peter stamm'ın “böylesi bir günde”

20 Pages·2017·0.85 MB·Turkish

The Journal of Academic Social Science Studies

International Journal of Social Science
Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/JASSS7262
Number: 59 , p. 133-151, Autumn I 2017
Yayın Süreci / Publication Process
Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayınlanma Tarihi / The Published Date
20.08.2017 15.10.2017

PETER STAMM’IN “BÖYLESİ BİR GÜNDE” ADLI ROMANI
ÜZERİNE HETEROTOPOLOJİK BİR ANALİZ*
A HETEROTOPOLOGICAL ANALYSIS ON THE NOVEL
‚ON A DAY LIKE THIS‛ OF PETER STAMM
Öğr. Gör. Dr. Kadir Albayrak
ORCID ID: orcid.org/0000-0003-2068-4932
Cumhuriyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Alman Dili ve Edebiyatı Bölümü

Öz
Figürlerin içinde bulunduğu mekân, edebi eserin yapı taşını oluşturur. Sahip
olduğu coğrafi ve politik konum sebebiyle özellikle İsviçre edebiyatında mekân farklı bir
yere sahiptir. Alpler ülkesi olan İsviçre gerçekte olduğu gibi politik tarafsızlık ve savaş-
mamış bir ülke imajını edebi eserlerinde de sürdürmüştür. Bu anlamda İsviçreli yazarla-
rın eserleri üzerine yapılacak mekânsal bir değerlendirme mekânın İsviçre edebiyatın-
daki özel durumunu belirlemek için gereklidir. İsviçre’nin son dönem yazarlarından
olan Peter Stamm’ın eserlerinde de mekân önemli bir rol oynar. Yazar eserlerinde genel-
likle yerinden edilen figürlerin başka ülkelerde geçen yaşam hikâyelerini anlatır. Yazarın
bu genellemeye uyan eserlerinden biri de ‚Böylesi Bir Günde‛ adlı romanıdır. Romanın
ana figürü olan İsviçreli Andreas, Paris’te almanca öğretmenliği yapmaktadır. Ailesin-
den uzakta sürdürdüğü monoton ve yalnız hayatının düzeni, akciğer kanseri olma riski-
ni öğrendiği bir hastane kontrolünün ardından altüst olur ve bu kontrolden sonra mem-
leketi, İsviçre’ye gitme kararı alır. Paris’te tanıştığı Delphine adında bir genç kızla İsviç-
re’ye seyahat eder. Orada bir süre kaldıktan sonra Paris’e geri dönmek üzere yola çıkar.
Roman, Andreas’ın Delphine’i bulmayı umduğu Le Grand Crohot adı verilen Atlantik
kıyısındaki bir plajda son bulur. Bu çalışmada figürün yaşadığı mekânlar ve yaptığı se-
yahat boyunca içinde hareket ettiği farklı yerler, mekâna farklı bir bakış açısı sunan ve
Foucault tarafından ortaya konan heterotopya kavramı bağlamında değerlendirilecektir.
Bu değerlendirmede temel alınan heterotopolojik bakış açısını destekleyecek farklı ça-
lışmalarda kullanılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Peter Stamm, Mekân, Michel Foucault, Heterotopya, İsviçre
Edebiyatı

* Bu çalışma, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Alman Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı’nda Nisan 2017
tarihinde sunulan ‚Peter Stamm’ın Romanlarında Heterotopyalar‛ adlı doktora tezinden yararlanılarak hazırlanmıştır.
134
Kadir Albayrak

Abstract
The space in which the characters are placed constitutes the basis of the literary
work. Due to Switzerland’s geographical and political location, the space in Swiss litera-
ture has a different meaning. Switzerland as a land of the Alps, preserves its image of
political neutrality and a warless country in the reality as well as in the literary works. In
this sense, a spatial analysis of the works of swiss authors is necessary for determining
the special situation of space in the Swiss literature. The space plays an important role in
the works of Swiss author Peter Stamm. The author tells generally the life stories of the
displaced figures in other countries in his works. Stamm’s novel ‚On a day like this‛ fits
this generalization. Andreas from Switzerland, protagonist of the novel, works as a
German teacher in Paris. His monotonous and lonely life away from his family is turned
upside down on a health control on which he learns that he has a risk of having lung
cancer. After his check, he decides to travel to Switzerland with a young girl named Del-
phine he met in Paris. After he spends some time there, he sets off to Paris. The novel
ends on a beach called Le Grand Crohot on the Atlantic coast, where Andreas hopes to
find Delphine. In this analysis of ‚On a day like this‛, the places where Andreas lives
and the different places in which he moves through during his travel will be analyzed in
the context of the heterotopia concept of Foucault, which represents a different point of
view of space. Besides, diverse studies which support the heterotopologic point of view
will be used in this analysis.
Keywords: Peter Stamm, Space, Michel Foucault, Heterotopia, Swiss Literature

