Table Of ContentPamięć i pytania o tożsamość
Fundacja im. Stefana Batorego
Warszawa 2013
Projekt współfinansowany przez Departament Dyplomacji
Publicznej i Kulturalnej Ministerstwa Spraw Zagranicznych
w ramach konkursu Współpraca w dziedzinie dyplomacji
publicznej 2013 roku
oraz
z dotacji Open Society Foundations
Publikacja wyraża jedynie poglądy autorów i nie może być utożsamiana
z oficjalnym stanowiskiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP.
Pamięć i pytania o tożsamość
Polska. Ukraina
pod redakcją
Tomasza Horbowskiego i Piotra Kosiewskiego
Fundacja im. Stefana Batorego
ul. Sapieżyńska 10a
00-215 Warszawa
tel. |48 22| 536 02 00
fax |48 22| 536 02 20
[email protected]
www.batory.org.pl
Opracowanie redakcyjne: Izabella Sariusz-Skąpska
Tłumaczenie tekstów i wypowiedzi z języka ukraińskiego: Bogdan Huk, Bazyli Nazaruk,
Natalia Rymska, Andrzej Zelwak
Korekta: Joanna Liczner
Projekt graficzny: Teresa Oleszczuk
Teksty
– udostępniane na licencji Creative Commons. Uznanie autorstwa
– na tych samych warunkach 3.0 Polska (CC BY 3.0 PL)
Zdjęcia: © Copyright by artysta i Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie
Skład elektroniczny:
TYRSA Sp. z o.o.
© Copyright by Fundacja im. Stefana Batorego
Warszawa 2013
ISBN 978-83-62338-32-0
Publikacja jest rozpowszechniana bezpłatnie
Warszawa 2013
Spis treści
Aleksander Smolar, Pamięć, historia, polityka 7
I. Polityka tożsamości i pamięci na Ukrainie
Maksym Stricha, Polityka pamięci, która nie istniała 15
Dyskusja (Wołodymyr Baran, Kost’ Bondarenko, Antin Borkowski,
Wiaczesław Briuchowiecki, Ola Hnatiuk, Heorhij Kasjanow,
Mykoła Kniażycki, Wołodymyr Kułyk , Myrosław Marynowycz,
Wołodymyr Maslijczuk, Andrzej Mencwel, Oleh Miedwiediew,
Andrzej Nowak, Andrij Portnow, Wasyl Rasewycz, Adam Daniel
Rotfeld, Dariusz Stola, Władysław Werstiuk, Leonid Zaszkilniak) 21
II. Polityka tożsamości i pamięci w Polsce
Andrzej Friszke, Pamięć w centrum uwagi 65
Dyskusja (Antin Borkowski, Mirosław Czech, Dariusz Gawin,
Ola Hnatiuk, Łukasz Kamiński, Wołodymyr Kułyk, Joanna
Kurczewska, Jacek Kurczewski, Tomasz Łubieński, Michał
Łuczewski, Myrosław Marynowycz, Andrzej Mencwel, Grzegorz
Motyka, Andrzej Nowak, Andrzej Olechowski, Andrij Portnow,
Wasyl Rasewycz, Aleksander Smolar, Dariusz Stola, Tomasz
Stryjek, Robert Traba, Rafał Wnuk, Henryk Wujec, Paweł
Zalewski, Marcin Zaremba, Leonid Zaszkilniak) 71
III. Spory o pamięć na Ukrainie
Heorhij Kasjanow, Między pragmatyką a idealizmem 121
Kost’ Bondarenko, Gra w historię 125
Wołodymyr Kułyk, Kocioł pamięci 127
Mykoła Kniażycki, Co się pamięta? 131
Wiaczesław Briuchowiecki, Pytanie, które stało się banałem 135
IV. Ukraina: pamięć a relacje z sąsiadami
Mykoła Riabczuk, Granice kompromisu 143
Andrij Portnow, Ukraina, Rosja i inni sąsiedzi 147
Taras Wozniak, Historia czy historie? 151
Maksym Stricha, Triada Maksyma Rylskiego 155
V. Wołyń i pojednanie
Dyskusja (Bogumiła Berdychowska, Jarosław Hrycak, Łukasz
Kamiński, Myrosław Marynowycz, Grzegorz Pac) 163
Piotr Kosiewski, Monument 183
Od redakcji 187
Noty biograficzne 189
Indeks nazwisk 197
Aleksander Smolar
Pamięć, historia, polityka
Proponujemy Państwu dyskusję na temat niełatwy: o tożsamości oraz
pamięci w Polsce i na Ukrainie. Pamięć i tożsamość ściśle się ze sobą wią-
żą. W prestiżowym wykładzie imienia Thomasa Jeffersona, wygłoszonym
w Stanach Zjednoczonych, Leszek Kołakowski wypowiedział sąd, po jego
śmierci cytowany często w poświęconych mu na świecie artykułach i wspo-
mnieniach: „Nie po to uczymy się historii, by wiedzieć, jak postępować czy
jak odnosić sukcesy, ale by poznawać, kim jesteśmy”. Jest to radykalnie
odmienne sformułowanie zadań historii niż sławna odpowiedź – historia
magistra vitae est – idea historii jako nauczycielki życia na użytek morali-
stów i polityków. Idea, której początki sięgają antyku. Kołakowski widzi
bezpośrednie związki wiedzy o przeszłości z naszą samoświadomością
i tożsamością. W istocie nasza tożsamość i poczucie wspólnoty są budowane
na wiedzy i wyobrażeniach dotyczących przeszłości. Kiedyś mówił o tym
Ernest Renan w sławnym wykładzie Czym jest naród? (1882): „Wspólna pamięć
tworzy poczucie współodpowiedzialności, uczucie solidarności. Solidarność
wyrastająca z przeszłości jest też wyrazem woli życia razem”.
