Table Of Content(cid:49)(cid:42)(cid:38)(cid:47)(cid:42)(cid:127)(cid:37)(cid:59)(cid:1)(cid:113)(cid:1)(cid:52)(cid:58)(cid:46)(cid:35)(cid:48)(cid:45)(cid:1)(cid:113)(cid:1)(cid:1)
(cid:56)(cid:125)(cid:34)(cid:37)(cid:59)(cid:34)(cid:1)(cid:113)(cid:1)(cid:56)(cid:48)(cid:43)(cid:47)(cid:34)
(cid:88)(cid:84)(cid:81)(cid:205)(cid:77)(cid:79)(cid:70)(cid:1)(cid:69)(cid:91)(cid:74)(cid:70)(cid:69)(cid:91)(cid:74)(cid:68)(cid:85)(cid:88)(cid:80)(cid:1)(cid:38)(cid:86)(cid:83)(cid:80)(cid:81)(cid:90)
(cid:52)(cid:85)(cid:86)(cid:69)(cid:74)(cid:66)(cid:1)(cid:74)(cid:1)(cid:46)(cid:66)(cid:85)(cid:70)(cid:83)(cid:74)(cid:66)(cid:141)(cid:90)
(cid:35)(cid:74)(cid:66)(cid:141)(cid:80)(cid:83)(cid:86)(cid:118)(cid:135)(cid:38)(cid:84)(cid:85)(cid:80)(cid:79)(cid:74)(cid:66)(cid:135)(cid:45)(cid:74)(cid:85)(cid:88)(cid:66)(cid:135)(cid:125)(cid:80)(cid:85)(cid:88)(cid:66)(cid:135)(cid:49)(cid:80)(cid:77)(cid:84)(cid:76)(cid:66)(cid:135)(cid:51)(cid:80)(cid:84)(cid:75)(cid:66)(cid:135)
(cid:51)(cid:86)(cid:78)(cid:86)(cid:79)(cid:74)(cid:66)(cid:135)(cid:52)(cid:141)(cid:80)(cid:88)(cid:66)(cid:68)(cid:75)(cid:66)(cid:135)(cid:54)(cid:76)(cid:83)(cid:66)(cid:74)(cid:79)(cid:66)
(cid:49)(cid:80)(cid:69)(cid:1)(cid:83)(cid:70)(cid:69)(cid:66)(cid:76)(cid:68)(cid:75)(cid:147)(cid:27)
(cid:44)(cid:83)(cid:91)(cid:90)(cid:84)(cid:91)(cid:85)(cid:80)(cid:71)(cid:66)(cid:1)(cid:39)(cid:74)(cid:77)(cid:74)(cid:81)(cid:80)(cid:88)(cid:66)(cid:13)(cid:1)(cid:35)(cid:66)(cid:83)(cid:67)(cid:66)(cid:83)(cid:90)(cid:1)(cid:44)(cid:86)(cid:76)(cid:77)(cid:74)(cid:76)
(cid:34)(cid:86)(cid:72)(cid:86)(cid:84)(cid:85)(cid:205)(cid:88)(cid:1)(cid:113)(cid:1)(cid:56)(cid:66)(cid:83)(cid:84)(cid:91)(cid:66)(cid:88)(cid:66)(cid:1)(cid:19)(cid:17)(cid:18)(cid:17)
Recenzenci:
prof. zw. dr. hab. Michał Klimecki
dr hab. Zbigniew Wawer
Redakcja:
Krzysztof Filipow, Barbara Kuklik
Projekt okładki i opracowanie graficzne:
Barbara Kuklik
Korekta:
Zespół i autorzy
Tłumaczenia:
Autorzy, Krzysztof Filipow, Michał Zawadzki
Publikację dofinansowali:
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego
ISBN 978-83-85057-82-6
© Copyright by ZG PTN, Warszawa 2010
Nakład: 300 egz.
Druk: Orthdruk, Białystok, tel. (085) 742 25 17
Zarząd Główny Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego oddaje do rąk
czytelników materiały z dziewiątej naukowej Międzynarodowej Konferencji Nu-
mizmatycznej, która odbyła się w dniach 8-11 września 2010 r. – tradycyjnie
w Augustowie.