Giriş karşısında İsviçre ve romanın sonunda bu-
Peter Stamm, ‚Böylesi Bir Günde‛ ad- lunduğu okyanus kenarı eserin mekânsal
lı romanında Paris’te öğretmenlik yapan İs- dikotomisini oluşturur. Andreas’ın Paris gibi
viçreli Andreas’ın hayatını anlatır. Yazar, bir şehirde içinde bulunduğu sınırlandırılmış
Andreas karakteri ile izole bir hayat süren, ve izole hayatı mekân çalışmalarından Michel
beraber olduğu kadınlarda dâhil olmak üzere Foucault’nun ‚heterotopya‛ kavramı ile bağ-
etrafındaki herkesle yüzeysel ilişkiler kuran daştırılabilir unsurlar içerir. Foucault, ‚Başka
bir adamın portresini çizer. Mekânlara Dair‛ isimli çalışmasında hetero-
Andreas, akciğer kanseri olabileceği topyaları gerçekleşmiş ütopyalar olarak tanım-
ihtimalini öğrendikten sonra gençliğinde İs- lar. (Foucault, 2014: 295) Bu mekânlar, kültür
viçre’de âşık olduğu Fabienne ile tekrar gö- tarafından oluşturulmuş, belirli bir düzenin
rüşmek için o sıralarda tanıştığı ve beraber hâkim olduğu, izole edilmiş, kısmen kapalı ya
olduğu genç öğretmen Delphine ile birlikte da kolay girilebilir veya çıkılabilir olmayan
memleketi İsviçre’ye gider. Memleketinde sistemlerdir. (Foucault, 2014: 300) Bu çalışma-
anılarını tazeleyen Andreas, kendisinden önce da heterotopya kavramı ve bununla birlikte
İsviçre’den ayrılan Delphin’in peşinden Pa- farklı mekân çalışmaları bağlamında ‚Böylesi
ris’e doğru yola çıkar. Geri dönüş yolunda Bir Günde‛ romanı incelenecektir.
Delphine’in çocukluk yıllarında her yıl gittiği 1.Paris
Atlantik kıyısındaki kampa uğrar. Roman, 1.1.Aynanın Ütopyası
Andreas’ın okyanus kenarında Delphine’i Genel olarak roman boyunca gerçekte
gördüğü ve sonunda ona sarıldığı bir hayal ile yaşadığı Paris’te çok mutlu bir ruh hali yan-
sonlanır. sıtmayan Andreas, oturduğu mahallede çeki-
Ana figürün yaşadıkları sonucu bu- len bir filmin içinde hareket eden bir figür
lunduğu yerler ve yaptığı seyahat, eser üzeri- olduğunu hayal ettiğinde mutluluk duyar. Bu
ne yapılacak mekânsal bir değerlendirmeyi durum romanda şöyle yansıtılır:
mümkün kılar. Andreas’ın Paris’teki yaşamı ‚Cumartesi gününü her zamanki gibi
Peter Stamm’ın ‚Böylesi Bir Günde‛ Adlı Romanı Üzerine Heterotopolojik Bir Analiz 135

evi temizlemek ve haftalık alışverişi lunduğum yerde bir tür geri dönüş
yapmakla geçirdi. Birkaç yıl önce bu etkisine sahip olduğu ölçüde, ayna
mahallede çekilen bir film kısa sürede aynı zamanda bir heterotopyadır;
kült statüsüne kavuşmuştu; o günden kendimi orada gördüğümden, bulun-
bu yana o düşsel imgelerin gerçekli- duğum yerde olmadığımı aynadan
ğini kontrol etmek üzere tüm dünya- yola çıkarak keşfederim. Aynanın öte
dan ziyaretçiler akın ediyordu bura- yüzünde olan bu sanal mekânın di-
ya. Andreas, DVD’sini satın aldığı binde, bir anlamda bana yönelen bu
filmi ara sıra izlediğinde gördüğü gö- bakış dolayısıyla kendime geri döne-
rüntüler ona kapısının önündeki so- rim ve gözlerimi kendime doğru yö-
kaktan daha hakikiymiş, gerçek hayat neltmeye ve yeniden kendimi bulun-
sinemanın altın dünyasının bir kop- duğum yerde oluşturmaya yeniden
yası, ucuz bir kulisiymiş gibi gelirdi. başlarım; ayna, aynaya baktığım anda
Müziği dinlemek, resimleri görebil- işgal ettiğim bu yeri hem kesinlikle
mek için gözleri kapatmak gerekirdi. gerçek –çevreleyen bütün uzamla iliş-
O zaman Paris tam hayal ettiği gibi ki içinde- hem de kesinlikle gerçekdışı
olurdu. kıldığı anlamda -çünkü algılanmak
Andreas bu kulisin bir parçası olmak- için oradaki bu sanal noktadan geç-
tan hoşnuttu. Bir kafede oturmuş ga- mek zorundadır- bir heterotopya gibi
zetesini okuyan, baget ekmek bir ko- işler.‛ (Foucault, 2014: 295-296)
lunun altında, atmadan önce bir hafta Andreas’ın yukarıda bir önceki alıntı-
buzdolabında bekleteceği sebzelerle da anlatılan durumu da Foucault’nun bu dü-
dolu poşetler ise diğer elinde sokakta şüncesi bağlamında yorumlanabilirdir. Onun
yürüyen imgesini seviyordu.‛ gerçekte yaşadığı mahallesi ve oradaki varlığı
(Stamm, 2009: 15) heterotopik iken, film sahnelerinde kendini
Foucault, çalışmasında heterotopya hayal ettiği imgesi bir anlamda onun gerçek-
kavramını açıklarken ayna örneğinden yarar- liğinin aynadaki ütopik bir yansımasını, gölge-
lanır. Ona göre ayna bizi gerçekte bulundu- sini oluşturur. Foucault’nun ayna örneğinde
ğumuz yerle bağladığı ve o mekânda görünür kullandığı gölge tanımı Andreas figürünün
kıldığı için heterotopiktir, ancak aynadaki içinde bulunduğu duruma uygun düşer. Bu
görüntü aynı zamanda ütopiktir, çünkü insanı düşünceden hareketle Andreas’ın kendini
aslında erişimi olmayan ve var olmayan bir film sahnesinde hayal ettiği imgesi için gölge
mekânda yansıtır. Aslında olmadığımız bir figür2 tanımı kullanılabilir. Andreas, aynanın
yerde bir kopyamızı oluşturur. (Foucault, ütopyasında gördüğü hayali bir dünya içinde
2014: 295-296) yaşamaktan mutlu olur ve bu dünya ona ger-
‚Ayna, sonuçta bir ütopyadır; çünkü çektekinden daha hakiki gelir.
yeri olmayan yerdir. Aynada kendimi 1.2. Mekân ve Zaman
olmadığım yerde görürüm, yüzeyin ‚Böylesi Bir Günde‛ romanında And-
ardında sanal olarak açılan gerçekdışı reas figürünün anıları ve bu anılara ait eşyalar
bir mekânda görürüm, oradayımdır, ve mekânlar, anı ve mekân ilişkisi bağlamında
olmadığım yerde, kendi görünürlü- incelenmesi gereken konulardan biridir. Fou-
ğümü bana veren, olmadığım yerde cault, heterotopya çalışmasında müze ve kü-
kendime bakmamı sağlayan bir tür tüphane heterotopyalarında toplumsal ve
gölge: Ayna ütopyası. Fakat, gerçek-
ten var olduğu ölçüde ve benim bu- 2 Bu tanım Foucault’nun ayna örneğindeki gölge
tanımından yola çıkılarak ortaya atılmıştır.
136
Kadir Albayrak

