petrol rafineri sahasında, amerikan organik büyük endüstrisinin modern esaslarını teşkil edecek ...

12 Pages·2004·0.18 MB·Turkish

PETROL RAFİNERİ SAHASINDA, AMERİKAN ORGANİK BÜYÜK
ENDÜSTRİSİNİN MODERN ESASLARINI TEŞKİL EDECEK
MAHİYETTE YENİ USULLER [*]
Çeviren : Dipl - İng. Mahmut Rasim MUTUK
Bu yazıda, petrol endüstrisinde rolundan ve diğer memleketlerin pet-
müşahede edilen ve amerikan or- rollarından oldukça farklıdır.
ganik büyük endüstrisinin esaslarını Hatta bizzat Amerika'da, bir kay-
teşkil eden bazı yeni inkişafların iza- nağın diğerinden bileşimi itibariyle
hını göreceğiz. Bu mevzuun intihabına farklı olduğunu görürüz. Çok eskiden
sebep, araştırma ve keşif sahasında amerikan ham petrolü, methan sınıfı-
amerikan araştırma ruhunun, tabii nın homolog karbonlu hidrojenlerinin
muazzam dolar kaynaklarına dayana- bir karışımı (mahlutu) olarak tarif
rak, birkaç sene, hatta birkaç ay edilirdi. Buna mukabil, Rus petrolları
içinde neler yaratabileceğini göster- da naften (Naphthen) lerden, yani
mektir. Bunun benzeri olarak, alman alicyclik karbonlu hidrojenlerden mü-
kömür = kıymetlendirme endüstrisi bu- teşekkil bir karışım olarak kabul edilir-
günkü seviyesine, binbir güçlük di. Petrolü teşkil eden mütecanis cisim-
içinde senelerce süren devamlı bir ça- lerin ayrılması, fraksiyonlu destilas-
lışmadan sonra yükselmiştir. Ameri- yonla temin mecburiyetinde kalındığı
kan petrol sanayii, bu sahadaki inki- müddetçe, birçok bileşiklerin kaynama
şafları da, göz önünde tutarak, bilhas- noktasının birbirlerine pek yakın ol-
sa hava harbinin yüksek oktanlı mo-
ması dolayısiyle, petrolların hakikî
tor benzinine olan olağanüstü ihtiya-
bileşimini elde etmek imkânsızdı. Fa-
cı karşısında ve onun tesiri altında,
kat senelerdenberi, U. S. Bureau of
birdenbire muazzam bir endüstri halin-
Standard'ın teknik personelini, birçok
de inkişaf etmiştir.
ayırma metodlarını inceleme ve tatbik-
Bu endüstri şimdi yalnız ameri-
te iş başında görüyoruz. Kaynama
kan kimya büyük tekniğinin esasını
noktaları arasında yalnız bir derece
değil, aynı zamanda, bütün amerikan
farkı olan sıvıların (mayi) birbirinden
milli ekonomisinin temelini teşkil et-
kantitatif olarak ayrılabilmesi, tekem-
mektedir. Amerikasız petrol düşünü-
mül ettirilmiş destilasyon kolonlarının
lebilir, fakat artık petrolsuz bir Ame-
yardımiyle mümkün olmuş, ve fiziksel
rika tasavvur edilmez bir hale gelmiş-
metodların (moleküler - destilasyon ve
tir. Petrol kimya sanayiinde yeni me-
todlardan bahsetmezden evvel kendi azeotropik karışımlar gibi) tatbiki ye-
kendimize sorabiliriz: Amerikan petro- ni ekstraksiyon vasıtaları, selektif ad-
lü nedir ? sorpsiyon ve soğutma tekniğinin te-
Amerikan petrolünün bileşimi kemmülü sayesinde hafif yağlarda bu-
(terkibi), eskiden beri zannedildiği güne kadar 80 karbonlu hidrojen'in
gibi, o kadar basit değildir. Rus pet- varlığı tesbit edilebilmiştir. Bugün
Pennsylvania hafif yağının kimyasal
bileşimini aşağıda kısaca gösterebiliriz.
197
I — On H.2n+2 Sınıfının doymuş V — Oksijenli bileşikler (0.1-3%)
( meşbu ) karbonlu hidrojen- Bunlar alelade asitlerdir.
leri (K. H.)