Przypomnijmy, iż pierwsza konferencja, w 1994 r., poświęcona była wspól-
nym dziejom pieniądza na Białorusi, Litwie, Polsce i Ukrainie; druga – w 1996 r.
– omawiała rozwój muzealnictwa i kolekcjonerstwa numizmatycznego na prze-
strzeni dziejów w krajach uczestników konferencji; zaś trzecia – w 1998 r. –
przedstawiała mennice między Bałtykiem, a Morzem Czarnym na przestrzeni
dziejów. Tematem czwartej – w 2000 r. – był pieniądz pamiątkowy i okolicz-
nościowy, piątej – we wrześniu 2002 r. – były zagadnienia związane z banka-
mi i tezauryzacją pieniądza na przestrzeni stuleci. Tematem konferencji odbytej
w 2004 r. był pieniądz i wojna. Kontynuując wątki badawcze pieniądza i ekono-
mii w Europie Środkowo-Wschodniej, przygotowano we współpracy z Wyższą
Szkołą Ekonomiczną w Białymstoku sympozjum poświęcone „Psuciu pienią-
dza” (2006 r.). Kolejna w 2008 r. konferencja omawiała szeroko pojętą tematykę:
„Pieniądz – kapitał – praca”.
Ostatnia dziewiąta konferencja poświęcona została pieniądzowi, symbolom,
władzy i wojnie w szerokim kontekscie wspólnego dziedzictwa Europy.
Wszystkie konferencje zasadzały się na wspólnocie dziejów pieniądza naszych
narodów, jako elementu łączącego poprzez wieki wspólnej historii i gospodarki.
Krąg uczestników naszych cyklicznych spotkań stale się rozszerza – w ostat-
niej konferencji oprócz uczestników z Białorusi, Litwy, Łotwy, Ukrainy, Słowa-
cji i Rosji wzięli również udział numizmatycy z Estonii i Rumunii oraz badacze
dziejów gospodarczych z Europy Środkowo-Wschodniej. Świadczy to o dużej
popularności konferencji i potrzebie jej organizacji jako forum wzajemnej wy-
miany osiągnięć badawczych w dziedzinie numizmatyki, służąc integracji na-
szych narodów w drodze do Wspólnej Europy. Przyczynia się do tego owocna
współpraca naukowa, jak i serdeczne przyjaźnie zawiązywane w toku białostoc-
ko-augustowskich spotkań numizmatycznych.
Zarząd Główny
Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego
Inga Głuszek
(Polska)
WOJNA TROJAŃSKA W IKONOGRAFII MONET ANTYCZNYCH
Wojna o Troję była jednym z najważniejszych wydarzeń, które wpłynęło na świado-
mość historyczną i społeczną starożytnych Greków. Wydarzenia opisane w Iliadzie i Ody-
sei są nie tylko relacją wydarzeń militarnych. Dla Greków upadek Troi wyznacza koniec
mitycznej epoki herosów – półbogów żyjących pośród ludzi1. Zarysowane przez Homera
postacie herosów, nieustraszonych wojowników były dla mieszkańców poleis greckich
wzorami dzielności i męstwa. W kontekście wojny z Persami wyprawa zjednoczonych
Greków przeciw Troi reprezentującej wschodnie wpływy, nabrała nowego znaczenia.
Stąd też dzieje wojny trojańskiej oraz bohaterowie walk byli często tematem wizerunków
reliefowych, wyobrażeń malarstwa ściennego oraz dekoracji naczyń greckich2. Miasta,
które przypisywały sobie związek z wydarzeniami opisanymi w eposach homeryckich
umieszczały wizerunki bohaterów na pieniądzach wybijanych w lokalnych mennicach.
Do motywów inspirowanych wojną trojańską sięgały również społeczności znajdujące
się pod wpływem kultury greckiej wzorujące własne emisje na monetach greckich3.