kültürel bilgilerin arşivlendiğini ifade eder. Mekân buna yarar.‛ (Bachelard, 2013:
(Foucault, 2014: 299) Bunlar içindeki zaman 39)
normalden daha farklı bir ilerleyişe sahiptir Bachelard’ın ortaya koyduğu bu dü-
ve bunlar içinde kayıt altına alınan her şey şüncesi, Foucault’nun mekân ve zaman ilişkisi
için zamanın akışı değiştirilmiş ve etkisi kal- üzerine söylediklerini destekler niteliktedir.
dırılmış olur. Foucault düzenleme işlevine Bachelard anıların hareketsiz olduğunu ve
sahip olan bu mekânlar içindeki zamanı hete- mekânsallaştırıldıkları ölçüde sağlamlaştığını
rokroni olarak adlandırır. (Foucault, 2014: belirtir. (Bachelard, 2013: 39) Andreas’ın Pa-
299) Bu söyledikleri ile Foucault, mekânı za- ris’te bulunan dairesi de figürün geçmiş ya-
manla da ilişkilendirmiş olur. Foucault çalış- şantısına dair anıları belgeleyen nesnelere
masında bu tür heterotopyaları şöyle açıklar: sahiptir. Andreas’ın evini taşırken gardırobun
‚Genel anlamda, bizimki gibi bir top- içinden çıkan notlar, mektuplar figürün geç-
lumda, heterotopya ve heterokroni mişinin ve anılarının belgeleri olarak da ta-
görece olarak karmaşık bir biçimde nımlanabilir. Geçmişin arşivlendiği bir mekân
örgütlenir ve düzenlenir. Öncelikle, olarak gardırop ve buna bağlı olarak gardıro-
sonsuza dek biriken zaman hetero- bun bulunduğu daire bir heterotopya gibidir.
topyaları vardır, örneğin müzeler, kü- Tıpkı müzelerin ya da kütüphanelerin yaptığı
tüphaneler; müzeler ve kütüphaneler, gibi bu daire de Andreas’ın yaşamına ve geç-
zamanın yığılmaya ve kendi zirvesini mişine dair belgeleri arşivleyen bir mekâna
aşmaya devam ettiği heterotopyalar- dönüşmüştür.
dır, oysa ki on yedinci yüzyılda, on ‚Andreas koridordaki gardırobu bo-
yedinci yüzyıl sonuna kadar müzeler şalttı. Çoktan unutmuş olduğu ne ka-
ve kütüphaneler kişisel bir tercihin dar çok şeyi olduğuna şaşırdı. Notlar,
ifadesiydi. Buna karşılık, her şeyi bi- mektup taslakları ve belgelerle dolu
riktirme fikri, bir tür genel arşiv oluş- kutular. Kâğıtları karıştırdı, bazılarını
turma fikri, bütün zamanları, bütün aradan çıkarıp okudu, sonra hepsini
dönemleri, bütün biçimleri, bütün tereddütsüzce attı. Yıllar önce kayde-
zevkleri bir yere kapama istenci, za- dip özenle etiketlediği birkaç kasetiy-
manın dışında yer alacak ve zamanın se uzun seyahatine sakladı.
zarar veremeyeceği bir yer oluşturma Arkadaşlarından gelmiş mektup ve
fikri, kımıldamayacak bir yerde za- kartpostalları, annesinin Andreas as-
manın bir tür kalıcı ve sonsuz biriki- kerdeyken yazdığı günlük olaylardan,
mini örgütleme projesi; tüm bunlar hastalıklar, geziler, ziyaretlerden bah-
bizim modernliğimize aittir. Müze ve seden mektuplarını sakladığı bir kutu
kütüphane, on dokuzuncu yüzyıl Batı buldu. Silinmiş bir hayatın son izleri.
kültürüne özgü heterotopyalardır.‛ Aslında iz olmayan izler, ağırlıkları
(Foucault, 2014: 299) olmayan sözcükler. Fabienne’in mek-
Zamanı mekân ile bağdaştıran başka tupları kutunun en altındaydı. Bir ara
bir kişi de Gaston Bachelard’dır. Bachelard, onları toplamış, ambalaj kâğıdına
‚Mekânın Poetikası‛ adlı eserinde mekânın sarmış ve paketi mühürlemişti. Müh-
geçmişi ve zamanı sakladığını belirtir. Bu rü kırdı ve mektupların birkaçını
düşüncesi Foucault’nun müze ve kütüphane- okudu. Ne kadar sıradan olduklarına
ler için belirttiği zamanı kayıt altına alma şaşırdı. *<+ Bir başka mektupta isti-
işlevi ile benzerlik gösterir. Bachelard, çalış- ridye yediğini, ardından da hastalan-
masında bu konuda şunları dile getirir: dığını yazmıştı. *<+ Bir başka kutuda
‚Mekân, peteklerinin binlerce gözün- eski takvimlerini, her sayfasında
de, zamanı sıkıştırılmış olarak tutar. yazmak için bir satırlık yer olan kat-
Peter Stamm’ın ‚Böylesi Bir Günde‛ Adlı Romanı Üzerine Heterotopolojik Bir Analiz 137