Meselâ :
Tutarı 27 dir. Bunlardan l0
a) Cn H O: İsoamyl asetik
tanesi (CH den C H ye 2n 2
4 10 22 asidi, Palmitik asidi:
kadar) normal zincirlidir. 17 si
ise, muhtelif methylonan iso- b) Doymamış ( gayrı meşbu )
meri'lerine ait İ- Butan'ların asitler :
çatallaşmış zincirleridir.
Cn H O ;C H O;
2n-2 2 n 2n-1 2
II — Aileydik sınıfına alt doymuş Cn H O2
2n-5
karbonlu hidrojenler: (Naf-
bunlara naftan asidi denir. Umu-
tenler)
miyetle Cyclopentan türevleri-
Tutarı 14 tir. Cyclopentan,
dir (müştakları).
Cyclohexan'lar ve bunların
Alkyl - Homolg'ları bu sını-
fa aittir (bunlar Amerikan
petrollarında pek az ve fakat
Rus petrollarında oldukça faz-
ladır).
III— Aromatik karbonlu hidrojen-
ler :
VI — Kükürt bileşikleri (0-1 %):
Tutarı 14 tir. Benzol, Toluol, Bunlar umumiyetle basit
Cumol pseudo-Cumol bu sı- aliphatik thioalkohol,. thio-
nıfa aittir. Yüksek kaynama phen ve penthiophen'lerden
noktalı gaz yağı fraksiyonuna ibarettir.
ait (kerosenler), aşağıdaki K.
VII — Azot bileşikleri (eser halinde):
H. lar aynı suretle saf olarak
Bunlardan bazıları bazik ta-
elde edilmiştir.
biatlıdır.
l Parafin C H (n - Dodekan)
12 26
Meselâ: (Chinolin)
8 Benzolün alkyl türevleri (müşte-
katı) Tarihi bakımdan, petrol endüstrisi
1 Naftalin (Naphtalin) son harpten evveline kadar prensip
itibariyle yalnız süratle inkişaf eden
2 Metil naftalin (methyl naphta-
otomobil endüstrisine göre ayar edil-
lin) ' ler ( a ve b )
miştir. Yani durmadan yapılan yeni
4 Reduklenmiş naftalinler (tetra-
sondajlarla, gittikçe artan bir to-
lin ve methylhomologları)
najda ham petrol istihsal edilmiş ve
Daha yüksek kaynama noktalı yağ- bundan fraksiyonlu destilasyonla hafif
ıma yağı fraksiyonlarından meselâ C yağ, motor yakıt maddesi, gazyağı,
50
daha ziyadeye kadar parafinler. mayi ve sulp yağlama yağları is-
tihsal edilmiştir.
IV— Doymamış ( gayrı meşbu )
karbonlu hidrojenler; (K. H.) Fakat doğrudan doğruya destilas-
Adetçe bir çok, fakat eser ha- yondan elde edilen motor - yakıt madde-
linde bulunduğu için önem- lerinin randımanı, yüksek derecelerde
siz. kaynıyan fraksiyonlara nispetle çok
198
zayıf olduğundan, daha l nci Umumî 2 — Catalytik usul :
Harp esnasında, ve bunu takibeden a) Mc Afee usulü:
senelerde motor - yakıt maddeleri -
Burada A1C1 katalizör olarak
randımanının arttırılması tecrübelerine 3
kullanılır (1913-1914).
girişilmiştir ki, buna «Crack-process»ın
b)Houdry usulü:
tekemmül ettirilmesiyle muvaffak olun-
muştur. «Cracking», yani krak usulü- Burada katalizör olarak muh-
nün muvaffakiyeti yalnız uzun zincirli telif maddeler kullanılır (4 kısım
karbonlu hidrojenleri parçalama sure- SiO; l kısım A1O; l % MnO)
2 2 3 2
tiyle, kısa zincirli K.H. lar haline getir- 1934 de kullanılmağa başlanan
mekte değil, aynı zamanda da zararlı bu usulün bir mahzuru varsa
kükürtlü bileşiklerin miktarını indir- o da, devamlı çalışmamasındadır.