Wiedza na temat wydarzeń spod Troi pochodzi z dwóch źródeł Iliady i Odysei trady-
cyjnie przypisywanych Homerowi. Oba dzieła przetrwały w całości, wiadomo natomiast
o szeregu innych utworów, które zaginęły lub zachowały się jedynie w streszczeniach:
Kypria (Opowieści cypryjskie), Etiopida, Mała Iliada, Ilioupersis, Nostoi, Telefonia. Ist-
nieje również szereg utworów opierających się na już znanych relacjach wcześniejszych,
między innymi Dzienniki wojny trojańskiej Diktysa z Krety w łacińskim przekładzie Lu-
cjusza Septymiusza.
We współczesnej nauce problematyka związana z Homerem jest ciągle dyskutowa-
na. Właściwie jedynie z nakazu tradycji przypisuje się autorstwo obu eposów jednemu
poecie o imieniu Homer. Szereg argumentów wskazuje, iż oba utwory zostały skom-
ponowane przez dwie różne osoby4 przy czym Iliada jest utworem starszym5. Poematy
zostały zredagowane w znanej nam dzisiaj formie pod koniec VI w. p.n.e. w Atenach za
czasów Pizystrata. Natomiast data spisania pierwszych poematów opowiadających dzieje
wojny trojańskiej, które bazowały na wcześniejszych przekazach ustnych, jest trudna do
ustalenia. Należy przyjąć, iż istniało wiele utworów przekazujących dłuższą, bardziej
szczegółową lub skróconą wersję wydarzeń6. Zakres chronologiczny, w którym mogły
powstać dzieła zamyka się pomiędzy IX w p.n.e., gdy w Grecji wynaleziono pismo a ok.
680-640 p.n.e. – okresem twórczości Archilocha, który z pewnością znał już utwory Ho-
1 Hes., Op. 110.
2 T.H. Carpenter, Art and Myth in Ancient Greece, Londyn 1994, s. 195-237.
3 W artykule zostaną omówione monety greckie i emisje wzorowane na mennictwie greckim. Na monetach
rzymskich również znajdujemy nawiązania do wojny trojańskiej. Jednakże ikonografia zawarta na emisjach
rzymskich pełniła zasadniczo odmienną funkcję społeczną i polityczną, stąd też wymaga oddzielnej analizy.
4 M. M. Willcock, The Search for the poet Homer, [w:] I. McAuslan, P. Walcot (red.), Homer, Oxford 1998,
s. 53-64; B. Patzek, Homer i jego czasy, Warszawa 2007, s. 39.
5 B. Bravo, E. Wipszycka, Historia starożytnych Greków , t. I, Warszawa 1988, s. 123; B. B. Powell, Homer
and the origin of the Greek alphabet, Cambridge 1991, s. 219-220.
6 B. Patzek , op. cit., s. 29-40.
5
mera7. Pewną wskazówką są znaleziska archeologiczne, zwłaszcza odkryte w Pitekusaj
naczynie datowane na ok. 730 r. p.n.e. z najstarszą znaną inskrypcją w języku greckim8.
Napis umieszczony na naczyniu nawiązuje do Nestora, jednego z bohaterów Iliady9. Na
tej podstawie oraz szeregu dalszych analiz źródeł ostrożnie przyjmuje się połowę - koniec
VIII w. p.n.e. jako okres spisania eposów homeryckich10.
W czasach nowożytnych przez długi czas uważano, iż relacjonowane przez Homera
wydarzenia są fikcją poetycką. Dopiero prowadzone przez Franka Calverta i później Hein-
richa Schliemanna badania archeologiczne tellu Hissarlik, potwierdziły historyczność Troi.
Dalsze systematyczne prace archeologiczne Carla Blegana i Manfreda Korfmanna pozwo-
liły wyodrębnić na stanowisku szereg poziomów osadniczych, z których faza VI, VII a lub
VIIb, w zależności od przyjętych kryteriów, identyfikowana jest z Troją Homera11.