lanır fotoğraf albümlerini buldu.‛ fotoğrafı asıldığında genellikle kendi-
(Stamm, 2009: 89-90) ni tanımakta zorlanırdı; aynı resimle-
Bachelard, çalışmasında bu gibi do- re bakarken fotoğrafın çekildiği anda
lapların bireyin gizli psikolojik yaşamına dair hissettiklerini hatırlayamazdı. Babası-
belgeler içerdiğini ifade eder: nın bu fotoğrafı çekişini hatırlıyordu.
‚Dolap ve dolap rafları, çalışma ma- Beraber bahçeye çıkmışlardı. Babası
sası ve çekmeceleri, sandık ve sandı- Andreas’ı sumak ağacının altına, göl-
ğın ikili zemini, gizli psikolojik yaşa- geye yerleştirmiş ve mahcup biçimde
mın gerçek organlarıdır. Bu nesneler birkaç kez deklanşöre basmıştı. Oğlu-
ve bunlar kadar değerli kılınmış bazı nu elinde tutmanın nafile çabasıydı
başka nesneler olmasaydı, içsel yaşa- bu. Andreas bunu düşünmüş olma-
mımız içsellik modelinden yoksun ka- lıydı, bu yüzden gülümsemişti, yarı
lırdı. Bunlar karma nesnelerdir, nes- merhametli, yarı alaycı. Aradan ancak
ne-öznelerdir. Bizim gibi, bizimle, bi- uzun süre geçtikten sonra babasının
zim için bir içselliğe sahiptirler.‛ bu hareketinin ne kadar şefkatli ama
(Bachelard, 2013: 109-110) aynı zamanda çaresiz olduğunu anla-
Dairenin bahsi geçen arşiv özelliğinin dı.‛ (Stamm, 2009: 54-55)
görüldüğü diğer bir sahne de Andreas’ın İs- Buradaki alıntıda da bir müze hetero-
viçre’deki evlerinin önünde babası tarafından topyasında olduğu gibi şömine üzerindeki
çekilmiş fotoğrafıdır. Assmann’a göre fotoğraf fotoğraf figürün geçmiş yaşantısına dair bir
anıların canlı tutulması için önemli bir işleve anıyı hatta daha önemlisi de geçmiş yaşantı-
sahiptir. Fotoğraf mevcut olmayan geçmişin sında ki aile evine dair bir anıyı muhafaza
en sağlam kanıtı, geçmişte yaşanmış anın hala eder. Daire içinde yer alan bir nesne olarak
canlı kalan izidir. Assmann, bir bellek aracı fotoğraf Assmann’ın da belirttiği üzere geçmi-
(alm. ‚Gedächtnismedium‛) olarak fotoğrafın şi bulunduğu mekân içinde canlı kılan bir
geçmişi aktardığını belirtir. (Assmann, 2010: araç olmuştur.
221) Şömine üstünde duran fotoğrafı gördü- 1.3. Bir Heterotopya olarak Metropol
ğünde Andreas, fotoğrafın çekildiği anı şöyle Walter Benjamin’e göre Paris 19. yüz-
aktarır: yılın başkentidir. Rainer Warning, Ben-
‚Oturma odasına döndü. Şöminenin jamin’in bu düşüncesi ile Paris’in 19. yüzyılda
önünde durduğunda bakışları, küçük yaşanan sosya-tarihsel değişimlerin en iyi
çerçeve içindeki fotoğrafa rastladı. Bu gözlemlenebileceği şehir olduğunu ifade eder.
resmi Andreas Paris’e taşınmadan ön- (Warning, 2005: 145) Paris’in tarihsel olarak
ce babası çekmişti. Babası öldüğünde sahip olduğu bu özellik, şehrin heterotopolo-
almak istediği sayılı eşyadan biriydi. jik karakterini güçlendirir. David Harvey’e
Fotoğrafı eline alıp baktı, ardından göre de Paris, 19 yüzyıldaki gelişimine bağlı
şöminenin üzerindeki aynada kendini olarak dönemin birçok yazarı tarafından eser-
izledi. Ne kadar az değiştiğine şaşırdı. lerinde kurgu alanı olarak kullanılmış, böyle-
Hatları sertleşmişti biraz ama yüz ifa- likle şehrin kaotik mekânsal yapısını daha iyi
desi hep aynıydı, umarsız bir sami- analiz etmek için edebiyat eserlerinde de tem-
miyet. sil alanı oluşturmuştur. (Harvey, 2013: 37)
Andreas eskiden olduğundan daha ‚19. yüzyıl başlarında Paris kentinin
tanıdık olmayan bu soğuk yüz ifade- hızlı ve karmaşık görünen büyümesi
sine baktı. Öğretmenler odasına bir kent yaşamının anlamını çözmeyi,
parti ya da veda kutlamasına ait bir okumayı ve onu temsil etmeyi zorlaş-
138
Kadir Albayrak