mesinde ve yeni kıymetli doymamış Katalizörleri sık sık tazelemek
(gayri meşbu) ve aromatik K. H. ları lâzımdır.
zenginleştirmesindedir. Rafineri litera-
c) «Flind Catalytic process»
türünde kolaylıkla bulunacağı için, bu-
Bu usul son harp esnasında
rada «Crack» usulünün tafsilâtına giri-
1941 de inkişaf etmiş olup hem
şilmiyerek bu usulün yalnız muhtelif
devamlı çalışır, hem de katali-
yollarından bahs edilmekle yetinile-
zatörler otomatik olarak tazele-
cektir.
nir. Bu katalizörlerin bileşimi
elyevm fabrika sırrı olarak kal-
1 — Pyrolytik usul :
maktadır. Crack reaksiyonlarının
a) Buhar « p h a s e » ı n da kimyevî tabiatının inceden in-
Cracking : ceye etüdü sayesinde yalnız çok
(Yüksek temperatür (ısı) tesirin- karışık olan reaksiyon gidişini
izahla kalınmamış, aynı zamanda
de - 700° derceye kadar - ve âdi
basınç altında). ham petrolda mevcut bulunmı-
yan birçok talî mahsullerin el-
b)Mayi (sıvı) « p h a s e » d a
de edilmesine imkân hasıl ol-
Cracking:
muştur.
Crack mekanizmasının nasıl cer-
(Aynı yüksek temperatür (ısı)
yan ettiğini seçilen birkaç ba-
tesirinde fakat 1200 p - s. i. [*]
basınç altında). sit misalle izah edelim ;
c) Karışım «phase» da Cra-
cking:
(500° dereceye kadar aşağı tem- Fakat yalnız 1000° üstündeki sühunet-
peratür tesirinde, fakat çok yük- te: Burada CH, Crack olayından mü-
4
sek basınç altında). tessir olmamıştır. Diğer taraftan bu
reaksiyon Crack - Methan'dan grafit
Birçok firmalar hemen hemen, bil-
imalini mümkün kılmıştır.
hassa patentleri altına alınmış birçok
variasyonlariyle yalnız bu son metodu
kullanmaktadırlar (Meselâ : Dubbs,
Cross usulleriyle, «tube ve tank pro-
Bu reaksiyon endüstriel ethylen (eti-
cess»leri).
len) fabrikasyonuna yarar. 2 C den
daha fazla «C» yi ihtiva eden bütün
yüksek K. H. lar Cracking esnasında tronenpaar) molekülün ortasında olan-
kısmen küçük moleküllere parçalanır, lara nispetle oldukça mukavimdirler.
kısmen de hidrojen parçalanması sure- Bu mukavemet, zincirler uzadıkça, ve
tiyle doymamış (gayrı meşbu) K. H. lar yahut dallandıkça süratle azalır. Ole-
teşekkül eder. finler «pyrolyse» hadisesinde çok kom-
plike reaksiyonlara maruz kalırlar. Bun-
Meselâ : lar Cracking (C-C parçalanması) ve
Propylen şimdi büyük sanayide yukarda görüldüğü gibi, hidrojen ay-
bu suretle istihsal edilir. Başlangıç rılmasından (Dehydrogenesation) baş-
molekülünün zinciri uzadıkça, parça- ka, aynı zamanda «polymerisation» ve
lanma reaksiyonu, hidrojen parçalan- «isomerisation» reaksiyonlarına da tabi
masının zararına ceryan eder. kalırlar. Bu şartlar altında, meselâ en
basit olefin (ethylen) in geçirdiği re-
Meselâ :
Dallı K. H. lar her iki reaksiyona aksiyon safhaları, basit bir şekle irca
tabidirler. Fakat fazla miktarda dallı edilmiş l No. lu şemanın tetkikinden
olanlarında, zincir kopması esas reak- anlaşılmaktadır.
siyonu teşkil eder.
