całym ser­
cem, jeśli jest ono nim przepełnione, oraz zachwycające opisy, które
zrodziła czysta, piękna wyobraźnia wolnych od wszelkiej prze­
winy czy mądrych ludzi, nigdy nie powinny do tego stopnia
zawładnąć naszą, byśmy mieli żywić nadzieję, że wiele z tego
wszystkiego odnajdziemy w rzeczywistym świecie, czy sądzić, że
gdzieś w rzeczywistości pochwycimy i ujrzymy ten piękny miraż;
niezadowolenie i irytacja rzadziej mroczyłyby nasz zmysł. Nie
wpadajmy zatem w przerażenie, gdy musimy stwierdzić, że zmys­
łowość stanowi główny element wszelkich postępków i dążeń
człowieka, jakkolwiek trudno byłoby rozróżnić, czy czynnikiem,
który determinuje wolę, jest jedynie roztropność czy też rzeczy­
wista etyczność. Jeśli ktoś przyjmuje, że najwyższym celem życia
jest zaspokojenie popędu szczęśliwości, a przy tym potrafi dobrze
kalkulować, to będziemy mieć do czynienia z identycznymi, jeśli
chodzi o wygląd zewnętrzny, działaniami jak wtedy, gdy naszą
wolę determinuje prawo rozumu. Jakkolwiek system moralności
musi in abstracto oddzielać czystą etyczność od zmysłowości i jak­
kolwiek uniża zmysłowość względem etyczności - to jednak roz­
ważania nad człowiekiem w ogóle i nad jego życiem muszą
uwzględniać zwłaszcza jego zmysłowość, jego zależność od na­
tury zewnętrznej i wewnętrznej - od otoczenia, od skłonności
zmysłowych i od ślepego instynktu; natura ludzka jest ideami
rozumu poniekąd tylko nasycona: jak sól nadaje smak całej po­
trawie, choć nigdzie nie może być wyczuwalna w postaci grudek,
jak promienie światła przenikają i wypełniają wszystko, ukazując
jego wpływ w całej naturze, ale nie mogą być przedstawiane jako
substancja, jakkolwiek nadają przedmiotom ich kształt, w każdym
odmiennie się załamując, z roślin dobywając zbawienne powie­
trze, tak idee rozumu ożywiają całe pasmo doznań człowieka, tak
dzięki ich wpływowi postępek ukazuje się mu we własnym świet­
le, one same rzadko ukazują swą istotę, niemniej ich działanie
2 W manuskrypcie brakuje czterech stron.
6
FRAGMENTY O RELIGII LUDOWEJ I CHRZEŚCIJAŃSTWIE
przenika wszystko niczym jakaś delikatna materia, każdej skłon­
ności i każdemu popędowi nadając własną formę.
Zgodnie z pojęciem religii, nie jest ona samą tylko wiedzą o Bo­
gu, o jego własnościach, o naszym stosunku do niego i o stosun­
ku świata do niego, o pośmiertnym trwaniu naszej duszy-co albo
byłoby dla nas możliwe do przyjęcia dzięki samemu tylko rozu­
mowi, albo byłoby nam znane na innej drodze - nie jest samym
tylko poznaniem historycznym czy poznaniem wyrozumowanym,
lecz interesuje serce i wywiera wpływ na nasze doznania, na
determinację naszej woli - gdyż nasze obowiązki i prawa uzyskują
mocniejszy akcent, jeżeli są nam przedstawione jako prawa Boże,
a wizja wzniosłości i dobroci Boga wobec nas napełnia nasze ser­
ce podziwem i uczuciem pokory i wdzięczności.