Kolejnym pytaniem, które pozostaje bez jednoznacznej odpowiedzi jest kiedy miała
miejsce wojna o Troję. Już w starożytności autorzy spisujący historię nie mieli pewności
w jakim okresie doszło do starcia między Achajami a mieszkańcami Troi. Herodot jako
pierwszy podaje informacje, które pozwalają datować wydarzenia z Iliady na około 1250 r.
p.n.e. Kolejni autorzy antyczni między innymi Eratostenes z Aleksandrii, Duris z Samos,
Eforos z Kyme, przekazują daty, zamykające się między 1334 – 1134 r. p.n.e.12. Podobnie
współcześni badacze nie są zgodni co do chronologii wojny trojańskiej. Pomimo różnorod-
nej bazy źródłowej, gdzie zasadniczą rolę odgrywają znaleziska archeologiczne i analiza
tekstów Homera, przyjmowany jest szeroki przedział czasowy, oscylujący między 1400
a 1100 r. p.n.e.13. Pewniejszy wydaje się okres przed 1200 r. p.n.e. czyli datą kiedy runęły
cytadele mykeńskie. Pomimo przeżywania się kultury mykeńskiej w okresie submykeń-
skim, jest mało prawdopodobne aby Mykeńczycy po upadku głównych centrów władzy
nadal dysponowali możliwościami zorganizowania zamorskiej wyprawy wojennej.
Spór o Homera toczy się nadal w literaturze naukowej, jednak starożytni Grecy nie
mieli wątpliwości co do istnienia poety. W okresie klasycznym uznawano go za twórcę re-
ligii greckiej i pierwszego dziejopisarza. Wierzono, iż wojna o Troję miała miejsce w prze-
szłości i jest pierwszym wydarzeniem historycznym w dziejach Greków14. W północno-
zachodniej Anatolii, nad rzeką Skamander przetrwała osada Ilion utożsamiane z Troją.
Aleksander Wielki, gdy przekroczył Hellespont w 334 r. p.n.e., udał się w to miejsce chcąc
złożyć hołd dawnym herosom. Nie miał wątpliwości, iż Ilion to dawna Troja. Odwiedził
miejscową świątynię Ateny oraz kurhany wojowników wzniesione nad brzegiem morza,
które uważano za miejsce spoczynku Achajów poległych podczas bitew.
Legendarne przekazy o Homerze opisują niewidomego aojda, wędrownego śpiewaka
i nauczyciela, który miał przekazywać swe pieśni w zachodniej Azji Mniejszej. W okresie
III i II w. p.n.e. powstały liczne biografie poety, zawierające różne szczegóły z jego życia.
Nie mają one praktycznie żadnej wartości poznawczej i nie potwierdzają istnienia Home-
7 B. Bravo, E. Wipszycka, op. cit., s. 123.
8 J. Withley, The Archaeology of Ancient Greece, 1100-300 B.C., Cambridg 2001, s. 128-133.
9 B. B. Powell, op. cit., s. 207-220; B. Patzek, op. cit., s. 48 – 52.
10 A. B. Lord, Homer, [w:] G. Steiner, R. Fagles (red.), Homer. A collection of critical essays, Prentice-Hall
1962, s. 62-78; P. Vivante, Homer, Londyn 1985, s. 195-212; B. Bravo, E. Wipszycka, op. cit. s.123; O. Murray
Narodziny Grecji , Warszawa 2004, s. 29-33.
11 P. Vermule, Priam’s Castle Blazing: A Thousand Years of Trojan Memories, [w:] M. J. Mellink, ed. Troy
and the Trojan War, Bryn Mawr 1986, s. 83-85.
12 E. T. Vermule, op. cit, s. 80; E. J. Forsdyke, Grece before Homer, London 1956, s. 62-88.
13 E. T. Vermule, Priam’s Castle Blazing …, s. 77-92.
14 Hdt. II. 53.2, II. 145.4; Thuc. I. 1-2, 12.4.
6
ra. Tym niemniej są świadectwem, iż dla współczesnych źródłom Greków był postacią
prawdziwą. Według Antypatra z Sydonu siedem miast utrzymywało, że jest miejscem
narodzin Homera: Smyrna, Chios, Kolofon, Itaka, Pylos, Argos i Ateny15.
