Table Of ContentVlaanderen. Jaargang 45
bron
Vlaanderen.Jaargang45.ChristelijkVlaamsKunstenaarsverbond,Tielt1996
Zievoorverantwoording:https://www.dbnl.org/tekst/_vla016199601_01/colofon.php
Letop:boekenentijdschriftjaargangendiekorterdan140jaargeledenverschenenzijn,kunnen
auteursrechtelijkbeschermdzijn.Welkevormenvangebruikzijntoegestaanvoorditwerkofdelen
ervan,leesjeindegebruiksvoorwaarden.
i.s.m.
1
[nummer 259]
Marc Dubois
De rijwoning: een volwaardig woningtype
DefundamentelekeuzediehetSTRUCTUURPLANVLAANDERENinhoudtheeft
verstrekkendegevolgenvoorhetsoortwoningtypedatwijinVlaanderenwillenen
kunnenrealiserenindetoekomst...Hetbelangrijksteargumentomtekiezenvoorde
rijwoningishetecologischaspect.
Vlaanderenisopampervijftigjaaringrijpendvanuitzichtveranderd.Derazendsnelle
mutatiediezichheeftvoorgedaanisvooralafleesbaarinonzegebouwdeomgeving.
Dewijzewaaropwijonzeopenruimteinbeslaghebbengenomen,openbaartopeen
verbijsterendemanierdedrangvaneenmaatschappijwaarbijhetovervloedig
consumerendeheiligeregelisgeworden.Deruimtelijkeordeningenhetbouwen
zijndanookwaarachtigespiegelsvaneensamenleving:zijgevenopeenonvervalste
wijzeeenweergavevanmaatschappelijkeopties.
Eéngegevenisechterongewijzigdgebleven:Vlaanderenisquabeschikbare
bodemoppervlaktenietgrotergeworden.Debeschikbareruimteisgeenabstract
begrip,hetisdeconcreteaanwezigeruimtediedebevolkingbezitomzijnactiviteiten
teontplooien.WiedoorVlaanderenrijdtkanzijnogennauwelijksgeloven;overal
heeftdeverkavelingswoedetoegeslagen.Innaamvaneentoekomstgerichtbeleid
werdenvolledigedorpenstructureelontredderd.Desnelheidwaarmeewijtewerk
zijngegaan,kentalshetwaregeenbeperking.Hetisnetalsofdeopenruimtewordt
aangetastvooreensoortAIDSvirus,geenenkelreddingmiddelisvoorhandenom
deverspreidingtegentegaan.Devraaghoelangwijditopsouperenkunnenvolhouden,
wordtmaaraltevaakontwekenendoorgeschovennaardetoekomst.Wiewijstop
dezeonhoudbaresituatiewordtvaakaangezienalsiemanddiedeeconomischegroei
wilafremmenofalseenpersoondiedemogelijkheidwilontnemeneenindividueel
huistebouwen.Mensluitdeogenvoordenefastegevolgenvandezekolonisatiedrift,
menwilnietgelovendatdezewildgroeiopeenkeereenboemerangeffectzal
opleveren.
Vlaanderenwordtanno1996geconfronteerdmetdenefastegevolgenvaneen
ongebreideldeingebruiknamevandeopenruimte.Viademediawordenwijgeregeld
geconfronteerdmetproblematiekendierechtstreekshetgevolgzijnvaneen
stedebouwkundigwanbeleid.Depolitiekediscussiebetreffendehetmestactieplan,
degroenehoofdstructuur,hetHST-tracéendenoodzaakvaneenvernieuwdstedelijk
beleidzijnhiervandesprekendstevoorbeelden.Eénvandevijfhoogsteprioriteiten
vandenieuweVlaamseregeringis‘deverbeteringvandekwaliteitvanhetlevenin
desteden’.Deaanstellingvaneenministermetalsopdrachthetuitstippelenvaneen
stedelijkbeleidisopzichreedseentekendathetpolitiekbesteleindelijkinzietdat
bijhoogdringendheidietsmoetveranderenomhetgevoerdeanti-stedelijkbeleidte
corrigeren.Ooklijfelijkervarenwijderuimtelijkeprobematieksteedsscherper,de
ellenlangefilesopdeautowegenkanmennietuitsluitendtoeschrijvenaaneen
verhoogdautobezitvandeVlamingen.Deafwezigheidvaneengeïntegreerde
kwaliteitszorgomtoteenduurzaamruimtegebruiktekomenheefttotgevolg,dat
Vlaanderen.Jaargang45
wijdetoekomstvanbepaaldegebiedenzwaarhebbengehypothekeerd.Dewijze
waaropdeBelgischekuststrooktoteengrote
VERKIEZINGSAFFICHEVANDECHRISTELIJKEVOLKSPARTIJ1946
Hetlandelijkhuisalssymboolvangeluk.Foto:Kadoc,Leuven.