Granice wspólnej pamięci kształtują wspólną tożsamość, zakreślają gra-
nice odczuwanej wspólnoty politycznej. Tak dzieje się w przypadku narodów,
szczególnie tych, które od niedawna mogą się cieszyć swoją państwowością.
Ale tak jest także np. w przypadku takiej wspólnoty, jak Unia Europejska.
Utrwalanie i pogłębianie Unii wymaga stałego wysiłku zbliżania naszych
7
Pamięć i pytania o tożsamość
wizji przeszłości. Utopią jest postulowanie budowania wspólnej pamięci,
ale ich zbliżanie, poznawanie się wzajemne – również w tym, historycznym,
wymiarze – wydaje się nie tylko możliwe, ale i konieczne.
To, co prawdziwe w przypadku państw członkowskich Unii, jest co
najmniej równie prawdziwe, gdy chodzi o państwa, które swoją przyszłość
chcą widzieć w jej obrębie. Nie chodzi tu tylko o zbliżanie wizji historii po-
przez konfrontowanie własnych ze spojrzeniem innych, ale również – jeden
z istotnych wskaźników kultury demokratycznej – o zdolność otwartego
dyskutowania o trudnych problemach przeszłości u siebie.
Problemy przeszłości są zawsze obecne w stosunkach Polski i Ukrainy.
Nie były one bowiem łatwe. Dzisiaj kwestie te nabrały, z różnych powodów,
nawet bardziej intensywnego znaczenia, a 70. rocznica mordów wołyńskich
sprawiła, że nagle w obu naszych krajach stały się żywo i ostro dyskutowane.
Problem pamięci i tożsamości, zarówno polskiej, jak i ukraińskiej, okazał
się sprawą bardzo aktualną.
Wagę naszym dyskusjom nadaje sytuacja w obu krajach. W przypadku
Ukrainy mamy do czynienia z problemem tożsamości nowego państwa,
państwa, które integrowało się z różnych części i obecnie w trudnych wa-
runkach stara się stworzyć podstawy dla wspólnej pamięci i tożsamości.
W naszym przypadku jest widoczna wola – ale towarzyszy też jej silny opór
– redefinicji tożsamości demokratycznej Polski. Trwa dyskusja o tym, czym
jest polskość, jakie powinny być stosunki między obywatelem a państwem,
o relacjach między wspólnotą narodową i wspólnotą polityczną, dysku-
towane są często bolesne doświadczenia ze współżycia z mniejszościami
narodowymi w II RP, stawiany jest wreszcie problem relacji religii i Kościoła
(chodzi oczywiście przede wszystkim o Kościół katolicki) z demokratyczną
wspólnotą polityczną. To wszystko dotyczy różnych wymiarów tożsamości
Polski, ale podobne pytania padają dziś w wielu innych krajach.
Tradycyjnie w stosunkach międzynarodowych potęga państwa była
funkcją jego potencjału militarnego, ekonomicznego i demograficznego.
8
Pamięć, historia, polityka
Zależała ona od sprawnej organizacji państwa, jego zdolności zawierania
sojuszy, geniuszu przywódców i dowódców. W dzisiejszej Europie, wraz
z wyeliminowaniem konfliktów zbrojnych, wzrosło znaczenie tego, co Joseph
Nye nazwał „miękką potęgą” (soft power). Na pozycję państw istotny wpływ
ma ich zdolność wpływania na innych ze względu na posiadany autorytet,
atrakcyjność własnych rozwiązań instytucjonalnych, możliwość budowania
koalicji, bogactwo kultury i osiągnięć naukowych. Również historia – za-
równo heroiczne dokonania, jak i wielkie cierpienia narodów – ma pewien
wpływ na ową miękką potęgę. Wielkie znaczenie ma też odwaga, otwartość
w konfrontowaniu trudnych rozdziałów własnej historii.