W większości z tych ośrodków działały zrzeszenia rapsodów śpiewaków, którzy
uczyli się spisanego tekstu homerowego i przemierzali Grecję recytując utwory z pamię-
ci. Członkowie tych zrzeszeń nazywali siebie homerydami, potomkami Homera16.
Oddając honor poecie miasta te w różnych okresach umieszczały wizerunek Homera
na swoich monetach17. Jako wybitnemu poecie przypisywano mu często boskie lub pół-
boskie pochodzenie. Smyrna, powołując się na przekaz, iż ojcem Homera był bóg rzeki
Meles płynącej w okolicach miasta a matką nimfa Kreteis, umieściła wizerunek poety
na serii monet18. Na egzemplarzach datowanych na 115-105 r. p.n.e. (rys. 1) po jednej
stronie wyobrażona jest głowa Apolla zwrócona w prawo, po drugiej siedzący mężczy-
znę patrzący w lewo. Homer trzyma na kolanach zwój, jedną ręką wspiera podbródek,
o ramie oparta jest długa laska19.
Wśród miast przypisujących sobie za-
szczytne miano rodzimej polis Homera zna-
lazło się także jońskie Kolofon. Polis emito-
wała brązowe monety, gdzie z jednej strony
przedstawiono stojącego Apolla trzymające-
go lirę, zwróconego w prawo, natomiast po
przeciwnej stronie widnieje siedzący Homer
patrzący w lewo. Poeta w jednej ręce trzyma
1. Jonia, Smyrna II-I w. p.n.e.
zwój, drugą wspiera o brodę. Monety te da-
(rys. za: Numismatic Chronicie 1927, s. 13, pl. 1, 97)
towane są na okres II-I w. p.n.e.20.
Charakterystyczną cechą eposów homeryckich jest ciągła ingerencja bogów
w przebieg wojny trojańskiej. Przeznaczenie bohaterów zdeterminowane jest wolą
Zeusa i poczynaniami pozostałych bogów popierających jedną bądź drugą stronę kon-
fliktu. Wydarzenia, które sprowadziły na Troję gniew Achajów, miały miejsce na ślubie
Peleusa i Tetydy. Peleus był królem Ftyii w Tesalii, uczestnikiem wyprawy po złote
runo. Tetyda natomiast nereidą, boginią morską. Hera opiekunka Tetydy na ceremonię
zaślubin zaprosiła wszystkich bogów olimpijskich poza boginią niezgody Eris. W ze-
mście Eris podczas uroczystości rzuciła przed zebrane boginie jabłko z napisem „Dla
najpiękniejszej”. W ten sposób wywołała spór między Ateną, Herą i Afrodytą, roz-
strzygnięty przez młodego księcia Parysa. W zamian za obietnicę ręki najpiękniejszej
kobiety na świecie Parys oddał jabłko Afrodycie. Dotrzymując danego słowa Afrodyta
pomogła Parysowi wykraść ze Sparty Helenę, żonę króla Menelaosa21. Parys i Helena
zbiegli do Troi prowokując Greków, którzy pod dowództwem Agamemnona udali się
15 Antip. Sid. VI. 45.
16 M. S. Jensen, The Homeric question and the oral-formulaic theory, Copenhagen 1980, s. 121-127;
B. Patzek, op. cit., s. 40.
17 K. A. Esdaile, An essay towards the classification of Homeric coin types, The Journal of Hellenic Studies
32, 1912, s. 305-312.
18 Pind. 264, 265.
19 NC, London 1927, p. 13, pl. 1, 97.
20 SNG Germany, Sammlung H. Von Aulock, Berlin 1957-1968, no. 2017; SNG Royal collection of coins
and medals, Danish Nat. Museum, Copenhagen 1942-1979, no 186.
21 Hyg., Fab. 92
7
pod Troje22. Według słów Iliady Greków wspierali niektórzy bogowie między innymi
Atena i Hera, które żywiły nienawiść do Parysa i całego rodu królewskiego za zniewa-
gę doznaną podczas uroczystości ślubnych23. Po stronie obrońców Troi występowała
Afrodyta, opiekunka Parysa a także Apollo i Posejdon, którzy wznieśli mury miasta24.