Religia nadaje zatem etyczności i jej motywom nową, wznio­
ślejszą dynamikę, zapewnia nam nowy, mocniejszy wał ochron­
ny przed potęgą bodźców zmysłowych. U ludzi, którymi rządzą
zmysły, również religia ma zmysłowy charakter - pobudki religij­
ne, które skłaniają ich do dobrych postępków, muszą mieć zmy­
słowy charakter, by mogły oddziałać na zmysłowość; rzecz jasna,
zwykle tracą przez to na swej godności, w tej mierze, w jakiej,
będąc pobudkami moralnymi, nabyły przez to tak ludzkiego
wyglądu, tak przylgnęły do naszych doznań, że, znęceni przez
swe serce i przypochlebiającą się nam piękną wyobraźnię, niejed­
nokrotnie zapominamy, że chłodny rozum z dezaprobatą odnosi
się do takich obrazowych przedstawień czy wręcz zakazuje choć­
by tylko rozprawiać o nich.
Mówiąc o religii publicznej, rozumiemy przez nią pojęcie Boga
i pojęcie nieśmiertelności, jak również wszystko, co pozostaje
z nimi w związku, w tej mierze, w jakiej oba pojęcia konstytuują
przekonania ludu, w jakiej też wywierają wpływ na jego postęp­
ki i mentalność; a dalej, do religii publicznej należą również środ­
ki, dzięki którym po części naucza się lud owych idei, po części
zaś udobitnia je ludzkiemu sercu; przez owo działanie rozumie­
my nie tylko ten bezpośredni skutek, że nie kradnę, ponieważ
zakazał tego Bóg - szczególnie musimy tu pamiętać o odleglej­
szych skutkach, które często należy oceniać jako najważniejsze.
Tego rodzaju skutkiem jest przede wszystkim uwznioślenie, uszla­
7
PISMA WCZESNE Z FILOZOFII RELIGII
chetnienie ducha narodu, polegające na tym, że w jego duszy
zaczyna się budzić często tak uśpione poczucie własnej godności,
że lud nie upadla się i nie daje się upadlać, że nie tylko czuje się
człowiekiem - że w obrazie pojawiają się również, bardziej deli­
katne, barwy człowieczeństwa i dobroci.
Główne nauki religii chrześcijańskiej pozostały wprawdzie
identyczne od czasów jej powstania, ale zależnie od okoliczności
jedne z nich usuwano w cień, drugie zaś wynoszono, stawiano
w świetle i, kosztem zepchniętych w mrok, przekręcano, nazbyt
je rozciągając czy nazbyt ograniczając.
Głównym punktem religii ludowej jest masa zasad religijnych
i doznań, które z nich wypływają, w szczególności zaś stopień,
w jakim owe zasady są zdolne wpływać na sposób postępowa­
nia. Na uciśnionym duchu, który pod brzemieniem swych kaj­
dan utracił młodzieńczą siłę i zaczyna się starzeć, idee religijne
mogą wywrzeć niewielkie wrażenie.
Młodzieńczy duch ludu - i [jego] starzejący się [duch]: pierw­
szy czuje swą siłę i w jej poczuciu wznosi radosne okrzyki, łakomie
rzuca się na rzecz, która jest dlań nowością, okazuje jej najżywsze
zainteresowanie, to znów może ją porzuca i chwyta się jakiejś in­
nej, która wszakże nigdy nie może być czymś, co chciałoby nałożyć
pęta na jego dumny, wolny kark; starzejący się duch wykazuje
zwłaszcza przywiązanie do wszystkiego, co od dawna przyjęte,
przeto dźwiga pęta - niczym starzec swą podagrę, który na nią
zrzędzi, ale nie może się jej pozbyć - pozwala sobą poszturchiwać
i potrząsać, jak zachce jego władca, cieszy się tylko na wpół
świadomie, nie swobodnie, nie otwarcie, nie tą pogodną, piękną
radością, która zaprasza innych do współodczuwania - jego święta
pozostają paplaniną, a nie głośnym zawołaniem, a nie pełnokrwi-
stą uciechą, tak jak dla starca nie ma nic lepszego nad gawędzenie.
Wykład różnicy pomiędzy religią obiektywną i religią subiektywną;
jego znaczenie w kontekście całej problematyki
Religia obiektywna to „fides ąuae creditur", intelekt i pamięć to
współdziałające w niej siły, które czynią wiedzę przedmiotem
badań, przemyśleń czy również wiary. Do religii obiektywnej może
8