‘Atlantikwall’isomgetoverd,heeftongetwijfelddepotentiëletoekomstkansenzwaar
aangetast.
Pasin1992gafdeoverheid,nadecennialangdeproblementehebben
geminimaliseerd,deopdrachteenStructuurplanVlaanderenalsbeleidskaderuitte
werken.Begin1995werddeeindversievoorgesteld,eengrondigestudiegemaakt
onderdeleidingvandeprofessorenAlbrechtsenVermeersch.Hetplanintroduceert
hetbegrip‘gedeconcentreerdebundeling’,eenspanningtussenspreidingen
concentratie.Hetuitgangspuntisdusdeversnipperderuimte,desituatiediewijnu
inVlaanderenervaren.IneenbesprekingvanhetplandoorAndréLoeckxwordtde
problematieksamengevat:‘Postindustriëlereorganisatie,suburbanisatieen
automobiliteithebbenhethistorischespreidingspatroonontwricht,datbestonduit
stedelijkenetwerkeninsamenhangmeteengediversifieerdemaarcoherenterurale
ruimte.Dezeontwrichtingheeftgeresulteerdineenactieveenflexibelemaartevens
sterkverbrokkelderuimte.Flardenvanvroegeresamenhanghandhavenzichtegen
deachtergrondvanleeglopendesteden,uitgezaaidevoorzieningen,fragmentaire
netwerken,eengeschondenlandschapeneenalgemenemobiliteitsdruk.Tever
doorgevoerdespreidingreduceertdedraagkrachtvoorinvesteringenineconomische
infrastructuren,inpubliekevoorzieningen,inopenbaarvervoer,innieuwe
woningtypologieën’1.
Ophetvlakvandewoningbouwstelthetplandatertussen1992en2007een
behoeftezalzijnaanongeveer400.000nieuwewoningen.Uitdestatistiekenvan
1991blijktdatVlaandereneenwoningbestandheeftvan2,2miljoeneenheden,wat
neerkomtopeenbodemoccupatievan128.000ha.Zetmendehuidigetrendverder,
waarbijdeaangroeivoorongeveertachtigprocentoprekeningkomtvandevrijstaande
villabouw,danwordtdesituatieonhoudbaar.Meteengemiddeldekavelgroottevan
596m2zalmenin2007intotaal57.000haopenruimteinbeslagmoetennemen
voornieuwehuisvesting,eenuitbreidingvanderesidentiëleoppervlakte
Vlaanderen.Jaargang45
2
RENAATBRAEM,1953
Dehuisvestingvandesocialisten,geziendoordekatholieken.
met45%.Wilmendeeconomischeexpansieveiligstellen,danmoetookdeindustrie
extraoppervlaktekrijgen.Ditallestesamenresulteertineenondraaglijkedrukop
deschaarseopenruimte.
StructuurplanVlaanderenisergekomennietvanuiteenbekommernisvooreen
mooierVlaanderen,waarvanuitdebikkelharderealiteitdatruimtelijkeordening
noodzakelijkisomdetoekomstkansenvoorditdichtbevolktstukinEuropate
beveiligenvoordetoekomst.WilVlaanderennietvolledigdichtslibben,danmoeten
eringrijpendebeleidsoptieswordengenomen.Degevolgdewegvande
sub-urbanisatieisnietlangerhoudbaar.HetStructuurplanVlaanderenwilnietzomaar
ruimtelijkeordening,hetiseenbeleidsplandatstreeftmaareen‘duurzameruimtelijke
ontwikkeling’.