Przedstawienia Peleusa i Tetydy popularne w sztuce greckiej, zwłaszcza w malarstwie
wazowym, znane są także z monet antycznych. Przypuszczalne wyobrażenie Tetydy
umieszczone było na monetach z terenu Bruttium w Italii Południowej. Obszary Italii
znajdowały się pod silnym wpływem kolonii greckich rozsianych na południowym
wybrzeżu Półwyspu Apenińskiego. Oddziaływanie kultury greckiej na tereny sąsied-
nie przejawiało się nie tylko w zapożyczeniach w sztuce np. ceramice malowanej ale
również w ikonografii i systemie wagowym emisji monet ośrodków lokalnych. Ze
względu na to, iż na monecie przedstawiony jest także Posejdon postać kobiety często
identyfikowana jest z Amfitrytą25.
Peleus i Tetyda związani są z wojną trojańską nie tylko ze względu na wydarzenia
dziejące się podczas ślubu pary. Z ich związku narodził się Achilles, którego ciało było
odporne na zadawane ciosy. Stało się tak za sprawą Tetydy, która wypaliła w ogniu
śmiertelną cząstkę ciała Achillesa, poza pietą której nie zdołała uodpornić. Według
innej tradycji matka zanurzyła Achillesa w Styksie trzymając go za pietę. Dlatego tylko
ta część ciała herosa pozostałą śmiertelna26. Za sprawą Losu Achilles staje się kluczo-
wą postacią konfliktu o Troję. Jak głosiła przepowiednia bez niego miasto nie mogło
być zdobyte. Ponadto matka wywróżyła mu wieczną chwałę i pamięć – cel każdego
bohatera heroicznego – jeśli przyłączy się do wyprawy ale decydując się na to nie
doczeka starości. Jeśli zaniecha walki będzie żył długo ale zostanie zapomniany27. Wo-
kół postaci śmiertelnego herosa, któremu pisane jest umrzeć młodo toczy się akcja
nakreślona w Iliadzie. Jego gniew wywołany konfliktem z Agamemnonem, odmowa
walki i późniejszy powrót na pole bitwy są zdarzeniami decydującymi o upadku miasta.
Achilles zabija Hektora głównego obrońcę Troi i sam ginie od strzały Parysa, którego
wspiera Apollo28. Wypadki te zapewniają Achillesowi wieczną sławę i nieśmiertelną
pamięć jako największemu herosowi Iliady. Wizerunek Achillesa pojawia się na serii
monet z Larisy Kremaste leżącej w Tesalii (rys. 2). Emisja ta nawiązuje do tradycji, iż
w pobliżu Larisy miała znajdować się Ftyja, którą władał Peleus a po nim Achilles29.
Na egzemplarzach datowanych na okres pomiędzy połową IV a początkiem III w. p.n.e.
widnieje głowa Achillesa skierowana w lewo, po przeciwnej stronie znajduje się wize-
runek Tetydy siedzącej na Hipokampie30. Na monetach Tetyda trzyma tarczę wykutą
dla Achillesa przez Hefajstosa31.
22 Apollod., Epit. III.6; Hom., Il. X. 61, VIII. 266-272.
23 Hyg., Fab. 92; Ov., Her. XVII. 149-152.
24 Apollod., Epit. II.59, II.6.4, III.12.3; Hom., Il. VI.23-26, 21.446, 7.452.
25 B. V. Head (red), British Museum. Guide to the Coins of the Ancients, London 1895, pl. XLV. 20; SNG
The collection of American Numismatic Society, New York, no. 14.
26 Apollod., Epit. III. 13.6.
27 Apollod., Epit. III. 13.8; Hom., Il. IX 410.
28 Hyg., Fab. 107; Apollod., Epit. V.3; Hom., Il. XXII.
29 Apollod., Epit. III.13.1-2.
30 SNG Royal collection of coins and medals, Danish Nat. Museum, Copenhagen 1942-1979, no. 151;
BMC Thessaly, pl. VII. 1.
