PDF van tekst

1021 Pages·2011·3.46 MB·Dutch

Nederlandsche gedichten uit de veertiende eeuw van Jan van
Boendale, Hein van Aken e.a.
F.A. Snellaert
bron
F.A.Snellaert,NederlandschegedichtenuitdeveertiendeeeuwvanJanvanBoendale,Heinvan
Akene.a.. M. Hayez, Drukker der Koninklijke Akademie, Brussel 1869
Zie voor verantwoording: https://www.dbnl.org/tekst/snel003nede01_01/colofon.php
Let op: boeken en tijdschriftjaargangendie korter dan 140 jaar geleden verschenen zijn, kunnen
auteursrechtelijkbeschermdzijn.Welkevormenvangebruikzijntoegestaanvoorditwerkofdelen
ervan, lees je in de gebruiksvoorwaarden.
I
Inleiding.
De voornaamste ramp, welke het boergondisch beheer over de Nederlanden
getrokkenheeft,iswelzekerdevervormingdertaalindeeerstehalfeeuwvandat
beheer geschied. De oorlog toch door Philips-de-Goede openlijk tegen onze taal
gevoerd als het symbolum van een onafhankelijk volk, was gewis geen geschikt
middel om onze voorouders het gareel der slavernij gedwee te doen dragen. De
sluwe staatkunde van den veroveraar vond een veel krachtiger hulpmiddel in 's
volkszuchtvoornieuwigheden,waarvanmenhembijovervloededeelachtigmaakte
ook op het gebied der fraaie letteren. Met Maerlant was de didactische richting in
deletterkundeopgekomen,endelachendescheppingenderromanwereldhadden
devlaggestrekenvooreenaantalgewrochten,deworstelingaanduidendevanden
volksgeest tegen eene orde van zaken die aan het afnemen was, en tegen de
wanordensdieernoodwendiguitvoortsproten.Boergonjesmoordedieworsteling,
maar het stuitte tegen de taal. De sociale poëzij, zoo krachtig uitgedrukt in den
WapenMartijn,indenWapenRogier,inJansTeesteye,vielopharebeurtaleerde
natie een op de letterkunde geboetseerden vasten
F.A.Snellaert,NederlandschegedichtenuitdeveertiendeeeuwvanJanvanBoendale,HeinvanAkene.a.
II
vormverkregenhad.Eenelichtzinnige,snapachtigeletterkundewaaideonsuithet
zuiden over, en met haar voegde zich eene mode om ook vreemde klanken als
sieradentusschenheteigeneschoontevoegen.Detaalverbasterde,methaarde
smaakvoorhetschoone,endegewrochtendervorigeeeuwenwerdenverlatenen
vergeten. Als men nu in aanmerking neemt hoe het boergondisch beheer in
VlaanderenderolderLeliaartsovernamomdenationalepartijderveertiendeeeuw
te doen vergeten, kan men begrijpen dat ze zich de moeite spaarde om met onze
letterkundebekendtewordenendemeesterstukkenervanvoordenvernielenden
tand des tijds te bewaren.
De boergondische regeering deed dus niets ter bewaring van de letterkundige
schatten der nederlandsche volkeren onder haar beheer gekomen, en onder de
verbasteringvandennationalensmaakwerdenookdoorhetvolkdegedenkteekenen
van vroegere grootheid met mindere zorg voor de vergetelheid bewaard.
Zoo ging schier alles verloren wat niet door zijnen aart in de boekzalen van
geestelijke gestichten thuis behoorde. Wat vuur en water, en even zoo de rampen
van oproer en oorlog vernield hebben, valt hier buiten bestek.
Gelukkig dat, bij gebrek van inlandsche openbare bewaarplaatsen waar de
nationalelettergewrochtendenverschuldigdeneerbiedzoudenontmoeten,gelukkig
datdebuitenlandernietgeheelonverschilligbleefvoordenederlandscheschatten
ook op het gebied der letterkunde; en in aanzien der gevaren die vroeger en later
degedenkteekenenvanonzenletterroemopeigenbodemliepen,zoumengeneigd
zijn de handen te danken die menig handschrift over onze grenzen brachten.
F.A.Snellaert,NederlandschegedichtenuitdeveertiendeeeuwvanJanvanBoendale,HeinvanAkene.a.