Hetresultaatvandelegendarische‘opvulregel’isondertussenduidelijk:Vlaanderen
bezitnumeerdan5500kilometerlintbebouwing.Hetgevolgvandezechaotische
uitzaaiingenisdatVlaandereneenlappendekenisgeworden.Hetbeeldvaneen
wanordelijkpatchworkkomtreedstevoorschijninRenaatBraem'sboek‘België,
hetlelijkstelandterwereld’.Vanuithetvliegtuigkrijgtmenhetbeeldvan:‘eendoor
eenkrankzinnigebijeengenaaidelappendeken,Godweetvanwelkeafval
bijeengeknoeid’2.Dezeuitspraakuit1968isondertussennogmeerrealiteitgeworden!
EenvandeoptiesvanhetStructuurplanVlaanderenisdeafbakeningvanstedelijke
gebieden.Daarbijwordtgekozenomwoningquotateformulerenwaarbijereen
verhoudingwordtgehanteerdvan60%-40%voorhettoekomstigwoningenbestand,
respectievelijkinstedelijkeeninnietstedelijkegebieden.Dithoudtindatmen
resoluutkiestomdegangbarevoorkeurvoorniet-stedelijkewoonvormeneenhalt
toeteroepen.TerechtmerktLoeckxopdateenommekeerinbeleidernietkomt
doorenkelquotavooroptestellen.Erzalmeernodigzijnomeffectiefhettijtelaten
keren.
DeuitgesprokenvoorkeurvandeVlamingvoordevrijstaandewoningomgeven
doorgroenisteverklarenvanuiteenhistorischperspectief,zelfsvanuiteen
uitgesprokenliberaleattitudediereedsinde19deeeuwsehuisvestingsdiscussietot
uitingkomt.FrancisStrauvenkomttothetbesluitdatdeindividuelespreidingvan
debevolkingnietenkelhetgevolgisvaneenstedebouwkundige‘laissez-faire’
houding,maarevenzeerindehandisgewerktdooreendoelbewustbeleid3.Het
pleidooivoorhetafzonderlijk,individueelhuispasteperfectbinnendestrategievan
deKatholiekeVolkspartijdieerindeeersteplaatsopgerichtwasdebevolkingte
behoedenvoor‘proletarisatie’.Ditaspectwasreedsaanweziginhetkerstprogramma
vandeCVPuit1945enwerdin1948geconcretiseerdindezogenaamdeWetDe
Taeye,‘houdendebijzonderebepalingentotaanmoedigingvanhetprivé-initiatief
bijhetoprichtenvangoedkopewoningenenhetkopenvankleinelandeigendommen’.
Vlaanderen.Jaargang45
DehuisvestingvandebevolkingophetplattelandzagdeCVPalsdeenigewegom
tekomentot‘zedelijkeenstoffelijkeverheffingvanhetgezin’.In1948
DEPERMANENTEREKLAMEVOORHETVILLATYPE
‘ChateauClassics’‘DeAmericanClassic’...Gezondbouwenmetgezondverstand?
schreefministerDeTaeyehetvolgende:‘Mijnovertuigingisdanookdatdoorde
eigenwoning,beterdandoorveelwoordenovervolksopvoeding,bijgedragenwordt
totdeverstevigingvanonsvolksbestaan.(...)Ganshetgezingaatleveninenmet
denatuurenmeewerkenaandescheppendeschoonheidzoalszijtotuitingkomtin
plantendier.(...)Hetgaathiernietomwatnatuurpoëzie,maaromhetbestendig
levendcontactmetdenatuurdatopdelevendecel,diehetgezinis,zulkeverfrissende
uitwerkingheeft’4.Nietenkelhetverwervenvandeeigenwoonstwerdgepropageerd,
ookwerdgekozenvooreenanti-stedelijkeattitude.DeCVP'erswarennietenkel
felletegenstandersvangeconcentreerdewoningbouwindesteden,eenoptiediedoor
desocialistenwerdverdedigd,zijwarenresoluuttegendestad.Destadals
kwalitatievewoonomgevingwerdcompleetafgeschreven,deontvolkingvande
stadcentrawerdpolitiekaangemoedigdopdiverseniveaus.Samenmeteensterke
toenamevandeindividuelemobiliteitsmogelijkhedenheeftdezepolitiekekeuze
sterkbijgedragentotdestedelijkevluchtenhetonvermijdelijkverval.Degehele
bouweconomieheeftresoluutingespeeldopdezekeuze,opalleniveauswerdhet
‘huismettuin’aanderandvandestad
Vlaanderen.Jaargang45
3
voorgesteldalsdeenigekeuzevooreengelukkigetoekomst.