tırıyordu. Dönemin pek çok romancısı polisteki uyaran zenginliği nedeniyle,
bu kentin neye dair olduğu konusuyla insanlar çekingenlik ve duygular kar-
yüzleşmeye çabalıyordu. Bunu tam şısında kayıtsızlık tavrı geliştirmek
olarak nasıl yaptıkları yoğun bir ince- zorundadır. İnsanlar, bu tür bir tavrı
lemenin konusu olmuştur. Çevrele- geliştirmeselerdi, yüksek nüfus yo-
rindeki maddi dünyayı ve cereyan ğunluğunun yarattığı deneyimlerle
eden toplumsal süreçlerin çoğunu başa edemezlerdi. Kent kişiliği çekin-
kaydettiler. Bu dünyayı sunmanın gen, mesafeli ve bıkkındır.‛ (Urry,
farklı yönlerini araştırdılar, kentin ne 2015: 22)
olduğu ve ne olabileceği konusunda Andreas’ın karakteri de bu alıntıda
genel hayal gücünü biçimlendirmeye bahsedilen metropol insanın mesafeli tavrı ile
katkıda bulundular. Alternatifleri ve benzerlik gösterir. O da mesafeli tutumu ile
olasılıkları değerlendirdiler; bazen metropol yaşantısı ile mücadele eden bir fi-
didaktik bir biçimde (Eugène Sue’nun gürdür. Kadınlarla beraber olduğu kısa süreli
ünlü romanı Les Mystéres de Paris’de ilişkiler dışında çok fazla insanın dâhil olma-
yaptığı gibi) ama daha çok insan arzu- dığı Andreas’ın yaşamı romanda da bir boş-
larının toplumsal yapılar, kurumlar luk olarak tanımlanır.
ve geleneklerle oynadığı oyuna dair ‚Boşluk hayatıydı, hiçbir şeyin de-
yaptıkları çağrışımlar aracılığıyla. ğişmesini istemediği, bu kentte geçi-
Kenti çözdüler, onu okunur hale ge- rilmiş on sekiz yıldı.‛ (Stamm, 2009:
tirdiler, böylece kentsel değişimin gö- 10)
rünüşte tam oluşmamış yıkıcı süreçle- Dış dünyaya karşı büyük oranda ka-
rini kavramanın, göstermenin ve bi- palı olan bu boşluk Andreas’ın içine hapsol-
çimlendirmenin yollarını sundular.‛ duğu ve kendini insanlardan soyutladığı özel
(Harvey, 2013: 37) bir alan oluşturur. İnsani ilişkilerinin çok güç-
Paris’in edebiyat eserlerindeki sahip lü olmadığı bir figür olarak Andreas’ın içinde
olduğu bu konum hiçbir zaman değerini yi- bulunduğu bu özel alan insanların ve toplu-
tirmemiştir. Yüzyıllardır Paris, yazarlar tara- mun dışarıda bırakıldığı bir heterotopya ola-
fından tercih edilen bir mekân olarak kulla- rak görülebilir.
nılmıştır. Stamm da, ‚Böylesi Bir Günde‛ Romanın ana mekânı olarak tercih
eserinde Paris’i romanın merkezine yerleştir- edilmiş Paris, hem Andreas’ın bir boşluk ola-
miş ve ana figürü İsviçreli almanca öğretmeni rak tanımlanan hayatı için hem de bir kentin
Andreas’ın memleketinden ve ailesinden sunduğu heterotopolojik özellikler nedeniyle
uzakta yalnız başına yaşadığı mekânı olarak figürün izole edilmiş hayatı için uygun alanı
bu metropolü tercih etmiştir. oluşturur.
Andreas, büyük şehirde yaşayan bir ‚Umut Mekânları‛ adlı eserinde Da-
figür olarak etrafındaki insanlara ve topluma vid Harvey, bir anlamda uzam üretim çabası
karşı mesafeli bir tutum sergiler. Bu tutum, olan şehir kurma çalışmalarını ütopya oluş-
bireyin kendini zihinsel, bedensel ve ruhsal turma denemeleri olarak adlandırır. (Harvey,
olarak yorucu olan metropol hayatına karşı 2011: 192) Harvey’in bu ifadesi şehirleri, ger-
koruma kalkanı olarak da tanımlanabilir. çekleşmiş bir ütopya (Foucault, 2014: 295) olarak
Georg Simmel’in düşüncesinden yararlanan tanımlanabilir kılmaktadır. Ona göre şehir,
John Urry, bu savunma mekanizmasını şöyle ‚bilinmeyen yabancıların, alt sınıfın […] , anlaşı-
açıklar: lamayan ‘ötekiliğin’[…] mekânıdır. Hem ahlaki,
‚’Metropolis ve Kent’ te Simmel, hem fiziki kirliliğin, korkunç yozlaşmanın kapa-
mekân ve kente ilişkin daha özgül ar- tılması ve denetim altında tutulması gereken la-
gümanlar geliştirir. Birincisi, metro- netlilerin yeridir.‛ (Harvey, 2011: 194) Ötekili-
Peter Stamm’ın ‚Böylesi Bir Günde‛ Adlı Romanı Üzerine Heterotopolojik Bir Analiz 139