Bu şema bize alieyelik ve aroma-
Meselâ: tik sınıfına mensup nisbeten kompli-
Buna mukabil:
Yani : Hidrojen ayrılması (Dehyd- ke K. H. lerin, primitif petrolün için-
rogenesation) husule gelmez. Bu pri- deki doymuş (meşbu) metan sınıfına
mer reaksiyonlarla teşekkül eden ole- mensup K. H. lardan zaman, arz-ba-
fin'ler hararete karşı, umumiyetle, meş- sıncı ve ısı tesiri altında meydana ge-
bu K. H. lere nazaran ve bunlardan len dahilî bir «pyrolyse» ile teşekkül
bilhassa muzaâf elektron çiftleri (Elek- etmiş olması ihtimalini de gösterir:
200
Bundan başka, şemanın tetkikinden, met (Antiklopfwert) ifade ettiği eski-
Cracking esnasında muazzam miktar- den beri malûmdur. Fakat bu vuruntu
da, doymamış (gayrı meşbu) gazların olayının hakiki sebepleri de uzun
teşekkül ettiği anlaşılmaktadır. Bu gaz- müddet anlaşılamamıştır. Cracking'den
lar, bu haliyle, kıymetsiz olup, motor elde edilen bileşikler üzerinde yapılan
yakıtı olarak kullanılamazlar. Fakat tecrübelerden alınan neticeye göre,
başka yollarla ucuz olarak kullanılır olefin'lerin ve alicyclik ve aromatik
bir hale getirilirler. müştakların (Türev) mevcudiyeti bil-
hassa istenilmektedir.
Elde edilen bu yeni neticelere mu-
vazi olarak, sekonder teşekkül eden
Meselâ: Aşağıda yazılı bileşiklerin,
K.H. lerin vuruntu'ya karşı durumları
l silindirli motor üzerinde yapılan
hakkında teoretik tetkikata da girişil-
standart-vuruntu-tecrübeleri, çok vu-
miştin Bazı K. H. lerin mevcudiyeti,
runtu'lun - Heptan, ve hiç vuruntu'suz
motor-yakıt maddesini vuruntu'lu bir
iso-oktan (2,2,4 - Trimethylpentan) ile
hale getirdiği, ve bazılarının mevcu-
mukayesesinde şu neticeyi vermiştir :
diyeti de, vuruntu'yu önliyecek bir kıy-
201
Bu gibi sistematik incelemeler, vu- Cracking hadisesindeki gidişin
runtu olayı ile kimyevi konstitüsyon esaslı bir surette tetkiki neticesinde,
arasındaki münasebeti izah etmiştir. münferit doymuş ve doymamış alipha-
Şimdi gayet katî olarak bilinmektedir- tik, alicyclik veyahut aromatik yüksek
ki; Alkan sınıfının oktan kıymeti nor- oktanlı K. H. ların hususî şartlar altında
mal K. H. ların molekül ağırlıklariyle bilhassa kolaylıkla teşekkül ettiği gö-
maküsen mütenasiptir (aykırı orantı) mülmüştür. Bu process'in teknik bakı-
ve aynı kıymet, isomerler'de zincirlerin mından tekâmül ettirilmesi, ve kati
dallanması nispetinde yükselir. Al- olarak kontrol altına alınması sayesin-
kanlar, aynı karbon adedini havi, de, 1942 denberi, hemen hemen müte-
fakat molekül ortasında çift bağımlı canis, nispeten az bileşikleri ihtiva
Alkanlara nispetle daha az vurun- eden bir motor - yakıt - yağı maddesi
tulüdür. elde edilmiştir. Nasıl terzide ölçüye
göre elbise yaptırılabiliyorsa, bugün
Cycloalkan'lar metan sınıfındaki
petrol endüstrisi de, tabir caiz ise,
aynı uzuvlara nispetle daha az vurun-
ölçüye göre «primer Crack process»
tuludur. Fakat yan zincirlerin mevcu-
inden elde edilen ucuz, tali mahsuller-
diyeti oktan kıymetini düşürür. Aro-
den, sentetik olarak yakıt maddesi is-
matik K. H. ların hepsi, vuruntu ver-
tihsal edecek durumdadır.