31 Hom., Il. XXI.
8
Gdy Achilles opuścił pole bitwy zapo-
czątkował tym ciąg zdarzeń, których fina-
łem była walka stoczona pomiędzy synem
Peleusa a Hektorem - najstarszym synem
Priama dowodzącym obroną miasta. Jego
odważne czyny i hart ducha wspierały
obrońców Troi i chroniły ją przed klęską.
2. Tesalia, Larisa Kremaste, początek III w. p.n.e.
(rys. za: SNG Copenhagen, 151) W Iliadzie podkreśla się, iż dopóki żyje
Hektor Troja nie upadnie. Jego śmierć za-
dana ręką Achillesa przesadza o losie miasta, które zostaje zniszczone32. Achillesa ginie
od strzały, która trafia w jego wrażliwą piętę a dzięki podstępowi Odyseusza Achajom
udaje się opanować i splądrować miasto33. W ten sposób wypełnia się Los określony
przez bogów, którego śmiertelnicy nie są w stanie uniknąć. Hektor jako najsławniejszy
obrońca Troi pojawia się na monetach Ophrynion leżącego w Troadzie (rys. 3). Mone-
ty datowane są na drugą połowę IV w. p.n.e. Umieszczona jest na nich głowa Hektora
w ujęciu ¾, po przeciwnej stronie widnieje postać klęczącego Dionizosa trzymającego
w wyciągniętej dłoni kiść winogron34.
Na kolejnej monecie Hektor ukazany jest w pozycji stojącej w pileusie na głowie zwró-
cony w lewo, po przeciwnej stronie umieszczono głowę Zeusa skierowaną w lewo35.
Śmierć Hektora wyznacza koniec histo-
rii opisanej w Iliadzie. O dalszych losach
Troi i bohaterów powracających do swych
domów dowiadujemy się z Odysei. Poemat
relacjonuje długą podróż powrotną króla
Itaki, który wymyślił podstęp umożliwia-
jący zdobycie miasta i zakończenie wojny.
Odyseusz uważany był za syna Leartesa
3. Troada, Orphyrion, 350-300 p.n.e.
(rys. za: SNG Copenhagen, 456) i Antiklei, choć jego ojcostwo przypisy-
wano również Syzyfowi36. Antikleja nato-
miast była córką słynnego złodzieja Autolykosa syna Hermesa37. Król Itaki wyróżnia
się spośród pozostałych wodzów achajskich. W poematach rysuje się nie tylko postać
dzielnego wojownika ale również człowieka sprytnego i przebiegłego, który służy radą
a jego pomysły pomagają rozwiązać problemy i konflikty38. Odyseusz, podobnie jak
inni wodzowie greccy, został wezwany przez Agamemnona do wyprawy wojennej. Nie
chciał opuszczać domu i udawał szalonego, jednak przybyli po niego Agamemnon, Me-
nelaos i Palamedes odkryli fortel39. Za jego sprawą zbudowano drewnianego konia wy-
korzystanego do zdobycia miasta40. Powrót Odyseusza do rodzinnej Itaki z woli bogów
32 Hom., Il. XXII.
33 Hom., Od. XXIV. 42.
34 SNG Royal collection of coins and medals, Danish Nat. Museum, Copenhagen 1942-1979, no. 456; SNG
Germany, Sammlung H. Von Aulock, Berlin, 1957-1968, no.1559.
35 SNG Royal collection of coins and medals, Danish Nat. Museum, Copenhagen 1942-1979, no. 460.
36 Hyg., Fab. 95; Hom., Od., XXIV, 115-119, XIX. 399-466; Apollod., Epit. III.12.
37 Hyg., Fab. 201.
38 B. Patzek, op. cit., s. 18.
39 Apollod., Epit. III.7; Hyg., Fab. 95.
40 Apollod., Epit. V.14; Hyg., Fab. 108.
9
wydłużył się do dziesięciu lat41. Przygody bohatera i starania o odzyskanie należnego
mu miejsca na Itace są tematem pieśni zamieszczonych w Odysei, młodszego eposu
przypisywanego Homerowi. Na monetach brązowych Itaki, datowanych na IV i III w.