III
EerstinonzedagenwerdaanNederlandbekendgemaakt,datinvreemdestreken
dichterlijke getuigen bestonden der groote worsteling op nederlandschen bodem
gedurende de veertiende eeuw, waardige tegenhangers van denWapenMartijn,
maar heviger, maar meer speciaal als geschreven zijnde in oogenblikken van
hevigerespanning.EengedeeltevanKausler'sDenkmäler,zijndedeuitgavenvan
een stuttgartsch handschrift, is ingenomen door denWapenRogier, het
merkwaardige gedicht van Jan de Weert. Engeland, waar meer schatten onzer
letterkunde nog berusten, bewaarde een kunstjuweel, hetwelk voor het eerst den
echten naam bekend maakt van een grooten schrijver, en tegelijk het bewijs geeft
datdegeestenworstelingdoordeWestvlamingenaangegaanookbuitenVlaanderens
grenzen kundige beoordeelaars en onpartijdige verdedigers had.
Hetwasinhetjaar1845datdeheerDozy,vanLeiden,opeenewetenschappelijke
reisinEngeland,indeBodleyaanscheboekzaalteOxfordeenhandschriftontdekte
bevattende, onder anderen, een leerdichtJansTeesteyegetiteld. Reeds in den
aanhefvanzijnwerknoemtdedichterzichJanBoendale,geboortigvanTerVuren
en klerk te Antwerpen. Dozy had, den naam ontdekt des schrijvers vandie
BrabantscheYeestenen vanderLekenSpieghel, naam waar Willems zoo
ontmoedigend naar gezocht had1.
Gemeld handschrift behoort tot de dusgenaamde verzameling van Marshall,
dragende het nummer 32. Het is een foliant, 101 perkamenten bladen groot, twee
kolommen op elke zijde, met schoone duidelijke letter, van het laatst der
1 ZieBrabantscheYeesten,indeIntroduction,bl.XIII,volg.
F.A.Snellaert,NederlandschegedichtenuitdeveertiendeeeuwvanJanvanBoendale,HeinvanAkene.a.
IV
veertiendeeeuw,enbevatenkeldichtstukken.Hetstaatbeschrevenonderdentitel
vanMelibeus, naar het eerste gedicht er in voorkomende. De inhoud behoort aan
onderscheidene opstellers, gelijk wij later zien zullen, en is door den verzamelaar
verdeeld in vier boeken. Het eerste boek bestaat uit denMelibeus, het tweede uit
JansTeesteyeentweekleineopstellen:heteenegetiteldNochmeervandenWiven,
hetandereDiteseenexempelvanghevene.HetderdeboekheetVanderWraken
en is door den schrijver zelf in drie boeken verdeeld. De tafel van het vierde boek
vermeldt:IndenyrstenvanMaskeroen;-itemvanSaladijn;-itemvan.X.plaghen
endevan.X.gheboden;-Ditsijnnochdie.X.ghebode;-DitesnochvanSalladine.
Onder het uitgeven van denRijmbijbelwas David er op bedacht het oxfordsch
handschriftintezien,belustzijndeomtewetenofHetboecvanderWrakenniettot
Maerlant's werken behoorde, en gereed om het uit te geven. Met de grootste
bereidwilligheid werd het handschrift ter beschikking der Akademie gesteld; doch
bedoeld gedicht was blijkbaar het werk niet van Maerlant. Intusschen werd de
geheeleinhoudvanhetHs.zoobelangrijkbevonden,datdeuitgaveervanbesloten
werd door de Commissie voor het uitgeven der gedenkteekenen van de vroegere
nederlandsche letterkunde: men zou het werk in twee verdeelen; de eerste helft
zou door David, de andere door schrijver dezes worden bezorgd. Doch David
overleed onder het proefverbeteren der laatste verzen van denMelibeus,en nu
kwam de taak geheel op mij te rusten.
Het komt mij oorbaarlijk voor, van ieder dezer gedichten een bijzonder overzicht
te geven.
F.A.Snellaert,NederlandschegedichtenuitdeveertiendeeeuwvanJanvanBoendale,HeinvanAkene.a.
V
ste
1 BOEK.-MELIBEUS.Dezentitelvanhetgedichtgeeftdeschrijverzelfop,wanneer
hij zegt:
v. 41.
AltAndwerpen,daericwone,
Maecteicditboexkenscone.
Wildidesboecxnameweten,
Melibeussalhiheten;
Wanthetopdienmanbeghint,
Endeoecmiddeltendeint,
AlsoetmeesterAlbertanus
Inlatinedichtealdus.