ğin ve başkalıkların keşfedilebileceği alternatif da kullanılan kent, mekânın önemini ve deği-
mekânlar sunan bir yer olarak şehir, Fouca- şimini özellikle sanayileşmeden sonraki süreç
ult’nun düşüncesini temel alan Harvey tara- içinde ele alan Henri Lefebvre’nin ‚Mekânın
fından heterotopik olarak tanımlanır. Üretimi‛ adlı eseri bağlamında da değerlendi-
‚Kentsel uzamlarda normları saptırıp rilebilir özellikler taşır. ‚Toplumsal bir ürün‛
ihlal eden çeşitli davranış ve siyaset (Lefebvre, 2014: 23) olarak tanımlanan mekân,
biçimlerine, kentin farklı alanlarını Lefebvre tarafından eserde şöyle açıklanır:
değişik bir imgeye göre şekillendirme ‚Mekân, pasif, boş bir şey olarak ya
hakkının geçerli ve potansiyel olarak da ‘ürün’ gibi, karşılıklı mübadelede
anlamlı bir ifadesi olarak bakmamızı bulunmaktan, tükenmekten ve yok
sağlar. (ilginç bir şekilde Foucault he- olmaktan başka anlamı olmayan bir
terotopik uzamlar listesine mezarlık, şey olarak düşünülemez. Bir ürün
sömürge, genelev ve hapisane gibi olan mekân, etki ya da tepki yoluyla
yerleri de ekler.) Yaşamın farklı dene- bizzat üretime müdahale eder: Üret-
yimlenebileceği yerlerin (caz kulübü, ken emeğin örgütlenmesi, ulaşım,
dans salonu, belediye parkı gibi) var- hammadde ve enerji akışı, ürün pay-
lığının ne denli önemli olduğunu fark laşım ağları< Kendince üretken ve
etmemize yol açar. Foucault bize ha- üretici olan mekân, üretim ilişkilerine
yal ürünü olarak değil, halihazırda ve (iyi kötü örgütlenmiş) üretici güç-
var olan toplumsal süreçlerle temas lere dâhildir. Mekân kavramı tek ba-
içindeyken ‘ötekilik’, başkalık ve do- şına bırakılamaz ve statik kalamaz;
layısıyla alternatiflerin keşfedileceği diyalektikleşir: Ürün-üretici olan
bol bol uzam olduğunu gösterir. Al- mekân, ekonomik ve toplumsal ilişki-
ternatifler bu uzamlarda şekillenir; lerin dayanağıdır.‛ (Lefebvre, 2014:
var olan norm ve süreçlerin etkin bir 24)
eleştirisi yine bu uzamlardan hareket- Mekânın, bütünleştirici bir güç oldu-
le oluşturulur.‛ (Harvey, 2011: 226- ğunu ifade eden Lefebvre’ye göre, ‚mekân
227) kavramı zihinsel olanla kültürel olanı, toplumsalla
İçinde barındırdığı farklı mekânlarla tarihseli birbirine bağlar.‛ (Lefebvre, 2014: 25)
kent, artık ütopik bir deneme olmaktan çıkmış Lefebvre, mekânın üretiminde ve değişiminde
ve gerçekleşmiş bir ütopyaya yani heterotop- sanayileşme ile birlikte gelişen ve hızlanan
yaya dönüşmüştür. Mekân alanında önemli ekonomik dönüşümün etkili olduğunu düşü-
isimlerden biri olan Henri Lefebvre de tarihsel nür. Ekonomi ne kadar hızlı geliştiyse mekân
bağlamda kentin heterotopik karakterini şöyle da o derece değişikliğe uğramış ve farklılaş-
açıklar: mıştır. (Lefebvre, 2014: 26) Modern çağa uy-
‚Bir bütün olarak kentsel mekân, Av- gun şekilde değişim gösteren mekânın karak-
rupa’da 16. yüzyılda başlayıp kırların terini Lefebvre şu şekilde sıralar:
kent dokusu tarafından işgal edilme- ‚’Modernite’ mekânının belirgin
siyle sona eren alt üst oluşa kadar, özellikleri vardır: homojenlik – parça-
kırsal mekâna göre heterotopik bir ka- lılık – hiyerarşiklik. Bu mekân çeşitli
raktere sahip olmuştur.‛ (Lefebvre, nedenlerle homojenliğe yönelir: Ele-
2013: 123) mentlerin ve malzemenin imalatı;
Paris, tarihsel açıdan düşünüldüğün- müdahillerin benzeşen gereklilikleri;
de var olan en büyük şehirlerden biri olarak yönetim ve denetim, gözetim ve ileti-
önemli bir yere sahiptir. Bu açıdan romanda şim yöntemleri. Plansız, projesiz ho-
140
Kadir Albayrak

mojenlik. Sahte ‘toplu’ konutlar, ki as- henüz erişmedik. Ve belki yaşamımız
lında bunlar toplumsal izolasyondur. hala dokunulmazlığını koruyan, ku-
Çünkü (yine) paradoksal olarak, bu rumun ve pratiğin dokunmaya cesa-
homojen olması için planlanan mekân ret edemediği bazı karşıtlıkların
parçalanır: paylara, parsellere ayrılır. hükmü altındadır: veri olarak kabul
Kırıntılara dönüşür. Bu da gettolar, ettiğimiz karşıtlıklar: örneğin, özel
yalıtılmış alanlar, mahalle grupları, mekânla kamusal mekân arasında, ai-
etrafla ve çeşitli merkezlerle doğru le mekânı ile toplumsal mekân ara-
düzgün birleşmiş sözde-topluluklar sında, kültürel mekân ile yararlı
üretir. Katı bir hiyerarşileşme söz ko- mekân arasında, boş vakit mekânı ile
nusudur: konut mekânları, ticari çalışma mekânı arasındaki karşıtlık-
mekânlar, boş zaman mekânları, mar- lar; bunların hepsi hâlâ açıkça belli
jinaller için mekânlar, vb. Bu mekânın olmayan bir kutsallaştırmayla yöneti-
tuhaf bir mantığı hüküm sürer ve bu lirler.‛ (Foucault, 2014: 293-294)
da, yanıltıcı bir şekilde, bilgisayarlaş- Stamm’ın ‚Böylesi Bir Günde‛ roma-
maya bağlanır ve homojenliğinin al- nında Andreas’ın yaşadığı Paris, hem Lefeb-
tında ‘gerçek’ ilişki ve çatışmaları giz- vre’nin hem de Foucault’nun mekân üzerine
ler. Ayrıca, bu yasa ya da kendi man- ortaya koydukları birbiri ile benzerlik göste-
tığıyla (homojenlik – parçalılık – hiye- ren görüşleri bağlamında yorumlanabilir be-
rarşiklik) birlikte bu mekân şeması, timlemelere sahiptir.
benzer etkilerle, bilgi ve kültürün Eserde Andreas’ın onsekiz yıl boyun-
içinde, bütün olarak toplumun içinde ca yaşadığı Paris, modern bir şehir imgesi
daha büyük bir kapsam edinmiş ve oluşturur ve bu açıdan heterotopik özelliklere
bir tür genellemeye erişmiş gözük- sahiptir. Andreas’ın hayatına da nüfuz eden
mektedir.‛ (Lefebvre, 2014: 26-27) şehrin soğuk ve mekanik ruhu, onun bakış
Sanayileşme sonrası birçok alanda açısından yaptığı tren yolculuğu sırasında
gerçekleşen yenilikler ve bunların sonucunda şöyle aktarılır:
ortaya çıkan modernleşme izole edilmiş ‚Her gün kullandığı trendi bu. Yolcu-
mekânlar oluşturmuş ve bunları hiyerarşik bir ların suratlarına baktı, ulaşılmaz ifa-
düzende sınıflandırmıştır. Lefebvre’nin alın- deli suratlar. Karşısında oturan yaşlı-
tıda sıraladığı modernite mekânın özellikleri ca bir adam boş bakışlarla onu izli-
ve özelikle hiyerarşikleşmesi, Foucault’nun yordu. Andreas pencereden dışarı
mekânların karşıtlıkları üzerine söyledikleri baktı. Raylar, sanayi tesisleri, depolar,
ile benzerlikler taşır. bazen tek bir ağaç, lamba ya da anten
‚Oysa, çağdaş mekan, onu kuşatan direkleri, grafiti ile kaplı tuğla ve be-
tüm tekniklere rağmen, onu belirle- ton duvarlar görülüyordu. Andreas
meye ya da biçimlendirmeye yarayan sanki sadece renkleri, açık kahve, sarı,
bütün bilgi ağına rağmen –on doku- beyaz, gümüş, mat kırmızı ve gökyü-
zuncu yüzyılda kutsallıktan arındı- zünün soluk mavisini görüyordu.‛
rılmış bulunan zamandan kuşkusuz (Stamm, 2009: 12)
farklı olarak- belki henüz tümüyle Bu sahnede ‚rayları, sanayi tesisleri, de-
kutsallıktan arındırılmış değildir. El- poları ve grafiti ile kaplı tuğla ve beton duvarları‛
bette, (Galileo’nun eserinin işaret etti- ile betimlenen romandaki Paris’in de hetero-
ği) mekânın teorik olarak kutsallıktan topik alanlar sunduğu görülür.
arındırılması bir ölçüde meydana Andreas’ın tren içinde kat ettiği yol Marc
gelmiştir, fakat mekânın pratik olarak Augé’nin Yer-olmayan kavramı bağlamında
kutsallıktan uzaklaştırılmasına belki açıklanabilir.
Peter Stamm’ın ‚Böylesi Bir Günde‛ Adlı Romanı Üzerine Heterotopolojik Bir Analiz 141