p.n.e., pojawia się przedstawienie Odyseusza (rys. 4). Po jednej stronie monety wy-
obrażono brodatą głowę bohatera w pileusie skierowaną w prawo, po drugiej natomiast
przedstawiony jest kogut42. Z Itaki znane są również monety, na których ukazano głowę
Ateny oraz po przeciwnej stronie głowę Odyseusza lub całą nagą postać wspierającą
się o włócznie43. Wizerunek Ateny jest uzasadniony, gdyż według tradycji homerowej
bogini miała wspierać bohatera podczas walk o Troję (podpowiedziała mu fortel z drew-
nianym koniem), oraz w czasie powrotu na Itakę44.
Wśród sprzymierzeńców Troi znajdo-
wało się wiele ludów, z którymi ród Priama
łączyły więzy krwi lub powiązania eko-
nomiczne. W ostatnim roku wojny miesz-
kańców Troi wspomogli między innymi
Paflagończycy, Mezyjczycy, Frygowie, Ka-
ryjczycy oraz Licyjczycy. Do Priama przy-
4. Itaka, 300-191 p.n.e. łączyli się także Dardeńczycy, którymi do-
(rys. za: SNG Fitzwilliam Museum, 770) wodził Eneasz i dwaj synowie Antenora45.
Eneasz był synem Afrodyty i śmiertelnika
Anchizesa króla Dardanos46. Towarzyszył Parysowi do Sparty i pomógł w uprowadzeniu
Heleny47. Jednak nie brał udziału w początkowych walkach, dopiero gdy został zaatako-
wany przez Achillesa opowiedział się po stronie Troi48. Eneaszowi i jego rodzinie udało się
zbiec z pokonanego miasta. Oszczędzony podczas rzezi wraz ze swym ojcem Anchizesem,
synem Askaniosem i garstką uciekinierów opuścił Troadę. Po długich wędrówkach osiadł
w Lacjum w Italii, gdzie założył miasto Lawinium. W poematach homeryckich Eneasz jest
jednym z wielu mężnych bohaterów i nie odgrywa kluczowej roli w opowieści. Natomiast
szczególnie ważną postacią jest w mitologii rzymskiej, gdzie uczyniono go protoplastą
rodu julijskiego a Juliusz Cezar i Oktawian August uważali Eneasza za swego przodka.
Wizerunek Eneasza pojawia się na monetach miasta Ainea w Macedonii (rys. 5). W ośrod-
ku tym zachowała się tradycja, iż był on założycielem polis49. Emisje datowane są na okresu
między 450 a 350 r. p.n.e. Na jednym z egzemplarzy ukazana jest głowa Eneasza w hełmie
skierowana w prawo, po przeciwnej stronie znajduje się kwadrat podzielony na cztery pola50.
Na kolejnych monetach pochodzących z okresu 424 – 350 r. p.n.e. umieszczono głowę Ene-
asza lub Askaniosa w pileusie po drugiej stronie widnieje byk kroczący w lewo51.
41 Hom., Od. IX.39-66.
42 SNG The Fitzwilliam Museum: Leake and General Collections, 1940-1971, no. 770.
43 BMC Peloponnesus, pl. XXI. 8-13.
44 Hom., Od. XIII.187, XVI. 245-253, XVII; Apollod., Epit. VII.26-30.
45 Hom., Il. XXI, XXII.
46 Hyg., Fab., 94.
47 Hom., Il. V.59; Apollod., Epit. III.2.
48 Hom., Il. V.305, XX.178, 585.
49 H. F. O. Abel, Makedonien vor König Philipp, Leipzig 1847, p. 37.
50 SNG The collection of American Numismatic Society, New York, 1969, no. 71; SNG Royal collection of
coins and medals, Danish Nat. Museum, Copenhagen 1942-1979, no. 33.
51 F. Imhoof-Blummer, Choix de Monnaies grecques, Winterthur 1871, pl. I. 15.
10