miyen bir effekt arz ederler. Vuruntu-
Bu suretle elde edilen bu sentetik
suzdurlar. Mevcut her hangi bir mo-
benzin, önceden hesaplanmış bileşimi
tor - yakıt - maddesinin oktan kıymeti,
(terkibi) ve önceden malûm oktan kıy-
vuruntuyu kesen vasıtaların ilâvesiyle
metiyle muayyen yapıda bir uçak mo-
(meselâ : Kurşun - tetraetil = Bleitet-
torunda, muayyen bir kuvvet tesiri
raethyl) - yükseltilebilir. Bu ilâve değil
meydana getirmektedir. Bugün 6 muh-
yalnız pahalı, aynı zamanda ümit edi-
telif metod tanınmaktadır. Bu me-
len düzelme, muhtelif K. H. ların
todların hepsi umumiyetle gaz halinde-
kurşuna karşı gösterdikleri hassasiyet
ki Crack mahsullerinden, «Synthese»
derecesiyle tahdit edilmiştir. Kurşun-
yolu ile yüksek oktanlı uçak-yakıt
Tetraetil ilâvesiyle alelade bir petrol
maddesi istihsalinde kullanılmaktadır.
fraksiyonunun oktan kıymeti 20 ünite
yukarıya çıkartılabilir (meselâ 60 dan l — Polymerisation. —
80 e ) ve bugünkü otomobil motorları C ü ihtiva eden bir Crack
4
için kâfidir. Fakat bu suretle, 100 veya gazı fraksiyonu, ya ısı ve ba-
daha fazla oktan kıymetinde uçak- sınç altında, veyahut adî sü-
motoru - yakıt maddesi elde etmek hunette fakat, H SO veyahut
2 4
imkân haricinde gibi bir şeydir. H PO muvacehesinde müa-
3 4
202
meleye tabi tutulursa, İzo-ok- elde edilir. Bu karışım, (mah-
tan'ca zengin ve oktan kıyme- lut) ların randımanı hemen
ti 100 olan bir fraksiyon elde hemen kantitatiftir. Fakat ok-
edilir. Başlangıç gazları tabi- tan kıymetleri daha zayıfcadır.
dirki, C4 ile beraber doymuş
2 — Alkylation.-
(meşbu) ve doymamış (gayrı
meşbu) K. H. ları ihtiva eder- Ipatieff, BF ün katalitik tesiri
3
ler. Fakat buna rağmen, % 70 altında izoparafin'lerin olefin-
lik H SO kullanıldığı tak- lere tesir ederek bir nevi katıl-
2 4
dirde, 20-35° de selektif bir ma mahsulü verdiği daha 1935
polimerizasyon elde edilmiş de müşahede etmiştir. Bu mah-
olur ve yalnız i-Buten'ler sullerin molekül ağırlığı, baş-
reaksiyona girerler. langıç mahsullerinin molekül
Buna benzer, fakat 76-100° de ağırlığının tutarına müsavidir.
meydana gelen bir reaksiyonda Bundan dolayıdır ki, bu reaksi-
yona alkilasyon ( alkylation )
muameleye tabî tutulan gazın
denmiştir.
bütün C4 unsurlarını tesir sa-
Fakat aynı reaksiyonun AlCl3 mu-
hası içine alır. Burada reaksi-
vacehesinde normal parafin'lerle de vu-
yon daha az selektiftir. Yuka-
kua geldiği ve hatta ısı tesirinde ka-
rıdaki katılma mahsulleri ya- talizörsüz de ceryan ettiği sonradan
nında, daha birçok muhtelif C anlaşılmıştır.
8
ihtiva eden Co - Polymerleri Bir misal :
203
Elde edilen randımanlar gös- gede yalnız % 13 iso - Bile-
teriyor ki, katılma, en kolay olarak şiği meydana geliyor. Fakat
tersier karbon atomunda vuku bulmak- tatmin edici olmıyan bu den-
tadır. Elde edilen K. H. karışımı kurşun genin kolayca muayyen bir
tetraetil (Bleitetraethyl) ilâvesine lü- istikamete tevcihi mümkün ol-
zum görülmeden, 90 oktan kıymetini duğu tesbit edilmiştir. Meselâ:
haizdir. Gaz karışımını 27° de ALBr
3
ile muamele ettiğimizde i-Butan
Buna benzer bir reaksiyondan da randımanı % 80 e, veyahut
1939 senesindenberi, uçak motoru ya- aynı karışımı 200° derecede
kıt maddesi istihsalinde istifade edil- A1C1 + kuru HC1' in tesirine
3
mektedir. Burada, Crack gazlarının tabi tutarsak i- Bütan randı-
C4-fraksiyonu H SO ile veyahut ku- manı % 90 a yükselir. Bu ve
2 4
ru olarak —10° dan + 30° arasında, buna benzer dengelerin ko-
HF ile muamele edilmektedir. layca kaydırılması, yani mu-
Randıman hemen hemen kanti- ayyen bir istikamete tevcihi
tatiftir. Karışımın oktan kıymeti 92-93 ihtimali çok önemlidir. Çünkü
dür. yukarda gördüğümüz gibi,
umumiyetle dallanmış K. H.