Anno1996beseffenwijdatdevonkdieteweegisgebrachtdoordepolarisatie
tussenCVP'ersensocialistenzowelinhetnadeelisuitgevallenvandestadalsvan
hetplatteland:erzijnenkelmaarverliezers.
DefundamentelekeuzediehetStructuurplanVlaandereninhoudtheeft
verstrekkendegevolgenvoorhetsoortwoningtypedatwijinVlaanderenwillenen
kunnenrealiserenindetoekomst.Indetoelichtingsnotavindtmendeterm‘nieuwe
typologieën’,zonderverdereprecisering.Eénzaakisduidelijk,hetoverwichtvan
devillabouwmoetdrastischwordenafgeremd.Ookanderemaatschappelijkefactoren,
zoalsdeverdunningvandegezinnen,zulleningroterematebepalendwordenvoor
derichtingdiedevolkhuisvestingzalinslaan.
DevraagblijfthoedeVlaamsesamenlevingdeuitdagingzalassimileren.Op
welkewijzezaldebouwsectorreagerenopdezenoodzakelijkekoerswijziging?Zal
debouwindustrievialobbywerkblijvenvasthoudenaanhetmassaalproducerenvan
vrijstaandewoningen?Opwelkewijzezaldeoverheidzelfinspelenomdeopties
vanhetStruktuurplantehelpenwaarmaken?Welkeinitiatievenmoetzijnemenom
debouwvananderewoontypesteactiveren?Zaldepolitiekemoedaanwezigzijn
omdeverkavelingstrendomtebuigenineenstedelijkvriendelijkbeleid?Opwelke
wijzekanmentotafremmendemaatregelenkomenvoordevillabouw?Moetmen
resoluutkiezenvooreenbevriezingvanalleklassiekeverkavelingen?Dezeennog
veelanderevragenliggenvervatinhetStructuurplanVlaanderen.
Ditthemanummerisontstaanvanuiteenbrederevisiedanenkelhetarchitectonisch
object.Dereflectiebetreffendeonsruimtegebruikmoetookresulterenineen
vraagstellingnaarhetsoortenwoontypesvoordetoekomst.Hetoudstetypeisde
rijwoning,deinviduelewoningtussentweemandeligemuren,eenwoningmeteen
verticaleopbouw.Gedurendeeeuwenhebbenwijonzestedenuitgebreidopdeze
wijze,vandekleinearbeiderswoningtotenmetderuimbemetenwoningvoorde
gegoedeburgerij.Menmoetzichdevraagstellenofhetnietnoodzakelijkisdittype
opnieuwteontdekken,omtewijzenopdegrotevoordelenvandezecompacte
woonvorm.Dithoudtnietindatuitsluitendderijwoningdeoplossingaanbrengt
voordestedelijkewoonproblematiek.Ookeenmeerkwalitatievebenaderingvande
mogelijkhedenvervatindeappartementenbouwiseveneensnoodzakelijk.
Inditthemanummerwordtuitsluitendeenaccentgelegdopderijwoningals
woningtypeenditbinnende20steeeuw.Maaraltevaakwordtgewezenopde
stilistischestijlkenmerkenbinnendearchitectuur;hoedeevolutieplaatsvondbinnen
debewoningswijzeenwelkedetransformatieszijninderuimtelijkeopbouwvande
woning,krijgtspijtiggenoegteweinigaandacht.Inzichtindeverschuivingenende
mogelijkhedenvandewoningopbouwwordenteweinigbestudeerd.