EenigzinswijdloopigerishetopschriftvóordeProloghe.Datluidt:Hierbeghintdat
boecvantroesteendevanrade,datghehetenesMellibeus,meerovereenkomende
metdentiteldoordenoorspronkelijkenschrijveraanzijnwerkgegeven.Wijhebben
trouwensvooronseeneberijmdevertalingvanhetprosawerkoverdevertroosting
in tegenspoed van Albertano, van Brescia, een hoog burgelijken beambte onder
keizer Frederik II. In die roerige tijden toen 's keizers zaken achteruitliepen, moest
hijzijneverkleefdheidaanFrederikmetdegevangenisboeten,waarinhijdriewerken
opstelde:Deliefdetotdenevennaaste,Dekunstvansprekenenzwijgen,enDe
vertroostingintegenspoed1. Dit laatste was geschreven in 1246, want Albertano
zelf zegt:
52.
Dathiditboecmaecteintjaer
e
XII ,datghidatwet,
Ende.XLVI.daertoemet.
éeneeeuwdusvóordevertaling,doorharenbewerkeropgedragenaandenhertog
van Brabant.
1 Dezedriewerkenzagenin1610hetlichtteFlorenciedoordezorgenvanSebast.diRossi.
ZieNouveaudict.hist.,parL.-M.ChaudonetF.-A.Delandinc.Lyon,1804.
F.A.Snellaert,NederlandschegedichtenuitdeveertiendeeeuwvanJanvanBoendale,HeinvanAkene.a.
VI
Datiegherneghevensoude,
OpdatsmiGodonnenwoude,
Minenlievenheredenhertoghe
VanBrabant,dienGodverhoghe
Beydeanzieleen̄aenlive.
Deze hertog kan geen ander wezen dan Jan III, die van 1335 tot 1355 regeerde;
want het was geschreven in 1342, blijkens de woorden op het slot:
5758.
Ditboecwaertmetmirepinen
Ghetracteertutenlatine,
AltAntwerpenindiepoert,
IntjaernaGodsgheboert
e
XIII XLendetwee,
Tehalfaprille.
Het gedicht, lang 3771 verzen, is verdeeld in 59 hoofdstukken en geschikt in vorm
van samenspraak tusschen twee ingebeelde personen, Melibeus
Diemachtich,joneen̄rijewas,
en zijne vrouw Prudentia.
EensdatMelibeusvanhuiswasgegaan,latendedaarzijneechtgenooteenzijne
dochter,zijneenigkind,brakenzijnevijandenbijmiddelvanladdersinzijnewoning,
sloegenbeidevrouwenenlietendedochtervoordoodachter.Thuisgekomenmaakt
Melibeus groote misbaar over het gebeurde. De vrouw berispt hem wegens zijn
wanhopig gedrag. De man bekent dat zijne droefheid te ver gaat, doch voor
verontschuldiging wijst hij op den Godmensch die over Lazarus weende. Daarop
verzendtdevrouwhemnaarzijnevrienden:‘Watzijuraden,doedat,’zegtzij‘zoo
zult gij later niet zeggen dat ik u raad
F.A.Snellaert,NederlandschegedichtenuitdeveertiendeeeuwvanJanvanBoendale,HeinvanAkene.a.
VII
gaf strijdig met uwe eer.’ Melibeus beroept eene vergadering, waar vele vrienden
opverschijnen,oprechtevrienden,maarookvleiersentafelschuimers.Deeersten
zijnvoordenvrede,delaatstenvoordewraak.Melibeuswilzichaandezijdedezer
laatsten voegen, en geeft redenen op om niet te wijken, tegen den raad in zijner
vrouw. Deze houdt vol; en zoo gaat de twist voort met macht van wetenschap uit
heidenscheenkerkelijkeschrijvers,uitschriftuurenwetten.Hetgeschilwordttelkens
hernomen,omtewetenofdemandenraadzijnervrouwzalaanhooren.Menhandelt
overvrijheid,overstudiënenscholieren,overgoedenenslechtenraad,overvleiers,
vrekken,dronkenliên,hovaardigen,overtwistenoorlog,overrijkdomenarmoede,
overgoedefaam,overontfermigheidengoedertierenheid,enzoowijders.Eindelijk
gevoelt zich Melibeus overwonnen door Prudentia's redenen. Met de volgende
woorden geeft hij toe:
3686.
Vanvrientstroestenderade
Verhoghethertevroechen̄spade.
De zoendag is daar, Melibeus vergeeft zijnen vijanden en schenkt hun den
mondzoen,
3756.
Aldussciedensidoe,
Inbeydensidenblideen̄vroe.