3 — İsomerisation. —
ların oktan kıymeti, zincirli
Yukarıda gösterilen misalden
isomer'lere nispetle daha yük-
anlaşılacağı veçhile, isobutan,
sektir. Olefin'lerle de buna
şimdi yüksek oktanlı yakıt
benzer izomerizasyon'lar elde
maddesi istihsali için, en önem-
etmek mümkündür.
li bir ham madde olmuştur.
4— Dehydrogenation: Yukarda gör-
Bahis konusu reaksiyonda
dük ki, petrol mahsullerinin
i-Buten-ve i-Butan'ın müsavi
bağları, ısı tesiriyle, C-C bağ-
hacımda olması şarttır. Fakat
larına nispetle daha kolayca
maalesef, Crack gazlarında ve
parçalanıyor. Yani, zincir kop-
tabii gazlarda i-Butan'dan zi-
ması, hidrojen ayrılmasından
yade, i - Buten ve n - Bütan
da çabuk vukubuluyor. Bu
mevcuttur. Bunun böyle oldu-
hal bağlama enerjisi teori-
ğu aşağıdaki reaksiyon den-
sine de tamamiyle uygundur.
gesinden anlaşılır.
Amerika petrol kimyagerleri
bu imkândan istifade ederek,
hidrojen ayrılmasını yalnız ba-
şına Cracking'siz başarmayı
Buna göre Crack yapıldığı tem- tasarlamışlar ve buna tamamiy-
peratürde husule gelen den- le muvaffak olmuşlardır.
204
Meselâ : Bileşikleri) tesiriyle parçala-
mak (Cracking) mümkün ol-
Cr - Mo - V - veyahut Zn - Oksit
muştur.
gibi özel katalizörler kullan-
mak suretiyle 600° derecede ve Bu arada, kıymetli aromatik
normal basınç altında, hiç bir bileşikleri reduklemiyecek se-
zincir - kopması olmadan, CH lektif katolizörler kullanıldığı
2 6
dan C H; C H den C H; takdirde, 75 - 90 oktan kıyme-
2 4 3 8 3 6
ve C H10 dan C4 H e geçmek tinde otomobil için iyi bir yakıt
4 8
mümkün olmuş; hatta burada olarak kullanılabilir, basit ve
80-95 % randıman elde edil- tamamiyle doymuş ( meşbu )
miştir. K.H. ler elde edilir. Bu mah-
sul, tek bir operasyonla yağ-
Bu reaksiyon bilhassa önemli-
lama yağlarından istihsal edil-
dir. Çünkü doymamış K. H.
diği için tabiî ucuzdur. Eğer,
lar, evvelce söylediğimiz gibi
aynı «process» i aşağı sühunetle
değil yalnız yüksek oktanlı
evvelce destile edilmiş veyahut
yakıt maddelerinin sentezi için,
«Cracking» e tabi tutulmuş frak-
aynı zamanda büyük kimya
siyonlara tatbik edersek, bu se-
tekniğinde ham madde ola-
fer reaksiyon, C-C bağları par-
rak da kullanılmaktadır. Fa-
çalanmadan cereyan eder. Bu-
kat, daha önemli birşey varsa,
rada yalnız doymamış (gayrı
o da aynı metodun harpten beri
meşbu) K. H. ler reduklenir,
doymamış (gayrı meşbu) Crack
kükürt ve azotu ihtiva eden
gazları hazırlanması için de
«gayrı safiyetler» bertaraf edi-
kullanılmakta olmasıdır.