Demeestehistoricibeschouwen1893alshetbeginvandekortebloeiperiodevan
deBrusselseArtNouveau.HetishetjaarwaarinVictorHortaderijwoningTassel
bouwtenPaulHankarzijneigenwoningmetatelier.Hankar,maarvooralHorta,
brengeneenomwentelingteweegbinnendestedelijkerijwoning.Hortatoontopeen
meesterlijkewijzedatbinnendelimietenvaneenconventioneelBrusselsperceel
hetmogelijkiseencompleetnieuweruimtelijkheidteontwikkelen.Jos
VandenbreedenvanhetSint-LukasarchiefbelichtHorta'smeestrevolutionaire
rijwoningVanEetveldeinBrussel.OpeenverbluffendewijzetoontHortahoehij
Vlaanderen.Jaargang45
debeperkingvantweegeslotenzijmurenweetteneutraliserenenomtebuigentot
eentotdantoenooitgezieneruimtelijkconfiguratie.NietdeeleganteArt
Nouveau-decoratiemaaktHortatoteenbouwmeestermetwereldniveau,hetzijn
vooralzijninnovatiesopruimtelijkenstructureelvlakdiehemonderscheidenvan
zijngeneratiegenoten.Pasopheteindevandejarenzestigontdekkenarchitectende
potentiesvanHorta'sinventiviteit.VoorBobVanReeth,eenvanonzebelangrijkste
hedendaagsearchitecten,isdekennismakingvanfundamenteelbelanggeweest:‘Bij
Hortahebikgezienwatstructuurallemaalmogelijkkanmaken,zonderdathijdaarom
eendwingendmodeloplegt’5.
Bijdeverschillendestedelijkeuitbreidingen,gerealiseerdtijdensdejaren20/30,
blijftderijwoninghetmeestvoorkomendewoontype.Ookdeverdedigersvande
modernearchitectuurzoalsHuibHosteenLouis-HermanDeKoninck,maken
rijwoningenmetgrotespatialekwaliteiten.Eenvandeboeiendstemodernistenisde
GentsearchitectGastonEysselinck.Binnenzijnoeuvreisereenopmerkelijke
zoektochtnaardepotentiesvanderijwoning.Eenaantalvandezewoningenworden
inditthemanummeruitvoeringgesitueerd.
Zoalsreedsisbekemtoondkeerthettijna1945.Doordevluchtuitdestadnaar
deperiferie,gestimuleerddooreensteedsgroterwordendeindividuelemobiliteit,
neemtdevrijstaandewoningdeplaatsinvanderijwoning.Bouwpercelenvoor
rijwoningen
INSTALLATIE‘FAMI-HOME’‘COMPOSITIONTROUVÉE’GUILLAUMEBIJLBELGISCHPAVILJOEN
BIËNNALEVENEZIA1988
Burgerlijkideaalvanhetwonenverheventotkunstwerk.
Foto:M.Dubois
wordensteedszeldzamer.Debouwindustrieendebouwpromotorenstortenzich
volledigopdemarktvanhetvrijstaandwoonhuis.Allereklame-en
promotietechniekenwordenaangewendombouwlustigeburgersteverleideneen
‘sleutelopdedeurwoning’aantekopen,eeneigendomsverwervingterverhoging
vaneenmaatschappelijkestatus.WatdeCVPuitstippeldealsbeschermingvande
morelewaardenvandeburgerwerdvrijvlugdoordeprivésectorovergenomenals
eenloutermarkt-economischgegeven.
Eenautomatischgevolgisdatarchitectenmaarzeldenopdrachtenkrijgenomeen
nieuweruimtetebedenkentussentweegeslotenmuren.TochzijnerinVlaanderen
na1945eenaantalopmerkelijkerijwoningengebouwdmetgroteruimtelijkeen
architectonischekwaliteiten.Meteenselectieinditthemanummerwordtaangetoond
datderijwoningeenblijvendalternatiefkanzijnvoordevillabouwenhet
appartementstype.