‚Yer-olmayanlar, insanların ve malla- kadar mesafenin tahakkümüne karşı
rın hızlandırılmış dolaşımı için zorun- elde edilen her zafer gösterişli kutla-
lu döşemler (ekspres yollar, bankama- malar için bir fırsattı. On dokuzuncu
tikler, hava alanları) olabildikleri ka- yüzyılın sonuna gelinceye kadar kapi-
dar da taşıma araçlarının kendileridir, talist dünyanın modern trafik üzerin-
ya da büyük alış-veriş merkezleridir, den yeniden düzenleniş biçimi tama-
ya da yine, gezegenin sığınmacıları- men olmasa da kısmen ortaya çıkmış-
nın beklemeye geldikleri uzatmalı tı. Tren, buharlı vapur, bisiklet, asan-
transit kamplarıdır.‛ (Augé, 1997: 41) sör, yürüyen merdiven, otomobil,
Romanda tren yolculuğunun anlatıl- uçak gibi hareket kabiliyeti sağlayan
dığı sahnede ön plana çıkan önemli bir ayrın- makineler görüş mesafesi ile bedenin
tıda Andreas’ın yolculuğu sırasında dış dün- hareket kabiliyeti arasındaki ilişkiyi
yaya olan bakışıdır. Marc Augé’nin, ‚Yer- dönüştürdü. Mekanik araçlarla yapı-
olmayanlar‛ ve Paul Connerton’ın ‚Moderni- lan seyahatler bakışımıza da hareket-
te Nasıl Unutturur‛ adlı eserlerinde daha hızlı lilik kazandırdı.‛ (Connerton, 2011:
hale gelen seyahat biçimleri ile birlikte yeni 108)
bir mekân anlayışının ortaya çıktığını belirtir- Augé ve Connerton’ın yeni seyahat
ler. Eserinde bu bağlamda yer-olmayanlar biçimleri ile ortaya çıktığını iddia ettikleri bu
kavramını ortaya koyan Augé bunu şöyle hareketli mekân algısı Andreas’ın tren yolcu-
açıklar: luğu sırasında dış dünyaya bakışında da gö-
‚Yer-olmayanlar, kat edildikleri için- rülür. Romanda Andreas’ın trendeki bu yol-
dir ki, zaman biriminde ölçülürler. culuğu sırasında dünyaya ve vagondaki diğer
Zaman göstergeleri, muhtemel ge- insanlara karşı olan bakış açısı şu şekilde anla-
cikmelere her zaman bir yer ayıran tılır:
geliş ve gidiş tabloları olmadan gü- ‚Etrafındaki diğer yolculara baktı;
zergâhlar da olmaz. Yer-olmayanlar kapının önünde öpüşen âşık çift, ara-
şimdiki zamanın içinde yaşanırlar. larında fısıldaşan iki çocuk, yorgun
Bu, mesafelerin, bugün uzun-mesafe suratlı yaşlı kadınlar, büyük bir cid-
uçuşlarında ve uçağın kat ettiği yolun diyetle gazetelerin ekonomi sayfaları-
dakika dakika kaydedildiği bir ekran nı okuyan, basit sentetik takımlar
üzerinde maddeleşen şimdiki zama- giymiş işadamları. Yüzyıl sonra hepi-
nıdır.‛ (Augé, 1997: 112) niz ölmüş olacaksanız, diye düşündü.
Connerton ise çalışmasında teknoloji- Güneş yine açacak, trenler yine çalışa-
nin ilerlemesiyle ortaya çıkan bu yeni mekân cak, çocuklar okula gidecek ama o ve
anlayışını tanımlar: onunla beraber trende bulunan herkes
‚On dokuzuncu yüzyılda yürümenin ölmüş olacaktı, onlarla beraber bu an
yerini mekanik hareket biçimlerinin da öyle, sanki hiç gerçekleşmemiş gi-
alması hem trafiğin, hem ticari malla- bi.‛ (Stamm, 2009: 13)
rın, hem de vücuttaki kanın hareketi- Sanayileşme döneminin en önemli
ne gönderme yapması bakımından ulaşım araçlarından biri olan tren romanda
sirkülasyon metaforuyla ifade bul- önemli bir rol oynar. ‚Başka mekânlara dair‛
muştu; bu yüzyılda icat edilmiş bir- adlı çalışmada Foucault, treni birbirine bağlı
çok ritüel de hızla alakalı ritüellerdi. vagonları ile iç içe geçmiş bir heterotopya
Demiryolu bağlantılarının açılış tören- olarak tanımlar. Ona göre bir vagondan başka
lerinden Süveyş Kanalı’nın açılışına bir vagona geçilebilen ve bu yapılırken aynı
142
Kadir Albayrak