lir, ve bu suretle elde edilen
Meselâ : mahsulün kurşun - hassasiyeti
Bu suretle elde edilen Butadien yükselmiş olur. Bu suretle de
sentetik kautçuk imalinde kul- ucuz ve kurşun - tetraetil ile
lanılmaktadır. ıslâh edilmiş otomobil yakıt
maddesi elde edilir. İşte bu
5 — «Hydrofining» (hidrojenle ra- özel metoda «Hydrofinirig» de-
fine etmek). Şimdiye kadar gör- nir. Yani hidrojen vasıtasiyle
düğümüz metotların hepsi, tasfiye demektir. Burada, bü-
Crack gazının işlenmesi esa- yük miktarda ihtiyaç göste-
sına dayanıyordu. Hattâ yük- ren hidrojen, 2 «phas»lı reak-
sek derecede kaynayan ve ucuz siyon vasıtasiyle, ya «Crack-
petrol fraksiyonlarını (meselâ methan» dan veyahut tabii gaz-
dan istihsal edilir.
yağlama yağlarını) doğrudan
doğruya ısı tesiriyle hidrojen
muvacehesinde, veyahut kü-
kürte mukavim katalizörler
(meselâ Sn-, Pb-, Ti-, Mo-, Ge-
205
Burada dikkate değer hadise, şım, sonradan bir destilasyona
bu reaksiyonlarda husule gelen tabi tutularak, 3 fraksiyona
4 H- molekülünün yarısı su- ayrılır.
2
dantelde edilmektedir ki, ekono-
a — Benzol'ca zengin hafif bir
mi bakımından çok önemlidir.
fraksiyon: Yakıt maddelerinin İslahında
kullanılır.
6 — «Hydroforming» yahut Aroma-
tisation : b — Toluol'ca zengin, orta fraksi-
yon : T N T istihsalinde kul-
Sulh zamanında toluol ya doğ-
lanılır.
rudan doğruya, veya dolam-
c — Xylol'ca zengin, yüksek frak-
baçlı yollardan fakat istisna-
siyon: Oktan kıymeti 100 den
sız taş kömürü katranından
yukarı bir yakıt maddesi ola-
istihsal edilirdi. Harp zamanın-
rak, Amerika hava silâhları-
da ise, Amerikalılar, TNT (Tri-
na verilir.
nitrotoluol) imali için, birden-
bire büyük miktarda toluola ih- Bu kısa misaller, elde edilen bu
tiyaç gösterdiler. Gerek toluol neticelerin muazzam teknik önemini
ve gerekse diğer aromatik bile- göstermeğe kifayet eder zannındayız.
şikler 1941 denberi petrolden 100 senedenberi, Almanların, yavaş ya-
istihsal edilmektedir. Saf n-Hep- vaş, ve büyük zahmetlerle kurdukları
tan'ınlham madde olarak kul- taş kömürü katranı - endüstrisi, bu
lanıldığı bu çok enteresan re- suretle Amerikalılar tarafından pek az
aksiyonu izah edelim: seneler zarfında, ve daha büyük ölçü-
Tatbikat sahasında n-Heptan'- de, petrol endüstrisine intikal ettiril-
ın saf olarak kullanılması nadi- miştir.
ren bahis konusu olur. Bunun
Artık kanî olabiliriz ki, az bir za-
içindir ki, muhtelif C-,C-,C-,
6 7 8 manda, Amerikanın bütün organik
K.H:ları ihtiva eden bir petrol
kimya teknolojisi petrola istinad ede-
fraksiyonundan başlanarak,
cek ve en mühim yakıt maddeleriyle,
Benzol, Toluol ve Xylol'ca zen-
plâstik kitleler, boya maddeleri, far-
gin bir yakıt maddesi karışımı
mazotik maddeler, alifatik ve aroma-
elde edilir. Bu karışımın oktan
tik tabiatlı teknik ham malzeme petrol-
kıymeti, aynı bileşimi havi
dan istihsal edilecektir.
fakat, aromatik olmıyan frak-
siyonlara nispetle en az 40 Taş kömüründe istihsal zahmetli ve
ünite daha yüksektir. Bu kari- pahalıdır. Grevlerin tehdidine maruzdur,
206