Toekomstigebouwherenwetennauwelijkswatdevoordelenkunnenzijnvaneen
kwalitatieverijwoning.DaaromishetverhaalvaneenbouwprojectinKessel-Lo,
Vlaanderen.Jaargang45
ontworpendoordeWerkplaatsvoorArchitectuur,ergrelevant.Vijfjongegezinnen
nemendebeslissingsamentebouwen
Vlaanderen.Jaargang45
4
engaanopzoeknaardemogelijkhedenombinneneenstriktvooropgesteldbudget
hunopzetterealiseren.IngenieurarchitectMarcMartensgeefteenbondigoverzicht
vanhetontwerpproces;vrijvlugwerdgeopteerdvooreen‘ongebruikelijke’huizenrij.
Grondplannenenfoto'sgeveneenbeeldvanhetproject;woningenwaarvaneen
aantalaspectengelijkzijnmaarsommigeookergverschillend.Hetexperimenttoont
aandateendifferentiatiemogelijkisbinneneengezamenlijkopgezetbouwproject.
Erwerdgrotezorgbesteedaandeakoestischeprobemenbijeendergelijkconcept,
eenabolutenoodzaakomhetwooncomfortteoptimaliseren.
Infeiteisditthemanummereenpleidooivooreenherwaarderingvanderijwoning
alseenvolwaardigwoningtype.Telangisdittypealseenminderwaardigewoonvorm
bestempeldenheeftdebouwindustriedepotentieservanonderschat.Hetbelangrijkste
argumentomresoluuttekiezenvoorderijwoningishetecologischaspect.De
villabouwheefteendergelijkeuitzaaiingteweeggebrachtdatdegevolgenoptermijn
doordevolgendegeneratienauwelijkstedragenzullenzijn.Deextrakostdiede
samenlevingmoetopbrengenvoorpostbedeling,riolering,bereikbaarheidvoor
openbaarvervoerennogandereaspecten,iseenverspillingzonderweerga.Deillusie
omiedereeneenhuismettuintegevenwreektzichoptermijn:eenvaststellingdie
ookinhetStruktuurplanVlaanderentotuitingkomt.Derijwoningiszondertwijfel
eenbetereoplossingvanuithetstandpuntvandeenergiebesparing.Inde
woningbouwsectorwordtmenoverstelptmetallerleiverordeningenomde
energiebesparingteactiverenmetnormendienieteensdefundamenteleoorzaak
vanverspillinginvraagstellen.Dekeuzevoorderijwoningmaakteengrootaantal
normencompleetoverbodig.Hetiseengoedvoorbeeldhoeonzesamenleving
oplossingentrachttebedenkenzonderdestructureleproblematiekinvraagtestellen.
Hetthemanummerwiltevenseenbijdragezijnomopeenintenserewijzede
ontwikkelingvandewoningtypologieëninVlaanderentebestuderen.Ditonderzoek
staatnoginzijnkinderschoenenenpublikatiesdieopeensystematischeen
wetenschappelijkewijzeeenbeeldgevenvandeplanontwikkelingeninde
woningbouwzijnnognietvoorhanden.Erisnoodaaneendergelijkonderzoek,een
groteuitdagingvoordeverschillendearchitectuurinstituteninVlaanderen.
Vlaanderen.Jaargang45
RECLAMEFOLDERBOUWFIRMAVERPLANCKE1933
Foto:A.A.M.,Brussel
Eindnoten:
1 A.Loeckx,Demoeilijkekunstvanhettweevoud/HetruimtelijkstructuurplanVlaanderen,in:
ARCHIS,nr.10,1995.
2 R.Braem,Hetlelijkstelandterwereld,Leuven,1968.
3 F.Strauven,RenaatBraemarchitect,Brussel,1983.
4 A.DeTaeye,toespraakcongresvandeKleineLandeigendommenteBrussel,september1948.
5 W.Koerse,BobVanReeth:Architectuurisnietinteressant,Antwerpen-Baarn,1995.
Vlaanderen.Jaargang45
Description:zet in op arpeggio-akkoorden die weer de harp van de bard laten horen. Het dissonante noten van het arpeggio gelijkmatig te geven en wordt te veel op de eerste noot als steunpunt gedrukt Marktstraat aan te kopen en dat, onder begeleiding van conservator J. Trimpe Burger, in te richten als