zaman da bir yerden başka bir yere varılan bir onu hep korkutmuştu. St. Michel ya
mekânlar bütünüdür. (Foucault, 2014: 294) da St. Germain sokaklarında dolaşır,
Heterotopyalar ile ilgili çalışmada Fo- Eiffel kulesi’ne çıkar ya da Notre-
ucault, mekânın zaman ile olan ilişkisine dair Dame Kilisesi’ni, Louvre Müzesi’ni iz-
önemli tespitlerde bulunur. Bu tespitler özel- lerdi. Pont Neuf üzerinden geçer ve
likle alıntıda bahsi geçen vagon içindeki in- fiyatlar manasızca fahiş olsa da büyük
sanların yüzyıl sonra öleceği gerçeği ile ilişki- mağazalardan alışveriş ederdi. Kimi
lendirilebilir. Foucault, zamanın kayıt altına zaman rastgele birilerini takip eder,
alındığı müze ve kütüphane gibi heterotopya- onları alışveriş eder ya da kafelerde
ların karşısında geçici olan ve başlangıcı ol- bir şeyler içerken gözler, sonra da peş-
mayan kronik heterotopyaların varlığından lerini bırakırdı.‛ (Stamm, 2009: 15-16)
söz eder. Şehir dışında kurulan panayırları ve Romanda Paris gibi büyük bir şehir
tatil köylerini bu tür heterotopyalara örnek için tespit edilebilecek diğer heterotopyalar da
olarak gösterir. Bunlar içinde müze ve kütüp- cinsel isteklerin karşılanabileceği farklı
hanelerden farklı olarak zamanın biriktirilme- mekânlardır. Bunlar, içinde farklı hazların
si değil belirli dönemlerde yaşanılanların tek- tecrit edildiği bir heterotopya olarak tanımla-
rarı söz konusudur. (Foucault, 2014: 299-300) nabilir. Foucault, çalışmasında genelevlerin uç
Trende geçen bu sahne içinde de yaşanılanlar bir heterotopya örneği oluşturabileceğini be-
tıpkı kronik heterotopyalarda olduğu gibi lirtir. (Foucault, 2014: 301) Romanda şehrin
ilerleyen bir döngüde tekrarlanır. Bu açıdan, sahip olduğu bu çeşit heterotopik mekânlar
‚Güneş yine açacak, trenler yine çalışacak, çocuk- şöyle anlatılır:
lar okula gidecek ama o ve onunla beraber trende ‚Kulislerin ardında, seks kulüpleri-
bulunan herkes ölmüş olacaktı, onlarla beraber bu nin, barların ve erotik eşya satan
an da öyle, sanki hiç gerçekleşmemiş gibi.‛ cümle- dükkânların buzlu cam kapılarının
si ile tren vagonunu, hareket eden bir mekân ardında katı, pis bir hayat var olma-
olarak içinde bulunan ve içine aldığı her şeyi lıydı.‛ (Stamm, 2009: 16)
de hareketli hale getiren dolayısıyla da içinde Harvey’in çalışmasında da belirttiği
yaşanılan anın döngüsünü sürekli kılan kro- üzere şehir farklı isteklerin gerçekleştirileceği
nik bir heterotopyaya dönüşür. Trende yolcu- mekânlar sunar. Bu bağlamda romanda anla-
luk ettiği esnada kafasından geçirdiği bu dü- tılan Paris’in de farklı mekânlar sunan bir
şünceler Andreas’ı bir flaneur figürü olarak şehir olarak heterotopik bir karaktere sahip
da tanımlanabilir kılar. Çünkü Flaneur de olduğu görülür.
gezerken fikir üretir: Foucault çalışmasında kriz heteoro-
‚Flaneur’ün en belirleyici özelliği çev- topyası adını verdiği bir heterotopya çeşidin-
resini izlemek, gözlemlemektir. Ama den bahseder. Bu heterotopyalar bir kriz dö-
bu gözleyiş boş bir bakınma değildir, neminde bulunan insanlara (örneğin, ‚yeni-
flaneur gezip bakınırken düşünür, yetmeler, hamile kadınlar ve yaşlılar‛ gibi) özel
düşünce üretir.‛ (Doğan, 2015: 103) toplum tarafından tahsis edilmiş ‚ayrıcalıklı,
Andreas’ın bir flaneur gibi yürüdüğü kutsal ya da yasak‛ mekânlardır. (Foucault,
ve insanları gözlemlediği başka bir sahne 2014: 296) Foucault, günümüzde kriz hetero-
romanda şöyle anlatılır: topyalarının yerini sapma heterotopyalarına
‚Hayali bir filmin hem figüranı hem bıraktığını açıklar. Heterotopyanın bu çeşi-
de izleyicisi, gitmek istediği yere va- dinde, ‚davranışı, ortalamaya ya da istenen nor-
ramadan neredeyse yirmi yıldır kent- ma göre sapma olan insanlar‛ bulunur. (Fouca-
te dolaşan bir turistti. Bu rolden hoş- ult, 2014: 297) Dinlenme evlerini, psikiyatri
lanıyordu, hiçbir zaman aksini iste- kliniklerini ve hapishaneleri bu heterotopya
memişti. Büyük atılımlar, değişimler çeşidi altında sıralar. (Foucault, 2014: 297)