Gelijkikvroegerzeide,deMelibeuswerdteruitgavebewerktdoorwijlenprofessor
David en de uitgave zelve door hem bezorgd. Ongelukkiglijk gingen destijds de
geestvermogensvandenijverigenmanrasselijknaarhunnevernietiging,enhetis
geen onvruchtbaar werk voor psychologie zoowel als voor physiologie den gang
dier daling op David's laatste werkzaamheden na te gaan. Edoch
F.A.Snellaert,NederlandschegedichtenuitdeveertiendeeeuwvanJanvanBoendale,HeinvanAkene.a.
VIII
ik had geern dat bewijs van worsteling tusschen zielskracht en ontbinding der stof
voor den lezer verborgen; maar redenen buiten mijnen wil liggende, en die tot het
beheer der Akademie behooren, hebben mij belet de uitgave van denMelibeus
onder mijne verantwoordelijkheid te nemen.
David was begonnen met zelf de afschrijving te doen van den Codex; hij liet het
steken bij het opschrift van Cap. II en vertrouwde het werk aan een ander, die het
ongecollationneerdoverleverde,waarvanikgelukkiglijkbijtijdsmijkonvergewissen.
Hoeverkeerdhijdepunctuatiesteldevaltvanbladzijdetotbladzijdeinhetoog;ook
hebik,onderdedrukfouten,maarenkeleterechtwijzingenaangestipt,daarwaarik
meendedatvoordengewonenlezertwijfelzoukunnenontstaan.-Buitendentext
van het oxfordsch handschrift bezat David, tot zijn gebruik, een door professor De
Vries genomen afschrift van een in de boekzaal van Hamburg berustenden text.
Vandiekostelijkehulpmaaktehijenkelemalengebruikomonderdentextvarianten
op te geven, soms om zonder aanwijzing den text te veranderen.
Dit alles was uiterst onredelijk. Onder deze toedracht der zaken besloot ik eene
dubbele lijst uit te geven vanvarianten,welke de bijlagen A en B uitmaken. De
cersten dier varianten zijn degene genomen op het Hamburgsch handschrift, de
anderenbevattendeveranderingendoorDavidgedaanaandenoxfordschentext,
zonder dat hij er melding van heeft gegeven.
e
II BOEK.- JANS TEESTEYE. Gelijk wij reeds zagen, is deTeesteyehet tweede
gedicht der verzameling. Wij zagen ook dat dit dichtstuk opgesteld is door Jan
Boendale,
F.A.Snellaert,NederlandschegedichtenuitdeveertiendeeeuwvanJanvanBoendale,HeinvanAkene.a.
IX
over wien wij straks breeder zullen handelen. DeTeesteye, in 43 hoofdstukken
verdeeld, 4101 verzen lang, is even als deMelibeusin vorm van tweespraak, een
dichtsoortzoomeesterlijkreedsbehandeldindenWapenMartijn,enwaarvanJan
de Weert in zijn'WapenRogiermede eene zeer gelukkige proeve gaf. De
persoonaadjes door Boendale ingevoerd heetenJanenWouter. Wie bij dezen
laatsten naam bedoeld wordt, dan of men eene denkbeeldige persoonaadje voor
zichheeft,isvooralnogniettebepalen1.Dochdatdeschrijverzichzelvenvoorstelt
onder den naam van Jan, valt schier niet te betwijfelen. Vooreerst het opschrift,
JansTeesteye,kan wel op niemand dan op den schrijver vallen. Het zegevierend
antwoordopWouter'sbedenkingenenopwerpingendoetvanzelfaaneenenavolging
denkenvandenWapenMartijn,waarineenerleiroldoorMaerlantonderzijneigen
e
naam vanJacobgespeeld wordt. In het 39 hoofdstuk, waar de geestelijkheid op
het hevigste aangerand wordt wegens hare nijdigheid en hare geldzucht, verlaat
Janopeensdesamenspraak,enzichtothetvolkwendende,neemthijzijneplaats
van schrijver in.
Wat hij in zijn gedicht verhandelen zal, zet Boendale in denProloghemet korte
woorden uiteen:
v. 48.
Desenboecdieheeftinne
Dattfolcnuesalsogoet
Alstnyewasvanbeghinne,
Diesmenechnietenwiltwesenvroet;
En̄danvoertsaliculeren
Vandenstatealrehande
1 Génard,inzijnstraksaantevoerenwerkoverBoendale(Taelverbond,1853,bl.179),denkt
aanWouterVanVorderslen,Jan'sambtgenoot.
F.A.Snellaert,NederlandschegedichtenuitdeveertiendeeeuwvanJanvanBoendale,HeinvanAkene.a.